Wersja z 2007-07-29
English version • Wersja dwujęzyczna • Bilanguage version
Powstanie tej strony umożliwiła Sonja Wölke, która zarówno służyła mi informacjami na temat języków łużyckich, jak i zechciała udostępnić mi skany materiałów z podręcznika języka dolnołużyckiego:
który można nabyć tutaj. Z podręcznika tego pochodzą zamieszczone poniżej przykłady.
| A | B | C | Č | Ć | D | E | Ě | F |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | bej | cej | čet | ćej | dej | ej | ět | ef |
| G | H | I | J | K | Ł | L | M | |
| gej | ha | i | jot | ka | eł | el | em | |
| N | Ń | O | (Ó) | P | R | Ŕ | S | Š |
| en | ejn | o | — | pej | er | ejŕ | es | eš |
| Ś | T | U | W | Y | Z | Ž | Ź | |
| śej | tej | u | wej | y | zet | žet | źej | |
Uwagi:
Zasady wymowy |
Przykłady |
| W języku dolnołużyckim występuje twarda i miękka wymowa spółgłosek. Wymowa miękka spółgłosek b, m, p, r obowiązuje przed i, j, ě. | biś, bibuš, biblija, běły, bědny, zaběgnuś, bjachaŕ, njebjo, sebje, mica, miły, mimo, měch, měso, měriś, mjenaś, smjerś, mjasec, łamjo, drěmju, rigotaś, ricaś, burik, rěd, rědny, krě, rjagotaś, rjeśaz, mórjo, źerjo se, wórju |
| Poza tym występuje wymowa twarda. Twarde r wymawiane jest jako językowe [r] lub języczkowe [ʀ]. | baba, baran, bedło, bubon, byk, beton, słaby, Błota, zbadaś, brožnja, mama, mazaś, mech, mešk, mokšy, mucha, mucny, mysliś, zmysł, sam, bom, rada, wěra, rozym, ruka, ryba, rora, murka, nerka, měr, cukor, zraniś, Bramborska |
| Spółgłoski f, g, k, l pozostają miękkie przed i, j, ě, e. | figa, fidle, filowaś, telegrafěrowaś, felowaś, fejfa, na reliefje, pśi šefje, fjord, ginuś, gižla, nogi, rogi, agěrowaś, gerc, gelń, nage, gjarnc, gjarsć, gjagaś, kisały, kiwaś, měki, šokěrowaś, blokěrowaś, keluch, słodke, kjarl, kjarchob, lipa, list, Lipsk, liniś, lěgwo, lěwy, lětaś, lěpšy, leluja, leja, lenuś, lemjaz |
| Przykłady na wymowę twardą. | faraŕ, fora, futrowaś, fyštaś, flaša, fromny, fryjny, girafa, telefon, relief, gano, gasa, Gogolow, guska, gusor, gyžaś, gluka, głodny, groniś, gnaś, glicka, kazaś, kamušk, kokot, skokaś, kusack, dobytk, kušk, krowa, knakotaś, zamknuś, lampa, lan, lažaś, lod, lom, balo, lud, luby, kowalnja, wugel, lylowy, lymjel |
| Litera h jest niema (nie oznacza żadnego dźwięku) przed u, o, rzadziej przed a, y, nigdy przed e. | how, holiś, Hochoza, hupa, hupac, Hus, hamaś, hapa, Hažow, hyś, hytška, hynźi |
| Litera h przed e oznacza bezdźwięczne słabe [ʰ]. | hela, heblik, hendryški |
| Taka sama wymowa może wystąpić i w innych wyrazach. | hamaś, hapa, Hažow, hyś, hytška, hynźi, how, Hus |
| Litery c, č, d, dz, dž, s, š, t, tš, z, ž oznaczają tylko spółgłoski twarde; polskiemu cz odpowiada często dolnołużyckie c. | cakaś, Cazow, cesaś, cowaś, Fryco, cuś, rucka, noc, wěc, cło |
| Litery č, tš wymawiane są tak samo jak polskie cz (tš pojawia się tam, gdzie w polskim jest tr), podobnie dž, š, ž wymawiane są jak polskie dż, sz, ż. | čaj, čajnik, česki, češćina, rědnučki, měkučki, małučko, lažčej, śěžčejšy, tšawa, tšadaś, tšocha, tšubiś, tšnarl, wutšoba, hytška, kmótša, bratš, wětš, Pětš, šantk, šery, šorca, šuflity, šyja, škóda, štapiś, šmara, lušt, póšk, ptašk, bibuš, ruš, suš |
| Litery ć, dź, ś, ź są wymawiane podobnie jak w polskim, ponadto tś ma taką samą wymowę, jak ć. | sćena, sćina, šćitaś, šćuwaś, lubosć, zawěsće, pušćiś, źowćo, lězć, dosć, błyšć, tśasaś, tśapaś, tśeńtśliś, tśeśi, tśi, tśikotaś, tśo, tśuko, tśěsć, bratśik, batśo, nutś, śamny, śěsto, śele, śicho, śopło, w lěśu, śma, śpa, znaś, maś, sněś, braś |
| Dźwięk ś odpowiada polskiemu ć; ale ć pozostaje po spółgłosce, stąd wymiany. | śicho – sćicha, śele – sćelna |
| Połączenia dz, dž, dź oznaczają dźwięki wymawiane [ʒ, ǯ, ʒ́], czyli jak polskie dz, dż, dź. | łdza [ʒa], w mězdze, na rozdze, łdža [ǯa], łdžo, rdžaś, rdžyny, džungel, džunka, Džamila, rozdźěliś, zdźarâś, zdźěliś, rozdźěra, na gryzdźe, droždźeje, Drježdźany |
| Ch oznacza dwa różne dźwięki, podobnie jak w języku niemieckim. Najczęściej występuje wymowa [χ]. Ch kończące sylabę po i, j, ě czytane jest [ç]; taka wymowa obowiązuje też w końcówkach aorystu -ech, -echu. W zapożyczeniach ch czytane jest na ogół tak, jak w ich niemieckich odpowiednikach. | [χ]: chachaś, chamny, chopiś, chudy, chytaś, chmuriś, mech, dych, brjuch, pcha [ç]: nicht, mnich, zapalich, něcht, měch, grěch, ruprajcht, šlajchtny, leśech |
| Litera e oznacza 4, a nawet 5 dźwięków: | |
| — [æ] między 2 spółgłoskami twardymi (wymowa szersza niż w polskim); | rež, žeden, weto, dep, cepy, terpik, seno, deno, mech, knecht, zdechnuś |
| — otwarte [ɛ] podobne do polskiego między dwiema spółgłoskami, z których jedna jest miękka, a druga twarda, albo po miękkiej spółgłosce na końcu wyrazu; | derje, mjenaś, wobjed, šeriś, semje, zele, pyrje, źe, nješyk, wjedro, pjerje |
| — półprzymknięte [e] przed j w sylabie zamkniętej oraz w wyrazie zemja i pochodnych, obocznie także przed j w sylabie otwartej; | crjej, dej, mej, smej, sejźeś, cejźiś, pśejś, nejjasnjej, zemja, zemski, zemjan, reja [rɛja] ~ [reja] |
| — przymknięte [ë] pomiędzy spółgłoskami miękkimi; | jeleń, rjemjeń, mjeńšy, pjenjeze, młoźeńc, paprjeńc, pjepjeŕ, njerěch, njewjesta |
| — zredukowane [ə] w sylabie nieakcentowanej w szybkiej mowie (wymowa taka nie jest uważana za poprawną). | motorske, tśěsate, sněgowanje, sudobje, telikerake, wětšowate, literatura |
| Litera ě oznacza: | |
| — w sylabie akcentowanej (pierwszej) silnie przymknięte [ě], samogłoskę półwysoką, pośrednią między e a i, wymawianą z lekko odciągniętymi wargami; | něga, lěwy, rědny, měki, jěza, sćěna, śěgnuś, stśěliś, źěłaś, pěsk, wězaś, źěk |
| — w wyrazach złożonych i po przedrostkach zamiast [ě] w szybkiej mowie i dialektach pojawia się [ɛ]; | naběły, sněgběły, naběg, žywjenjoběg, narěcny, wěcejrěcny |
| — półprzymknięte długie [e] przed j; | měj!, rozměj!, mrěju, natrěj!, njezaprěj!, trějałko, pjerjedrějarnica, plějański |
| — w kilku wyrazach dawne ě przeszło w i, co znalazło odbicie w ortografii. | źiśi, spiwaś, gniwaś, źinsa, nimski, źiśelc, źiśelina |
| Litera j oznacza: | |
| — spółgłoskę [j] ([i̯]) w nagłosie, po samogłosce i między samogłoskami; | jabłuko, jeleń, jebaś, jěsno, jěza, jo, jopka, jucha, juskaju, Juroju, sajźaś, zajtša, najsy, sejm, dejm, złoźej, gnoj, dojś, domoj, bujka, dłujki, rozuj, ryjny, fryjny, myjnica, měj!, rozgrěj se!, njezatrěj, jajo, daju, stoje |
| — grupa ij jest wymawiana jako długie [i:]; | pij!, gymnazij, kij |
| — palatalizację poprzedzającej spółgłoski n, r, m, w przed samogłoską inną niż i, ě; | njamam, njerěch, njok, na nju, murja, derje, wrjos, z twarju, mjasec, mjod, łamju, wjacor, wjedro, na cerwju |
| — palatalizację poprzedzającej spółgłoski b, p, d, g, k oraz słaby element [ʲ] przed samogłoską. | bjakaś, bjeru, njebjo, rubju, pjas, pjerje, dłypjo, sypju, gjagaś, gjardy, kjarchob, kjarcma, kjarliž |
| Litera ł oznacza, podobnie jak w języku polskim, dwuwargową spółgłoskę [w] ([u̯]). | kał, wałma, pałka, zgełko, spjełko, pśišeł, běłk, měłki, grěł, piłka, stśiłka, kupił, doł, połny, žołty, śěgnuł, rubnuł, stanuł, žyłka, tył, zabył, łapiś, łacny, łamaś, kisałe, śopłe, łopata, łoni, łykaś, gniły, słowo, tła, tłocyś |
| Przed spółgłoską w nagłosie i po spółgłosce w wygłosie ł jest nieme. | łžyca, łžycka, łdza, łdža, sekł, pjakł, kwitł, pśedł, mjatł, rosł |
| Litera n oznacza: | |
| — twarde [n] w większości pozycji; | nana, naš, ned, knecht, nos, noga, nuza, nužliś, nykata, Nysa, snaź, znowa, lan |
| — miękkie [n′] przed i, j, ě; | niski, nic, nichten, něchten, něco, něga, njamam, donjasć, pjenjeze, njok, na nju |
| — [ŋ] przed k, g. | kanka, wanka, bengel, denko, wingel, špingel, zagonk, škobrjonk, tunk, kunkac |
| Litera ń oznacza: | |
| — miękkie [n′]; | mań, dań, seń se!, źeń, kamjeń, pěseń, toń, dłoń, tuń, suń!, gropyń, kazń, pśijazń |
| — miękkie [ŋ′] przed k, g. | śańki, sańki, bańka, pjeńk, zachopjeńk, brjeńkaś, źeńk, pěseńka, zeleńk, grjebjeńk |
| Litera o oznacza: | |
| — otwarte [ɔ]; | togodla, kokot, torta, kosty, som, blido, słoma, złoto, teliko, dno, mloko, seno |
| — przymknięte [o] przed ł, w. | row, schow, how, Wětošow, rowny, šołta, žołty, połny, doł, połtera, stoł, sowa, znowa, w rowje, schowaś, toboła, koło, wokoło, do doła, stoły |
| Literę ó wprowadzono uchwałą Dolnołużyckiego Komitetu Językowego w 1995 roku jako fakultatywny, pomocniczy znak ortograficzny w materiałach do nauki. Litera ó oznacza dźwięk wymawiany wciąż jeszcze jako przymknięte [ó], jednak dziś najczęściej jako: | |
| — [ɛ] lub [y] (jak polskie e lub y); | sobóta, komóra, sromóta, somót, skobódny, pomóc, góla, móliś, zamóliś, dozamóliś, chóry, póchóry, zbórk, do zbórka, pó góli, wó bratša, pósec, póběliś, wóśeliś se |
| — [e] przed j; | wójna, wójca, wójnik, gójc, chójca, chójna, mój, swój, pójź! |
| — [e] lub [ɛ] w sylabie otwartej. | bójaś se, wójowaś, wójo, mójogodla, swójorazny |
| Litera ŕ oznacza miękkie [r′] | keŕ, źěłaśeŕ, pjepjeŕ, pjakaŕ, talaŕ, grajaŕ, twaŕ, šyŕ, twóŕ, spaŕ, měŕ!, bjeŕśo!, wěŕmy! |
| Litera w oznacza: | |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) po samogłosce w sylabie zamkniętej (tu w = ł); | sławny, dawno, pšawda, cewka, wusew, zewšym, glěwki, slěwka, wobotrěwko, kśiwda, piwnica, źiwny, row, Wětošow, rownina, žywnosć, zešywk, pśikšyw |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) przed a, e, ó, y; | wariś, wažyś, barwa, wence, weto, weš, wóda, wócy, zawónoźeś, wy, wyrkaś |
| — dwuwargowe [w] ([u̯]) w wyrazach obcego pochodzenia; | wokable [u̯ɔkablɛ], wokatiw, wulkan, wulkaniz(ěr)owaś, wulfenit |
| — dwuwargową zmiękczoną spółgłoskę [w′] ([u̯′]) przed i, ě, j; | wina, wiźeś, w cerkwi, wěźeś, wěra, dwě, wjedro, strowje, wjacor, pśi cerwju |
| — słabe [ʰ] lub brak dźwięku przed u, o na początku wyrazu lub po przedrostku; | wucho, wuchac, wutšoba, wucyś, wuspěch, wusta, wugel, wużiś, woko, wogeń, wobej, woběg, wobgranicowaś, wokno, wochlica, wótwucyś, zwucowaś, wuwucowaś, wobwuski, wótwobalaś, zwoblekaś |
| — brak dźwięku na początku wyrazu przed spółgłoską. | wlac, wliw, wrjaskaś, wrobel, wrota, wšak, wšykno, wześ, włos, wšaty, wzdaś |
Pozostałe litery (a, i, u, y) wymawiane są jak w polskim.
Akcent pada na pierwszą sylabę.
| A | B | C | Č | Ć | D | DŹ | E | Ě |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | bej | cej | čej | ćet | dej | dźej | e | ět |
| F | G | H | CH | I | J | K | Ł | L |
| ef | gej | ha | cha | i | jot | ka | eł | el |
| M | N | Ń | O | Ó | P | (Q) | R | Ř |
| em | en | ejn | o | ót | pej | ku | er | erš |
| S | Š | T | U | W | (X) | Y | Z | Ž |
| es | eš | tej | u | wej | iks | y | zet | žet |
Uwaga: przedstawiono tu nową propozycję; dotychczas obowiązywał następujący porządek (zob. np. tutaj):
a, b, c, č, d, dź, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, ó, p, [q], r, ř, s, š, t, ć, u, [v], w, [x], y, z, ž.
Uwaga: tutaj znajdziesz szereg linków do stron o językach łużyckich.