Gramatyka języka dingim

Uwagi ogólne

Język dingim jest bardzo niejednolity, zwłaszcza pod względem fonetycznym. Różne dialekty odróżniają się także zasobem słownictwa (wykształceni użytkownicy języka rozumieją jednak zazwyczaj różne regionalne synonimy), łączy je natomiast zbliżona morfologia i słowotwórstwo. Znormalizowane są zasady ortografii. Powszechnie dopuszcza się jedynie 3 warianty języka pisanego. Oprócz standardowego dialektu literackiego i dingim ja litir opartego na wymowie stolicy, w dokumentach (zwł. handlowych) używa się także podobnego standardu, opartego na dialekcie wschodnim i dingim ja ˀöstö. Księgi liturgiczne, zwłaszcza starsze, pisane są w archaicznym standardzie i dingim ja ˀarxa (który właściwie jest odrębnym językiem, na bazie którego rozwinęły się dialekty nowożytne). Poniższy opis odnosi się przede wszystkim do języka standardowego, lecz uwzględnia także pewne osobliwości ˀöstö.

Fonetyka i fonologia

Alfabet

Alfabet dingim używany do zapisu wszystkich wariantów tego języka zawiera 38 liter. Przy transliteracji z języka dingim używa się następujących liter w podanej kolejności:

A, Ä, B, C, Č, D, E, Ë, F, G, Γ, H, Ħ, I, J, K, L, M, N, O, Ö, P, R, S, Š, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z, Ž, Ʒ, Ǯ, ʔ, ʕ

Uwaga: w najstarszych dokumentach zredagowanych w języku dingim pojawia się dodatkowa, 39 litera, transkrybowana jako “nga” (ƞ). W późniejszych tekstach litera ta jest całkowicie pomijana, czasami na jej miejscu wystepuje g lub n.

Samogłoski

Dingim dysponuje dość bogatym zestawem samogłosek. Następujące samogłoski krótkie występują w języku standardowym: i, ü, y, u, e, ö, o, ä, a. W ˀöstö spotykamy ponadto ë, brak natomiast ä (mimo iż występuje w grafii). Litera ta występuje również w ortografii standardowej: tu ö i ë wymawiane są tak samo (jako ö). Należy jednak podkreślić, że często wschodniemu ë odpowiada literackie a, rzadko y. Istnieją długie odpowiedniki wszystkich wymienionych samogłosek, zapisywane literami podwójnymi ii, üü itd. Nie ma prawdziwych dwugłosek. Bardzo charakterystyczną cechą dingim jest pełna harmonia wokaliczna. Oznacza ona, że w wyrazach wielosylabowych wszystkie sylaby mają tę samą samogłoskę. Reguła ta jest bezwyjątkowa.

Bardzo ważny jest podział samogłosek na przednie: i, ü, e, ö, ä i tylne: y, u, ë, o, a. W dialekcie wschodnim występuje neutralne a, które odpowiada najczęściej literackim ä, a. Uwaga: w zachodniej odmianie języka ä i e wymawiane są identycznie (jako szerokie e).

Inny podział samogłosek opiera się na szerokości ich artykulacji. Do samogłosek wysokich zalicza się i, ü, y, u (i ich długie odpowiedniki), do samogłosek średnich: e, ö, ë, o, do samogłosek niskich ä i a. Wśród samogłosek średnich i wysokich wyróżnia się ponadto zaokrąglone i niezaokrąglone, co pokazuje tabela:

  przednie tylne
  niezaokrąglone zaokrąglone niezaokrąglone zaokrąglone
wysokie i ü y u
średnie e ö (ë) o
niskie ä   a  

Mutacje samogłosek w odmianie omówiono niżej.

Spółgłoski

Pismo dingim dokładnie przedstawia 28 fonemów spółgłoskowych języka standardowego stolicy, jak przedstawiono w tabeli:

  wargowe zębowe dziąsłowe podniebienne gardłowe krtaniowe
zwarte p, b t, d, c, ʒ č, ǯ k, g ˁ ˀ
szczelinowe f, v s, z š, ž x, γ ħ h
nosowe m n        
płynne w l r j    

Rzeczywista wymowa dość znacznie różni się od zapisu, ponadto silnie zależy od regionu, a nawet od zwyczajów poszczególnych użytkowników języka. Norma literacka dopuszcza tu niekiedy bardzo duży zakres swobody.

Przede wszystkim szereg fonemów spółgłoskowych występuje w 2 wyraźnie różnych wariantach, zwanych miękkim i twardym. Wariant miękki występuje w sąsiedztwie samogłosek przednich, wariant tylny w sąsiedztwie samogłosek tylnych. Za jednowariantowe uważa się: p, b, f, v, m, w, č, ǯ, š, ž, j, ˁ, ħ, ˀ, h. Dwuwariantowymi są: r, spółgłoski zębowe (t, d, c, ʒ, s, z, n, l) oraz podniebienne (k, g, x, γ) z wyjątkiem j.

Dalsze uwagi: