Słownik żeglarski

abordaż – powszechnie stosowany do końca XVII w. sposób walki na morzu, polegający na tym, że atakujący okręt podchodził do okrętu nieprzyjacielskiego i po ewentualnym staranowaniu go szczepiał się z nim za pomocą specjalnych haków (abordażowych) i lin. Piechota wdzierała się na pokład wroga i w boju wręcz zdobywała okręt.

achterdek – powierzchnia pokładu na statku w części rufowej. Na jachcie znajduje się za kokpitem. Na żaglowcu achterdek rozciąga się od ostatniego masztu do rufy. Najczęściej pod achterdekiem znajduje się ładownia rufowa nazywana achterpikiem.

achterkasztel – nadbudówka pokładu w części rufowej jednostki.

achterluk – otwór wejściowy prowadzący z pokładu lub kokpitu do tylnych pomieszczeń jachtu.

achterpik (skrajnik rufowy) – ładownia rufowa znajdująca się wewnątrz jachtu. Oddzielona od reszty statku wodoszczelną przegrodą. Może oznaczać przedział kadłuba pomiędzy rufą, a najbliższym jej poprzecznym elementem konstrukcyjnym lub pierwsze większe pomieszczenie od strony rufy. Najczęściej przykryty pokładem rufowym lub podłogą kokpitu.

achtersztag – jedna z lin olinowania stałego podtrzymujących maszt, biegnąca w płaszczyźnie symetrii jednostki pływającej od topu lub górnej części masztu w kierunku rufy, a tam zamocowana na pokładzie. Służy do stabilizacji masztu. W przypadku ożaglowania gaflowego stosowana jest para baksztagów, co umożliwia manewrowanie gaflem.

achtersztaksel – trójkątny żagiel zawieszany na achtersztagu jachtów typu slup bermudzki (jednomasztowych z ożaglowaniem bermudzkim), stosowany niekiedy w czasie żeglowania kursami fordewind lub baksztag. Jest to odpowiednik apsla stawianego na jachtach dwumasztowych.

achterwatersztag – lina na żaglowcu zaliczana do olinowania stałego. Usztywniająca wystrzał od dołu, biegnąca w diametralnej jednostki. Łączy punkt połączenia stępki i pawęży z nokiem wystrzału. Może być liną włókienną, liną stalową lub łańcuchem.

admiralicja – najwyższa władza w marynarkach wojennych niektórych państw; w skład admiralicji wchodzi zwykle minister marynarki oraz kilku admirałów.

admirał (arab. amir al bahr – dowódca morski) – stopień w marynarce wojennej, w wojsku polskim odpowiadający stopniowi generała broni wojsk lądowych. Słowo to weszło w użycie w Europie w XII w., przyjęte przez Wenecjan i Genueńczyków na oznaczenie dowódcy floty.

agona – linia biegnąca na mapie (geograficznej lub magnetycznej) wzdłuż miejsc o zerowej wartości deklinacji magnetycznej. Agona jest szczególną odmianą izogony. Termin jest stosowany również w nawigacji lotniczej.

agregat – urządzenie elktroenergetyczne stanowiące samodzielne źródło prądu. Na jachcie służy do zasilania urządzeń elektrycznych jednostki oraz akumulkatorów.

ahoj! – pozdrowienie stosowane wśród żeglarzy i marynarzy. Okrzykowi towarzyszy uniesiona pionowo do góry ręka skierowana otwartą dłonią w stronę osoby pozdrawianej.

akwalung – aparat tlenowy umożliwiający przebywanie pod wodą. Służy do nurkowania i prac podwodnych. Składa się z butli nurkowej, automatu oddechowego oraz przewodu tlenowego z ustnikiem.

akwen – dowolnie określona część obszaru wodnego, odpowiednik teminu „teren” na lądzie. Określenie „akwen wodny” jest błędem językowym (pleonazmem), akwen z definicji jest obszarem wody.

aldis – pokładowy reflektor (przenośna lub stacjonarny) przeznaczony do sygnalizacji świetlnej błyskowej na dalekie odległości. Lampa o bardzo dużej mocy z parabolicznym lustrem zwykle przesłonięta jest żaluzją. Stosowana w komunikacji okręt – okręt lub okręt – brzeg. Aldis ma istotne znaczenie w porozumiewaniu się w czasie ciszy radiowej.

alfabet Morse’a – kod komunikacyjny stworzony w 1836 roku przez amerykańskiego wynalazcę Samuela Morse’a. Litery oraz cyfry reprezentowane są za pomocą różnych kombinacji dwóch sygnałów: sygnału długiego przedstawianego w postaci kreski oraz sygnału krótkiego, czyli kropki, przy czym czas trwania sygnału długiego jest trzy razy dłuższy niż sygnału krótkiego. Przerwa między sygnałami tej samej litery ma długość jednej kropki, między literami tego samego wyrazu – trzech kropek, a między sąsiednimi wyrazami – siedmiu kropek.

amortyzator cumy – mocny, wplątany w ciąg cumy element elastyczny kompensujący naturalnie zmienne naprężenia cum niewielkich jachtów.

amortyzator kołysania – urządzenie na niektórych statkach, głównie pasażerskich, zmniejszające przechyły w czasie rejsu do ok. 5°.

anemometr (wiatromierz) – przyrząd służący do mierzenia prędkości wiatru. Może też służyć do mierzenia prędkości przepływu gazów i cieczy. Niektóre są wyposażone we wskaźnik kierunku ruchu (anemoskop/wiatrowskaz).

anemoskop (wiatrowskaz) – przyrząd służący do wskazywania kierunku ruchu wiatru. Stosowany również w lotnictwie, w ogrodach meteorologicznych czy w celach ozdobnych na budynkach.

anoda – cynkowany element stosowany w celu ochrony elementów jachtu pozostających pod wodą przed korozją. Istnieją anody do przyspawania oraz przykręcania.

apsel (bezansztaksel) – skośny żagiel o kształcie trójkątnym podnoszony na (zwykle wypinanym) bezansztagu. Zawieszany jest między grotmasztem i bezanmasztem. Zastosowanie go w zwykłym takielunku dwumasztowym wymaga na ogół zrzucenia grota i wypięcia bomu na stałe, lub tylko na czas zwrotu, tzn. apsel praktycznie uniemożliwia halsowanie przy pełnym ożaglowaniu.

aramid (kevlar) – lekkie, bardzo mocne i niepalne tworzywo. W żeglarstwie ma zastosowanie w produkcji lin, tkanin żaglowych, prętów na drzewce jachtowe oraz odzieży turystycznej.

armator – przedsiębiorstwo (lub osoba), które prowadzi eksploatację jednego lub więcej statków własnych lub cudzych. Od armatora wynajmuje się jacht. Dawniej armatorami nazywano ludzi, którzy uzbrajali statek korsarski i często byli jego dowódcami.

astrolabium (sfera armilarna) – historyczny przyrząd astronomiczny służący do wyznaczania pozycji ciał niebieskich nad horyzontem. Do początku XVII wieku stosowany był w żeglarstwie do nawigacji. Jego następcą był sekstant.

astronawigacja – oznaczanie pozycji jednostki na podstawie pomiarów położenia niektórych ciał niebieskich.

awanport – najbliższa otwartemu akwenowi, zewnętrzna część portu, obszar wodny między falochronem a portem właściwym, skąd prowadzą drogi wodne do kanałów portowych, basenów, doków itp. W awanporcie w razie potrzeby statki mogą przez krótki czas wyczekiwać na zwolnienie miejsca przy nabrzeżu.

awizo – szybki i zwrotny okręt pomocniczy w czasach flot żaglowych, o wyporności około 150 ton, słabo uzbrojony, służący zwykle jako okręt łącznikowy. Nazwa „awizo” przetrwała do dziś w niektórych marynarkach wojennych (np. francuskiej).

bagrowanie – pogłębianie toru wodnego, kanału itp.

bagrownica ↓ pogłębiarka

bajdewind (bejdewind) – to jeden z wiatrów pozornych, wiejących w kierunku pomiędzy wiatrem wiejącym prosto z boku jednostki (półwiatr), a wiatrem wiejącym od strony kąta martwego (od dziobu jednostki). Jednocześnie jest to kurs jachtu względem wiatru.

bak (fordek, pokład dziobowy) – skrajna część pokładu dziobowego, powierzchnia pokładu w dziobowej części jednostki, znajdująca się nad forpikiem. Na żaglowcu bak rozciąga się od dziobu do pierwszego masztu. Zainstalowane na nim są urządzenia cumownicze i kotwiczne. Pod bakiem często znajduje się schowek na rzadko używane przedmioty. Także przedrostek nazw parzystych – lewych, np. bakburta.

bakburta – lewa burta jednostki. Często jednak termin ten odnosi się zarówno do całej lewej strony jednostki, lewej strony poszycia jednostki, czy bywa nawet mylony z nadburciem.

bakista – schowek w postaci skrzyni przeznaczony na rzeczy osobiste załogi lub elementy wyposażenia jachtu. Stanowi element zabudowy wnętrza kabiny lub wbudowany może być w zagłębienie pokładu zwane kokpitem. Jego wieko bywa wiekiem koi lub siedziska. Bakista służy do przechowywania np. wyposażenia hotelowego lub rzeczy osobistych załogi. Jeżeli jest umieszczona w kokpicie zwykle chowane są w niej elementy wyposażenia pokładowego takie jak np. cumy, odbijacze itd.

baksztag

1. lina roślinna lub metalowa wchodząca w skład olinowania stałego lub półstałego, biegnąca od topu masztu do tyłu, przymocowana do burty, służąca do wzmocnienia masztu z boków i utrzymania go w pionie. Na jachcie znajdują się dwa baksztagi, lewoburtowy i prawoburtowy;
2. wiatr wiejący skośnie w sektorze od linii prostopadłej do burty statku aż do jego rufy;
3. kurs statku żaglowego, przy którym kąt pomiędzy dziobową częścią linii symetrii kadłuba a kierunkiem wiatru jest większy od 90 stopni, a mniejszy od 180 stopni.

balast

1. ciężar przyjęty na statek w celu polepszenia jego stateczności, przez obniżenie środka ciężkości lub zmiany przechyłu i przygłębienia statku; umieszczony jest na sztywno w zęzie lub pod dnem jednostki; zapobiega wywracaniu się jednostki, umożliwia jej stabilne pływanie; statki handlowe mają balast stały i chwilowy, przyjmowany w razie braku ładunku; za balast chwilowy służy woda nabierana do zbiorników balastowych;
2. zbiornik na zewnętrznej stronie kadłuba sztywnego okrętu podwodnego; napełnianie balastów wodą zaburtową nadaje okrętowi podwodnemu pływalność ujemną i umożliwia zanurzenie się.

balast płetwowy ↓ falszkil

balastowanie – przeciwdziałanie masą własnego ciała mocnemu przechyłowi jednostki na wietrze poprzez obciążanie burty nawietrznej, także z użyciem trapezu.

balastowe pasy – pasy rozpinane wzdłuż kokpitu, pod które załoganci wkładają stopy i wychylają się na zewnątrz jachtu w celu jego balastowania.

baldachim – daszek z tkaniny rozpinany na lekkiej konstrukcji nad kokpitem chroniący załogę przed słońcem lub deszczem.

balista – prymitywne urządzenie strzelcze w rodzaju olbrzymiej procy z cięciwą ze skęconych żył włosowych lub włosiennych plecionek; zwolniona z naczepu cięciwa mogła miotać kulę kamienną, oszczep lub strzały umieszczone w łożu balisty na okległość do 100 m. Balisty używane były na okrętach w starożytności i średniowieczu do XIV w. tj. do czasu pojawienia się pierwszych bombard.

balonfok ↓ spinaker

bandera – flaga, która jest znakiem przynależności państwowej lub klubowej jednostki pływającej, podnoszona zarówno przez okręty wojenne, jak i statki handlowe. Jej podnoszeniu towarzyszy ceremoniał. Polska bandera wojenna jest biało-czerwona z wycięciem trójkątnym na końcu i ma na białym polu tarczę z orłem. Bandera handlowa różni się od wojennej tym, że nie ma wcięcia. Na okrętach wojennych bandera jest sztandarem i podnoszona jest w czasie postoju na drzewcu rufowym, w czasie ruchu zaś na gaflu tylnego masztu.

banta (refbanta) – wzmocnienie żagla w postaci naszytej na nim listwy tekstylnej. W bantach mogą znajdować się remizki, czyli tzw. „oczka do żagla”, do montowania w nich reflinek.

baranek – jeden z kilku pierścieni doszytych w kilku pionowych liniach od zawietrznej żagla rejowego. Przez kolejne baranki przewleka się gordingi. W ożaglowaniu trójkątnym baranki wszywa się w lik przedni i przewleka się przez nie kontrafały.

bark – trzymasztowy żaglowiec z żaglami rejowymi na dwóch przednich masztach i z ożaglowaniem skośnym (gaflowym, rzadziej bermudzkim) na bezanmaszcie; statek mający więcej niż dwa maszty rejowe i bezanmaszt gaflowy nosi również nazwę barku, z tym że po nazwie „bark” wymienia się liczbę masztów, np. bark pięciomasztowy.

barka – rodzaj statku o płaskim dnie, służącego do transportu ładunków w żegludze śródlądowej. Barki są najczęściej pozbawione własnego napędu, mogą być przystosowane do pchania lub holowania. Pierwotnie barki poruszały się z prądem rzeki, a pod prąd były holowane przez ludzi (burłaków) lub zwierzęta pociągowe, które poruszały się po specjalnej drodze wzdłuż rzeki. Potem do holowania barek wykorzystano holowniki parowe, a następnie motorowe oraz pchacze.

barkas

1. wielka i ciężka, płaskodenna okrętowa łódź wiosłowo-żaglowa o 12–20 wiosłach, używana do przywożenia ludzi, kotwic, prowiantu itd;
2. typ łodzi rybackiej;
3. niewielki statek parowy lub motorowy, służący do prac portowych.

barkentyna – trzymasztowy żaglowiec z żaglami rejowymi na pierwszym maszcie i ożaglowaniem skośnym (gaflowym, rzadziej bermudzkim) na dwóch pozostałych; statek mający jeden maszt rejowy i więcej niż dwa maszty z ożaglowaniem skośnym nosi również nazwę barkentyny, z tym że po nazwie „barkentyna” wymienia się liczbę masztów, np. barkentyna czteromasztowa.

barometr – przyrząd mierzący ciśnienie atmosferyczne.

baza morska – duży, silnie zbrojony port wojenny lub umocniony punkt na wybrzeżu, służący do zabezpieczenia bojowej działalności zespołów okrętów wojennych.

bączek (jola, jolka) – niewielka, szeroka łódź dwuwiosłowa, przewożona na pokładzie jednostki, obsługiwana przeważnie przez jednego człowieka, używana do różnych prac gospodarczych i utrzymania łączności okrętu z lądem; najczęściej wiosłuje się na nim z rufy jednym wiosłem, sposobem „na śrubkę”. Bączek zwany jest na okrętach wojennych jolką.

bejdewind ↑ bajdewind

bela – sprasowany, obszyty tkaniną jutową i opasany mocnymi taśmami ładunek objętościowy.

bezan (bezanżagiel) – tylny skośny (gaflowy lub bermudzki) żagiel na ostatnim maszcie statku co najmniej dwumasztowego.

bezanmaszt (bezan, krojcmaszt) – tylny maszt na trzy- i więcej -masztowym żaglowcu o ożaglowaniu skośnym (gaflowym lub bermudzkim, zob. stermaszt); na dwumasztowym żaglowcu tylny maszt nazywa się bezanem, jeżeli jest mniejszy od poprzedniego.

bezanżagiel ↑ bezan

bezansztaksel ↑ apsel

biała flota – pojęcie określające małe statki pasażerskie żeglugi śródlądowej, zatokowej lub przybrzeżnej morskiej.

biały szkwał (ang. white squall) – nagły i porywisty wiatr, rodzaj szkwału, który przychodzi z jasnego, bezchmurnego nieba i jest dla obserwatora nagły. Jedyną widoczną zapowiedzią są zawieszone w powietrzu krople wody i nadbiegające, załamujące się fale widoczne jako biała, spieniona zawiesina. Nazywana jest też tak jedna z największych nawałnic, która miała miejsce 21 sierpnia 2007 roku na Mazurach w rejonie Mikołajek – burza błędnie nazywana białym szkwałem.

biblok – mały blok umocowany w okuciu do bomu, przez który przechodzi reflina.

bimesy – krokwie dachu nadbudówki.

bing – mocna linowa trójkątna siatka rozpinana pod bukszprytem między waterbaksztagami, czasem dość głęboko obejmująca dziób; rozbija fale wchodzące na pokład od dziobu oraz zabezpiecza pracujących na bukszprycie.

birka – metka z nazwą żagla, używana przy magazynowaniu zwiniętych żagli, w celu odnalezienia tego właściwego.

blinda ↓ blindżagiel

blindgafel – rozpórka stosowana na niektórych żaglowcach, oparta prostopadle o bukszpryt, zwiększająca kąt działania waterbaksztagu na bukszpryt, a przez to zwiększająca jego usztywniające działanie. Stosowana jest przy dłuższych bukszprytach lub wąskich dziobach.

blindreja – reja mocowana pod bukszprytem na wielkich żaglowcach.

blindżagiel (waterfok, blinda) – żagiel rozpinany na blindrei.

blok (bloczek) – część osprzętu pokładowego. Blok służy do zmiany kierunku działania siły wybieranej lub naprężonej i zablokowanej liny, tym samym ułatwia pracę lin przy podnoszeniu ciężarów. Składa się z policzków (okładzin) z rozporami, krążka do prowadzenia liny z bloku i osi, zwanej sworzniem. Posiada zaczep (zawiesie) do jakiegoś stałego elementu. Krążek może być z metalu, a także z twardego drewna gwajakowego. Bloki mogą mieć trzy lub więcej krążków na jednej osi. Duże bloki ujęte są w stalową ramę. Do lin stalowych używane są stalowe bloki z otwieranym policzkiem; są to tzw. bloki otwierane.

blok stępkowy (kilblok) – drewniany, często okuty kloc różnego kształtu i wielkości, złączony z innymi podobnymi stalowymi klamrami. Na blokach stępkowych ustawia się stępkę statku dokowanego lub budowanego. Bloki stępkowe układa się na pokładzie doku przed wprowadzeniem statku, a ich wysokość określa się za pomocą rysunku teoretycznego dokowanej jednostki. Drobne niedokładności usuwa się przez wbijanie klinów między kloce bloków stępkowych już po wydokowaniu statku.

blokada morska – zamknięcie portu lub całego wybrzeża nieprzyjacielskiego dla wszystkich statków. Blokadą, uznawaną na arenie międzynarodowej, jest blokada rzeczywista, tzn. pełniona przez dostateczną ilość okrętów wojennych państwa blokującego. Wówczas żaden statek nie może pływać na zakazanej strefie pod groźbą ostrzelania, zniszczenia czy konfiskaty statku.

blokowanie – trwałe zabezpieczanie na knagach lub naglach pracującego odcinka liny przed niekontrolowanym zwiększaniem się jego długości.

bocianie gniazdo – platforma lub kosz umieszczony wysoko na maszcie statku, służący za punkt obserwacyjny.

boja (pława) – pływający, zakotwiczony na stałe znak nawigacyjny w kształcie walca, kuli lub stożka.

bojer – jacht lodowy o specjalnej budowie. Składa się on z kadłuba osadzonego na trzech płozach (dwie z przodu i jedna – sterowa – z tyłu) oraz masztu z osprzętem. Duży trójkątny żagiel umocowany jest do masztu i bomu. Szybkość bojera na gładkim lodzie może być większa niż szybkość wiatru i przekracza czasem 100 km/h.

bojka ratunkowa (pamelka) – sprzęt osobistego bezpieczeństwa dla ratownika wskakującego do wody; smukła profesjonalna bojka asekuracyjna w kolorze pomarańczowym z wieloma chwytami i krótką linką oraz taśmą zakładaną w skos przez tułów; nazwa „pamelka” pochodzi od Pameli Anderson, głównej aktorki serialu „Słoneczny patrol”.

bojrep – lina łącząca piętę kotwicy z boją określającą położenie kotwicy.

bom – poziome ruchome drzewce, dziś zazwyczaj metalowa i pusta w środku ruchoma rura, do której przymocowany jest dolny lik żagla. Bom jest osadzony jednym końcem (zwanym piętą) w specjalnym metalowym wiązaniu umocowanym do masztu.

bom ładunkowy (dźwig pokładowy) – element jednostki służący do załadunku i wyładunku towarów.

bomba głębinowa – pocisk o ciężarze 100–200 kg do zwalczania okrętów podwodnych pod wodą. Ma kształt zbliżony do walca napełnionego materiałem o wielkiej sile wybuchowej. Ciśnieniowy zapalnik bomby głębinowej detonuje na skutek działania specjalnego urządzenia, opartego na zasadzie zmiany. ciśnienia wody, czasowy zaś zaopatrzony jest w mechanizm zegarowy albo w ścieżkę prochową. Bomby głębinowe są wyrzucane ze specjalnych wyrzutni lub wystrzeliwane z miotaczy. Wybuch bomby w odległości 7–10 m od celu niszczy go, w odległości 10–12 m powoduje ciężkie uszkodzenie.

bombramreja –  reja przymocowana do bombramstengi, piąta lub szósta, licząc od dołu.

bombramsel (bombramżagiel) – żagiel rejowy podnoszony na bombramrei.

bombramstenga – czwarta część (licząc od dołu) masztu wieloczłonowego, trzecie przedłużenie masztu, złożonego z kilku części; bombramstenga łączy się specjalnym wiązaniem z bramstengą.

bombramżagiel ↑ bombramsel

bomkliwer – żagiel trójkątny rozpinany na bomkliwersztagu.

bomkliwersztag

bomstenga (bukszpir, kliwerbom) – drugi od punktu zamocowania zamocowania człon bukszprytu.

bosak (osęka) – drewniany lub metalowy drążek zakończony z jednej strony haczykiem, używany do odpychania lub przyciągania jachtu w czasie manewrów w porcie, łapania boi lub wyławiania z wody drobnych przedmiotów.

bosman – funkcja w marynarce wojennej i handlowej, oficer pokładowy odpowiedzialny za utrzymanie sprawności jednostki i jej wszystkich urządzeń pokładowych; przełożony marynarzy pokładowych do spraw stanu, konserwacji i napraw jednostki i jej osprzętu (urządzeń kotwicznych, masztów, osprzętu pokładowego), także porządku, wyglądu zewnętrznego kadłuba i pokładu; odpowiada także za czystość na okręcie oraz czystość rejonu w pobliżu jego postoju.

bosmanat – jednostka organizacyjna urzędu morskiego pełniąca tę samą rolę, co kapitanat portu w małych portach oraz przystaniach. Na czele bosmanatu stoi zazwyczaj bosman portu, funkcjonalny odpowiednik kapitana portu.

bramreja – reja przymocowana do bramstengi masztu; dolna bramreja to czwarta od dołu reja na maszcie, zaś górna bramreja to piąta reja od dołu.

bramsel (bramżagiel) – żagiel rejowy podnoszony na bramrei.

bramstenga – trzecia od dołu część masztu wieloczłonowego, drugie (licząc od dołu) przedłużenie masztu złożonego z kilku części; bramstenga łączy się specjalnym wiązaniem (zwanym salingiem) ze stengą.

bramżagiel ↑ bramsel

brasa – lina biegnąca od noku rei lub spinakerbomu w kierunku rufy statku, przeciągnięta przez bloki, służąca do manewrowania żaglami w płaszczyźnie poziomej poprzez zmianę ustawienia rei.

brasowanie – zmiana ustawienia żagli rejowych za pomocą bras, jedna z najtrudniejszych prac na żaglowcach.

braszpil ↓ kabestan

brest – cuma utrzymująca jednostkę w kierunku do niej poprzecznym, skierowana prostopadle do kei.

bryfok – pojedynczy żagiel rejowy na fokmaszcie szkunera.

bryfokreja – w ożaglowaniu skośnym pojedyncza reja służącą do podnoszenia bryfoka.

bryg – dwumasztowy żaglowiec z ożaglowaniem rejowym na obu masztach, przy czym drugi maszt jest wyższy lub tej samej wysokości co pierwszy.

brygantyna – dwumasztowy żaglowiec z ożaglowaniem rejowym na pierwszym maszcie i ożaglowaniem skośnym (gaflowym, bermudzkim) na drugim maszcie, wyższym lub tej samej wysokości.

bryt – pas żagla pomiędzy jego szwami.

bryza – umiarkowany wiatr lokalny o rytmie półdobowym, występujący na wybrzeżach morskich, powstający wskutek tego, że ląd szybciej ogrzewa się i stygnie niż woda. Gdy ląd ogrzewa się pod wpływem dziennego nasłonecznienia, powietrze nad nim unosi się, a na jego miejsce napływa chłodniejsze powietrze z pasa wód przybrzeżnych – wiać zaczyna bryza morska (dzienna) w kierunku z morza na ląd. W nocy ląd stygnie szybciej niż morze, toteż powstaje prąd powietrza w kierunku odwrotnym – bryza lądowa (nocna). Bryza morska wieje od godziny 8–10 rano do zachodu słońca i sięga do 20 mil morskich w głąb lądu. Bryza lądowa wieje przez całą noc i sięga na odległość około 5 mil od brzegu.

bryzg – woda rwana wiatrem z grzbietów fal i mieciona nad powierzchnią.

buchta – uporządkowany, zabezpieczony przed samorzutnym rozwijaniem się lub splątaniem zwój liny lub akurat nieużywanego końca liny, zazwyczaj zawieszany na naglu, knadze masztowej lub kołku w magazynie czy kabelgacie.

buchtowanie – układanie liny lub jej luźnej części w równe, długie zwoje, aby zapobiec splątaniu i zapewnić gotowość liny do natychmiastowego użycia.

buczek mgłowy (nautofon, diafon) – urządzenie akustyczne na jednostce pływającej lub na brzegu służące do ostrzegania innych jednostek w czasie mgły.

bukszpir ↑ bomstenga

bukszpryt (dziobak) – rodzaj drzewca, drewniana lub metalowa belka umocowana do dziobnicy w diametralnej jednostki, biegnąca poziomo lub nieco ku górze, wystająca przed dziób; służy do rozpinania lin (sztagów) i żagli.

bulaj – okrągłe lub owalne, wodoszczelne okno w burcie, rufie lub ścianie nadbudówki.

bulb (bulba) – balast w kształcie cygara umieszczony w dolnej części kilu.

bulbkil ↓ falszkil

bulina (odciąg, obciąg) – lina pomocnicza stosowana do skuteczniejszego napinania i kształtowania żagli, gdy szoty w danych warunkach nie mogą w pełni spełnić swej roli; szczególnym przypadkiem jest ringabulina.

bunkier

1. ogólna nazwa paliwa płynnego lub stałego (jak np. węgiel, olej silnikowy itp.), przeznaczonego na własny użytek statku;
2. pomieszczenie do magazynowania paliwa stałego (zasobnia węglowa);
3. zbiornik paliwa, wody słodkiej i nieczystości na jednostce;
4. magazyn łańcucha kotwicznego.

bunkrowanie – napełnianie bunkrów jednostki.

burłaczenie – holowanie jednostki (barki, jachtu) na linie ciągniętej z brzegu. Dawniej popularna metoda przemieszczania kanałami (rzekami pod prąd) jednostek pozbawionych silnika.

burłak – człowiek holujący barkę pod prąd na linie ciągniętej z brzegu.

burta – skrajnie zewnętrzna, boczna część kadłuba jednostki, ściana boczna, bok.

busola – inaczej kompas, urządzenie pokazujące kierunek pola magnetycznego Ziemi.

cal – jednostka miary długości, odpowiadająca początkowo potrojonej długości średniego ziarna jęczmienia. Jedna z tzw. jednostek imperialnych. Obecnie unormowany (tzw. cal międzynarodowy): 1″ = 1 in = 1 cal = 25,4 mm.

carpenter ↓ cieśla okrętowy

cepik – ruchome przedłużenie zamocowane do zakończenia rumpla po stronie przeciwnej od płetwy sterowej. Dzięki niej sternik może siedzieć na burcie, co pozwala na mocniejsze balastowanie podczas sterowania.

certyfikat okrętowy – podstawowy dokument statku, stanowiący dowód wpisu do rejestru okrętowego i przynależności państwowej; upoważnia do podnoszenia bandery.

cęgi masztu – Element napokładowej części kolumny masztu, na którym osadzony jest maszt jachtu. Ułatwia jego składanie, poprzez wyjęcie jednego ze sworzni (zwykle dolnego) co pozwala na położenie masztu bez całkowitego jego demontażu.

chłopiec okrętowy (junga) – praktykant, kandydat na żeglarza lub marynarza, kilkunastoletni chłopiec, który zanim zostanie marynarzem pokładowym, wykonuje najprostsze prace i pełni różne posługi na statku.

choroba morska (kinetoza) – schorzenie wywołane kołysaniem jednostki na falach. Przyczyną jest brak zgodności bodźców, sygnałów wzrokowych i błędnika, odbieranych przez mózg.

chronometr – zegar cechujący się dużą dokładnością i odpornością na zmienne warunki pracy. Dawniej pojęcie to odnosiło się wyłącznie do zegarów mechanicznych; obecnie chronometrami bywają nazywane również inne systemy pomiaru czasu działające w oparciu o urządzenia elektroniczne i łączność radiową lub satelitarną.

chwiejba – wzdłużne i boczne kołysanie się statku na fali. Powoduje przechyły boczne do około 25° (przy gwałtownych sztormach przechyły boczne dochodzą do 40°) od linii pionowej, nowoczesne urządzenia na niektórych statkach, głównie pasażerskich, zwane amortyzatorami kołysania, zmniejszają przechyły do ok. 5°.

chwyt rożkowy – jeden z kilku tzw. węzłów egzaminacyjnych, czyli wymaganych podczas zdobywania uprawnień żeglarskich. Wykorzystywany w sytuacji, gdy po rozpięciu szekli łączącej głowicę grotżagla lub bezanżagla z odpowiednim fałem, chcemy zabezpieczyć wolny koniec fału przed ucieczką ku topowi masztu (co z reguły zmusza do wchodzenia na maszt lub jego kładzenia).

ciągi sterowe (przewody sterowe) – system lin, łańcuchów lub drążków stalowych łączących koło sterowe z maszyną sterową lub bezpośrednio z rumplem steru. Za ich pośrednictwem sternik, obracając koło sterowe, powoduje wychylenie pióra steru.

cieśla okrętowy (carpenter) – członek załogi wyspecjalizowany w okrętownictwie i technikach napraw statków, oraz ciesielstwie wyspecjalizowanym do potrzeb żeglugi.

cieśnina – wąski pas wodny łączący duże akweny.

C-map – najbardziej popularny program nawigacyjny do komputerów pokładowych.

cofka – podwyższenie lustra wody postępujące w górę biegu cieku, powstające wskutek podnoszenia się stanu wody w zbiorniku końcowym, do którego ów ciek uchodzi. Może nastąpić w wyniku spiętrzenia wody przez długotrwałe działanie silnych wiatrów wtłaczających wodę w górę cieku (cofka wiatrowa), w wyniku pojawienia się zatoru lodowego lub działania zapory wodnej.

cook ↓ kuk

cuma – lina służąca do cumowania jednostki pływającej do nabrzeża, boi, dalby lub innej jednostki oraz do holowania i tym podobnych czynności (np. obracanie jednostki na dalbie). Mocuje się ją na lądzie (nabrzeże, pomost) do polera lub pierścienia cumowniczego, a na jednostce do polera lub (na mniejszych jednostkach) do knagi. Liny podawane na brzeg mogą mieć koniec wolny lub zakończony uchem plecionym.

cumowanie – unieruchomienie jednostki pływającej (statku wodnego) przy nabrzeżu, kei, pomoście, burcie innej jednostki, boi, pławie, dalbie, beczce cumowniczej itp.

cunningham (czyt.: kaningem) – urządzenie do naciągania w dół liku przedniego grota, wykorzystuje się tu przednie ucho refowe jego reflinę, służy do regulacji głębokości żagla; nazwa wywodzi się od nazwiska amerykańskiego żeglarza Briggesa Cunninghama

cwangla (ćma) – gęsta mgła.

CWM ZHP – Centrum Wychowania Morskiego Zwiazku Harcerstwa Polskiego.

cypel (półwysep) – wysunięta w akwen, często u podstawy mocno przewężona i podmokła część lądu.

cyrkiel nawigacyjny (przenośnik) – cyrkiel zwykle z kabłąkowatymi nóżkami w okolicy łączącego je sworznia pozwalający jedną dłonią precyzyjnie rozwierać nóżki i przenosić odległość z mapy na jej skalę lub na odwrót.

czarter – wynajęcie jachtu.

czerpak (wylewajka) – spory, zwykle z elastycznego tworzywa kubek z jedną spłaszczoną stroną po przeciwnej stronie uchwytu. Służy do zbierania wody z podłóg kokpitów i kabin.

człowiek! – alarm pokładowy i manewr jednostki w celu możliwie najszybszego podejścia i podjęcia rozbitka na pokład.

ćma ↑ cwangla

dakron (dacron, tergal, tetotron, terylen) – najpopularniejszy materiał do wyrobu ożaglowania. Pod obciążeniem jest mniej rozciągliwy niż nylon. Posiada dużą odporność na uszkodzenia mechaniczne, jego zaletą jest również mała chłonność wody. Do wad należy zaliczyć jego degradację pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Po roku ekspozycji na światło słoneczne jego wytrzymałość maleje o około 40%. Stąd często stosuje się charakterystyczny niebieski pas materiału wzdłuż liku dolnego oraz wolnego sztaksli dakronowych chroniący płótno po zrolowaniu oraz niebieski, nieprzepuszczalny dla promieni słonecznych materiał lazy jacka.

dalba – gruby pal (wiązka pali lub rur) wbity trwale w dno akwenu i wystający ponad powierzchnię wody, wykorzystywany do cumowania jednostek.

dalmierz – przyrząd służący do pomiaru odległości bez potrzeby jej przebywania. Działanie dalmierza optycznego polega na obserwacji przedmiotu za pomocą dwu prawie równoległych obiektywów, umieszczonych na tzw. bazie i pomiarze kąta paralaksy osi optycznych obu obiektywów.

DEET – organiczny związek chemiczny (N,N-dietylo-m-toluamid), bardzo skutecznie odstrasza nawet najbardziej natrętne owady.

dejman (od ang. day man) – członek załogi statku zatrudniony w systemie dniówkowym (tzw. dejmanka), czyli niezatrudnionych w systemie wachtowym. Dejmanami nazywa się również marynarzy zatrudnionych czasowo w systemie dniówkowym, podczas pobytu statku w porcie, niebędący w praktyce członkiem załogi. Z tego też powodu nie jest wciągany na listę zaciągu załogi (musterrolę); w tym sensie dejmanami mogą być członkowie wszystkich działów i na wszystkich stanowiskach.

dejwud (dejwut) – wzmocnienie konstrukcyjne szkieletu statku łączące stewę lub pawęż ze stępką, trójkątne wzmocnienie szkieletu łodzi.

dek ↓ pokład

dekiel – zamknięcie luku, beczki itp.

deklinacja magnetyczna – kąt poziomy w danym miejscu na powierzchni Ziemi pomiędzy południkiem magnetycznym i geograficznym. Kąt ten podaje się jako wartość ze znakiem, zgodnie ze sposobem liczenia azymutu: odchylenie kierunku północy magnetycznej od kierunku północy geograficznej ku wschodowi jako kąt dodatni, odchylenie ku zachodowi jako kąt ujemny.

delfinek (kaczy dziób) – uchylany w dół lub górę, blokowany w linii bukszprytu wąski trap ułatwiający schodzenie na ląd, gdy jacht przybija dziobem do kei czy brzegu.

delfiniak (łabędziak) – rozpórka watersztagu. Krótkie drzewce stosowane na niektórych żaglowcach, biegnące w płaszczyźnie symetrii jednostki, oparte prostopadle (lub prawie prostopadle) o bukszpryt, zwiększające kąt działania watersztagu na bukszpryt, a przez to zwiększające jego działanie usztywniające. Stosowane jest przy dłuższych bukszprytach.

demurrage – rodzaj odszkodowania, które jest wypłacane przez czarterującego w razie przekroczenia określonego w umowie czarterowej czasu załadunku/rozładunku danego statku, bądź w razie zbyt długiego czasu oczekiwania na wejście do portu przez określony statek.

dennik – element szkieletu jednostki, trójkątne wzmocnienie znajdujące się na dnie, poprzeczne wiązanie mocowane od góry do stępki, dające oparcie poszyciu dna kadłuba, zwykle w postaci ustawionej pionowo i prostopadle do stępki stalowej płyty, połączonej wiązaniami z dwiema wręgami; denniki wraz z wręgami i wzdłużnikami dennymi tworzą silną ramę w dennej części kadłuba statku, służą do wzmocnienia tej części kadłuba. Dennik wraz z dwiema wręgami i pokładnikiem tworzy ramę wręgową.

deska odbojowa – deska przymocowana do zewnętrznej strony odbijaczy. Stosuje się je przy cumowaniu przy wysokich betonowych nabrzeżach, lub przy burcie kutrów lub innych statków stalowych. Dodatkowo zabezpiecza burty i odbijacze przed przetarciem.

dewiacja

1. nauka o magnetyzmie okrętowym, jego wpływie na kompas magnetyczny oraz o sposobach ograniczania i określania oddziaływania mas żelaza na różę kompasową;
2. kąt, o jaki odchyla się igła magnetyczna od południka magnetycznego pod wpływem żelaza okrętowego – wielkość tego odchylenia zależy od kursu, po jakim porusza się okręt.

diafon ↑ buczek mgłowy

diametralna – płaszczyzna symetrii jednostki.

dirka – lina stosowana przy ożaglowaniu gaflowym biegnąca z góry masztu (powyżej gardy) do bomu – w okolicy przybomowej zwykle rozwidla się na kilka innych, służąca do podtrzymywania bomu i wąsko układająca żagiel podczas jego refowania lub sprzątania. Stosowane są dwie dirki: lewa i prawa.

dławica – uszczelnienie wału napędowego.

dok – zamykany wrotami basen portowy z nabrzeżami, w którym przeładowuje się towary na statek; baseny takie znajdują się w portach, w których występują zjawiska pływów, utrudniające przeładunek; także część portu przeznaczona i odpowiednio wyposażona do remontu jednostek pływających; bywają doki suche (nabrzeżowe z pochylnią), mokre (śluzowane) oraz pływające (półzatapialne).

dok pływający – urządzenie do podnoszenia statku nad powierzchnię wody w celu udostępnienia podwodnej części jego kadłuba (remonty, malowanie, przeglądy okresowe itp.). Dok taki składa się z kilku połączonych pontonów, tworzących pokład, i dwóch podwójnych ścian. Po napełnieniu pontonów wodą pokład zanurza się i wtedy między boczne ściany doku wprowadza się statek. Gdy statek zostanie odpowiednio umocowany, wypompowuje się wodę z pontonów, wówczas dok podnosi się i statek osiada stępką na ustawionych na pokładzie doku klocach, zwanych blokami stępkowymi. W miarę wynurzania się statku między jego burty a boczne ściany doku wstawia się belki rozporowe, które unieruchamiają statek.

dok suchy – basen stoczni odgrodzony wodoszczelnymi wrotami od basenu portowego; statek wprowadza się do doku, zamyka wrota i wypompowuje wodę z basenu – wówczas statek osiada na blokach stępkowych. Po ukończeniu remontu statku basen napełnia się wodą i wyprowadza statek z doku. W doku suchym również buduje się okręty.

doker – dawna nazwa robotnika portowego.

dokowanie – umieszczanie jednostki w doku.

dozór okrętowy – rodzaj ochrony sił morskich, mający na celu uprzedzenie o niespodziewanym napadzie nieprzyjaciela. Na dozorze okręt może się poruszać wzdłuż wyznaczonej linii albo stać na kotwicy czy w dryfie w określonym miejscu.

drabinka – na jachtach zwykle montowana na stałe na pawęży składana drabinka do wychodzenia wprost z wody.

drablina – linka łącząca dwie sąsiednie wanty i tworząca stopień drabinki linowej.

draga ↓ pogłębiarka

drajrep – ruchoma lina lub łańcuch służące do podnoszenia rei.

drapacz (drapak) – mała kotwica, zwykle bez poprzeczki, z czterema wygiętymi łapami ustawionymi na krzyż, czasem składanymi jak parasol. Używana jest do zakotwiczenia małych łodzi, a najczęściej do poszukiwania i wyławiania przedmiotów zatopionych na niewielkich głębokościach.

drewno egzotyczne – mocne konstrukcyjnie drewno szkutnicze. Odporne na działanie wody. Takim drewnem szkutniczym może być: balsa, bubinga, cumaru, cedr, gwajak, iroko, mahoń, samba, tek.

drobnica – towary przemysłowe przeznaczone do przewozu statkami, stanowiące poszczególne sztuki, przeważnie w opakowaniu, np. w skrzyniach, beczkach, belach, workach, a także samochody, parowozy itp.

droga wodna – droga dla statków, bezpieczna o odpowiedniej głębokości, wyznaczona na akwenie trudnym lub niebezpiecznym, oznaczona stałymi (np. brama torowa) lub pływającymi znakami nawigacyjnymi, na której może odbywać się bezpiecznie i swobodnie ruch żeglugowy. Kierunek (prawa i lewa strona) toru wodnego, prowadzi zawsze z morza do portu, ujścia rzeki lub do innej drogi wodnej.

dryf – znoszenie jednostki pływającej z kursu pod wpływem fali i wiatru (w kierunku strony zawietrznej); dryf równy jest kątowi, jaki tworzy kurs statku wykreślony na mapie z jego rzeczywistą drogą nad dnem.

dryfkotwa – rodzaj pływającej kotwicy w postaci czaszy przypominającej spadochron lub długiego, stożkowatego worka bez dna. Rzucana za burtę jachtu, hamuje jego bieg i pomaga utrzymać jednostkę dziobem do fali przy sztormowaniu. Zadaniem dryfkotwy jest zmniejszenie prędkości dryfowania z wiatrem i falą oraz ustawienie jednostki dziobem do fali, co zapobiega jej przewróceniu na burtę.

dryfkotwa linowa – seria małych stożków przyszytych do długiej liny i mocowanych do rufy jachtu. Urządzenie ma za zadanie nie tylko zwolnienie i ustabilizowanie kursu jachtu w czasie płynięcia w sztormie, ale przede wszystkim uniemożliwienie stoczenia/spadnięcia jachtu z przełamującej się fali. Podobnie jak w przypadku dryfkotwy spadochronowej po zamontowaniu jacht pozostawia się najczęściej samemu sobie i nie steruje się aktywnie, a cała załoga schodzi pod pokład.

dryfkotwa spadochronowa – urządzenie wykonane z materiału, przypominające spadochron, mocowane na linie do dziobu jachtu mające na celu zatrzymanie i zwrócenia jachtu dziobem do wiatru w czasie sztormu.

dryfter – dryfująca sonda oceanograficzna używana do pomiarów temperatury i zasolenia na powierzchni oceanu.

drzewce – element omasztowania. Służy do utrzymywania ożaglowania jednostki pływającej oraz manewrowania nim. Drzewca wykonywane są wbrew nazwie coraz rzadziej z drewna, a częściej ze stopów aluminium, stali. Można wyróżnić dwie kategorie drzewc: stałe oraz ruchome. Stałymi drzewcami są maszt, saling, bukszpryt oraz wystrzał. Do drzewc ruchomych zaliczane są m.in. bom, gafel, reja, stenga (jeśli jest opuszczana).

dulka (skalarna) – oparcie dla wiosła i obrotowa obejma dla wiosła podczas wiosłowania na burcie łodzi wiosłowej; dulki mają formę metalowych, obracających się widełek, umieszczonych w gniazdach w nadburciu, mogą być też wycięte w drewnie nadburcia; zwykle są wtedy wykładane skórą lub metalem.

DWT (nośność) – podstawowy parametr określający wielkość statku oznaczający zdolność przewozową statku. Określa łączną masę ładunku, załogi, zapasów paliwa, wody pitnej i technicznej, prowiantu, części zamiennych itd. jaką jednostka może przyjąć na pokład, nie przekraczając dopuszczalnego zanurzenia do znaku wolnej burty.

dynamometr linowy (tensometr linowy) – przyrząd pomiarowy do pomiaru siły naciągu liny, np. odciągu masztu.

dysza żagli – gdy fok zachodzi znacznie na grot, może powstać dysza przyspieszająca przepływ wiatru po zewnętrznej grota, a z niej wynika dodatkowa siła aerodynamiczna „ciągu” żagli.

dziadek – fala, która zalewa pokład w czasie wchodzenia jachtu ostro na falę.

dzielność morska – zespół cech konstrukcyjnych jednostki pływającej, zapewniający jej właściwe zachowanie się na morzu i, zwłaszcza w trudnych warunkach, bezpieczną i wygodną żeglugę – stateczność, niewywrotność, sterowność, zwrotność, szybkość itp.

dziennik jachtowy – dokument nieformalny stosowany zwyczajowo na jachtach; rodzaj pamiętnika służący do zapisywania wydarzeń dotyczących jachtu, rejsów, remontów, napraw i jego załogi.

dziennik okrętowy (dziennik pokładowy) – dziennik prowadzony przez oficerów wachtowych, pomocników kapitana. Wpisuje się do niego wszystkie rozkazy, przebieg służby na statku, wydarzenia w podróży, pozycję statku, inne informacje nawigacyjne.

dziobak ↑ bukszpryt

dziobnica ↓ stewa dziobowa

dziób

1. miejsce, w którym zbiegają się obie burty w przedniej części kadłuba statku;
2. ogólnie – część przednia kadłuba i pokładu statku od pierwszego masztu do stewy dziobowej.

dzwon – gniazdo pięty spinakerbomu przesuwne wzdłuż masztu.

dzwon okrętowy – metalowy, zwykle bogato zdobiony dzwon z trwale umieszczoną nazwą jednostki, na którym wybija się szklanki.

dźwig pokładowy ↑ bom ładunkowy

echosonda – elektroniczny przyrząd do pomiaru głębokości wody oraz odległości od unoszących się w niej ciał stałych (przeszkód). Odległości te oblicza mierząc czas powrotu sygnału dźwiękowego odbitego od dna, przeszkody lub ławicy ryb.

embargo

1. zatrzymanie przez państwo w jego portach lub na jego wodach terytorialnych obcych statków, ładunku i innego mienia;
2. zakaz przywozu lub wywozu towarów, waluty itp., dotyczący określonego kraju;
3. zakaz wchodzenia do portów, dotyczący obcych statków.

EPIRB (Emergency Position-Indicating Radio Beacon) – rodzaj nadajnika radiowego pozwalającego na ustalenie miejsca położenia w sytuacji zagrożenia. Instalowany jest na statkach, samolotach, ale mogą być używane również przez osoby fizyczne (PLB – Personal Locator Beacon), np. turystów w górach.

eskadra – operacyjny zespół okrętów, złożony z głównych sił nawodnych na danym teatrze działań; we flocie żaglowej eskadrą nazywano często wydzieloną część floty, wyznaczoną do wykonania pewnego określonego zadania.

eskortowiec – określenie klas niewielkich lub średniej wielkości okrętów eskortowych, przeznaczonych głównie do eskortowania konwojów. Wyszły z użytku.

Europa – jednoosobowa klasa łodzi żaglowej. Zaprojektowana w roku 1960, jako jeden z typów łodzi spełniających przepisy klasy Moth, dlatego była początkowo znana jako „Moth-Europe”. W latach 1992–2004 była to kobieca klasa olimpijska. Łodzie są przeznaczone dla żeglarzy o wadze w granicach 50–70 kg, zapewniają szerokie możliwości doboru takielunku i osprzętu do wagi i siły zawodniczki lub zawodnika.

fala – bardziej lub mniej rozbudowane, sinusoidalne zniekształcenie powierzchni wody na akwenie spowodowane najczęściej tarciem wiatru o powierzchnię wody.

faleń – cienka linka służąca do holowania oraz cumowania bączka – małej łódki będącej na wyposażeniu jachtu lub innej małej jednostki pływającej. Przywiązuje się ją faleniem do jednostki w okolicy jej linii wodnej.

faleza – stroma, często pionowa ściana brzegu morskiego lub jeziornego, utworzona wskutek podmywania brzegu przez fale (procesu abrazji) zachodzącego u jej podstawy na styku z platformą abrazyjną.

falochron

1. betonowa ściana, nasyp z gruzu, kamieni lub drewnianych fal odgradzające port od otwartego morza, konstrukcja służąca do ochrony brzegu, portu, jachtów lub statków przed działaniem fal. Rozbija ona fale nie dopuszczając ich do portu; zabezpiecza w ten sposób port przed gwałtownym ruchem wody, który utrudniałby przeładunki i niszczył nabrzeża;
2. drewniana lub metalowa osłona w kształcie litery V, znajdująca się na pokładzie w części dziobowej statku, która rozbija wdzierające się na pokład fale, kierując je za burtę.

falrep (linka poręczowa) – linka biegnąca wzdłuż trapu zaburtowego pełniąca rolę barierki trapu.

falszburta ↓ nadburcie

falszkil (balast płetwowy, bulbkil, finkil) – podwodna część kadłuba jachtu, stała, smukła płetwa wystająca w dół z dna jachtu żaglowego, z umocowanym do jej dolnej części żeliwnym lub ołowianym ciężarem o charakterystycznym kształcie (bulbkil) lub wykonana w całości z ciężkiego materiału, niezawierająca specjalnego balastu umieszczonego w jej dolnej części (finkil), będąca przedłużeniem stępki na całej lub znacznej jej długości. Służy do zwiększenia stateczności jachtu (poprzez balast), a jego duża płaszczyzna stwarza opór boczny, przeciwdziałający dryfowi. Spełnia rolę stałego miecza i jednocześnie balastu. Balast w falszkilu jest tak usytuowany, że stanowi razem z samym falszkilem jednolitą powierzchnię i kształt, stąd nazywany jest balastem integralnym. Z tego samego powodu również całość, czyli falszkil oraz balast nazywana jest potocznie falszkilem.

faluka ↓ feluka

fał – element olinowania ruchomego, lina służąca do podnoszenia żagli, części omasztowania (np. spinakerbomu), miecza, płetwy steru itp.; w zależności od przeznaczenia nazwa tej liny otrzymuje odpowiedni dodatek, np.: grotfał.

fał awaryjny – dodatkowy fał na maszcie bez określonej funkcji żaglowej; podnosi się na nim pająka.

fartuch sztormowy – wykonane z mocnej tkaniny lub siatki znaczne podwyższenie wolnej krawędzi koi, które zakłada się w czasie silnych przechyłów jednostki dla zabezpieczenia śpiących przed wypadnięciem.

farwater (tor wodny) – droga dla jednostek pływających, bezpieczna o odpowiedniej głębokości, wyznaczona na akwenie trudnym lub niebezpiecznym, oznaczona stałymi lub pływającymi znakami nawigacyjnymi.

feluka (faluka) – rodzaj tradycyjnej łodzi żaglowej używanej na osłoniętych wodach Morza Czerwonego, na wschodnim Morzu Śródziemnym, a w szczególności na Nilu w Egipcie. Ożaglowanie feluki składa się z jednego bądź dwóch żagli łacińskich.

filtr wody pitnej – filtr słodkiej wody zaburtowej uzdatniający tak, by nadawała się do spożycia.

finkil ↑ falszkil

flagi sygnałowe – zestaw chorągiewek do sygnalizacji, składający się z 26 znaków literowych, 10 znaków cyfrowych, 3 trójkątów zastępczych oraz tzw. języka – „odpowiedź”. Różnią się one układem kolorów, są podnoszone na maszcie sygnałowym w zestawach składających się z kilku flag i służą do porozumiewania się na odległość.

flaglina (flaglinka) – linka do podnoszenia na masztach flag sygnałowych i bandery.

flagsztok – drzewce, na którym zawieszana jest bandera. Pięta flagsztoka na statku handlowym, okręcie wojennym czy jachcie żaglowym umieszczana jest najczęściej na rufie jednostki bądź topie bezanmasztu. Na topie flagsztoka znajduje się jabłko z otworem, poprzez który przechodzi flaglinka.

flara – pochodnia trzymana w ręku lub wystrzeliwane łuczywo spadochronowe palące się na czerwono jest sygnałem wzywania pomocy na wodzie. Używanie w innych celach jest prawnie zabronione.

flaszencug (niem. Flaschenzug) ↓ tryfor

flauta – cisza morska, lustrzana tafla wody. Bezwietrzna pogoda, charakteryzująca się zupełnym brakiem fal na tafli wody.

flisak (oryl, flis) – przedstawiciel grupy zawodowej zajmującej się w dawnej Polsce flisem, czyli rzecznym spławem (transportem) towarów.

flota

1. nazwa obejmująca ogół okrętów lub statków danego państwa; rozróżniamy flotę wojenną i handlową;
2. wyższy związek operacyjny okrętów wojennych wszystkich klas, pozostający pod wspólnym dowództwem i działający przeważnie w określonym akwenie, np. w skład marynarki wojennej Rosji wchodzi flota bałtycka, czarnomorska itp. Podział na floty może wynikać też z odmiennych zadań strategicznych, np. w marynarce brytyjskiej istnieje podział na flotę bliskiego zasięgu (Home Fleet) i flotę główną (Grand Fleet).

flotylla

1. związek operacyjny marynarki wojennej, przeznaczony do prowadzenia działań na rzekach, jeziorach i czasem na morzu;
2. zespół taktyczny okrętów wojennych, zwłaszcza lekkich, jak niszczyciele, trałowce, ścigacze;
3. często używana nazwa dla większej grupy statków rybackich lub sportowych.

fok (fokżagiel) – główny żagiel na przednim maszcie. Na mniejszych jachtach jednomasztowych fokiem zwany jest trójkątny żagiel przedni podnoszony na forsztagu. Wszystkie żagle, części omasztowania i osprzętu, należące do przedniego masztu, mają dodawany do nazwy człon „fok”.

fok genueński ↓ genua

fokmaszt (fok) – pierwszy maszt od dziobu na jednostkach co najmniej trzymasztowych; na jachtach dwumasztowych pierwszy maszt nazywa się fokmasztem wówczas, gdy jest mniejszy od drugiego. Jeżeli maszt ten jest większy, nosi nazwę grotmasztu, a drugi bezanmasztu.

foksztaksel – żagiel trójkątny rozpinany na foksztagu.

foksztag

foktopsel (fortopsel) – górny, skośny żagiel na przednim maszcie statku.

fokżagiel ↑ fok

fordek ↑ bak

fordewind (pełny wiatr) – wiatr wiejący wprost w rufą statku, tj. w kierunku wzdłuż płaszczyzny symetrii statku, także kurs jednostki, przy którym wiatr wieje od rufy.

forkasztel – na dawnych okrętach żaglowych nadbudówka na dziobie, w której znajdowało się pomieszczenie załogi; obecnie nazwa ta nie jest używana.

forluk – przedni właz do wnętrza jednostki.

forpik – komora ładunkowa pod pokładem dziobowym, na jednostkach żaglowych zwykle wykorzystywana jako magazyn aktualnie nieużywanych żagli.

forsztag – lina podtrzymująca maszt, biegnąca od topu lub górnej części masztu do dziobu lub noku bukszprytu; pierwsza lina przecinająca fordewind.

forsztaksel – żagiel trójkątny rozpinany na forsztagu.

fortopsel ↑ foktopsel

fracht

1. opłata za przewóz towarów statkiem z jednego portu do drugiego; fracht płatny jest zazwyczaj po przybyciu statku do portu przeznaczenia, tj. po wykonaniu umowy przewozowej;
2. w języku potocznym fracht oznacza często sam ładunek.

frachtowiec – statek handlowy przeznaczony do usługowego przewozu towarów drogą morską.

fregata (pełnorejowiec) – co najmniej trzymasztowy żaglowiec z żaglami rejowymi na wszystkich masztach. Na stermaszcie, poza żaglami rejowymi, może znajdować się też żagiel gaflowy (bezan). Np. SV Dar Pomorza, STS Dar Młodzieży.

gafel – ustawione ukośnie w górę drzewce, opierające się jednym końcem (piętą) o maszt, do którego umocowany jest górny lik żagla czworokątnego (na statkach o ożaglowaniu skośnym). Zadaniem gafla jest usztywnienie tego liku w linii prostej, co umożliwia stosowanie większych żagli (szerszych w górnej części) niż w podobnym typie ożaglowania zwanym ożaglowaniem bermudzkim. Gafla podnosi się i opuszcza razem z żaglem.

gafel żebrowy (szprajsgafel, wishbone) – gafel specjalnego kształtu używany jest przy ożaglowaniu żebrowym; składa się z dwóch wygiętych drążków łączących się ze sobą na noku i pięcie. Żagiel przechodzi między drążkami i opiera się swym wybrzuszeniem na jednym z nich.

gafelfał – lina służąca do podnoszenia pięty gafla.

gaja – lina służąca do poziomego manewrowania drzewcami takimi jak bom czy gafel.

gala banderowa – ceremoniał morski polegający na dekoracji statków za pomocą bander, proporców i flag międzynarodowego kodu sygnałowego w dni szczególnie uroczyste lub podczas oficjalnej wizyty w portach obcych.

gala flagowa – uroczysta dekoracja okrętu handlowego, zbliżona do gali banderowej; często terminy te używane są zamiennie.

galar – prymitywny statek rzeczny z XVI–XX w., zazwyczaj małego zanurzenia i kontenerowego (prawie równoległościennego) kształtu, o napędzie wiosłowym, czasem żaglowym.

galeas – okręt wiosłowo-żaglowy używany od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku.

galeon – duży, zazwyczaj wojenny statek żaglowy, zwykle czteromasztowy o ożaglowaniu rejowym na masztach przednich i żaglu łacińskim na tylnym, nieraz na dwóch tylnych masztach używany w XV – XVIII w. Posiadał charakterystyczny niski, wydłużony dziób, wysoki kasztel rufowy oraz żagiel podbukszprytowy.

galeota – mały, szybki okręt typu galery, właściwie półgalery, posiadający 16–23 wioseł (po 2–3 ludzi na wiosło), ale w odróżnieniu od typowych galer mających ożaglowanie łacińskie, galeota na 1–2 masztach miała ożaglowanie rejowe. Jak każdy okręt wiosłowo-żaglowy używana była na morzach śródlądowych – czyli na Morzu Śródziemnym i na Bałtyku.

galera – początkowo (wczesne średniowiecze) duży wiosłowy okręt wojenny rejonu Morza Śródziemnego. Później (aż po wiek XVIII), duży wojenny żaglowiec o dwóch lub trzech masztach z żaglami łacińskimi. Charakterystyczna jest dla galery wysoka nadbudówka rufowa uzbrojona baterią dział.

galion – ozdoba dziobowa w postaci drewnianej, najczęściej polichromowanej rzeźby, umieszczana pod bukszprytem; zwykle ma związek z nazwą statku.

galon – amerykańska miara objętości płynów – 1/42 baryłki, 231 cali sześciennych = 3,785411784 litra; dzieli się na 4 kwarty, 8 pint, 128 uncji.

gałka – szplajs lub węzeł pogrubiający linę na biegu lub na jej końcu.

garda – zakończenie pięty gafla lub bomu w kształcie widełek, obejmujących maszt i zamkniętych raksklotami.

gardafał – lina podciągająca gardę gafla do jego górnego położenia.

gejtawa – lina służąca przy sprzątaniu (zwijaniu) żagla do podciągania do rei dolnych rogów (szotowych) żagla rejowego. Biegnie od rogu żagla, przez blok na maszcie, na pokład. Przy sprzątaniu żagla (dociąganiu do rei linami z pokładu) wybiera się prawą i lewą gejtawę, po uprzednim wyluzowaniu lin zwanych szotami, które obciągają żagiel do dołu. Po wybraniu gejtaw wybiera się gordingi.

genaker – genua krojona jak spinaker, ale asymetryczna z rogiem halsowym na wytyku; wielki żagiel rozpięty na sztagu zachowujący się jak genua i pracujący jak spinaker – od pełnego bajdewindu do pełnego baksztagu.

genua (genuafok, fok genueński) – w ożaglowaniu bermudzkim rodzaj żagla o dużym wybrzuszeniu, rozpiętego od dziobu jachtu jako fok, sięgającego od dziobu sporo poza przedni lik grota, prawie aż po rufę; używany jest w celu jak najlepszego wykorzystania słabych wiatrów.

ghoster – bardzo lekka wersja genui przeznaczona do żeglugi w bardzo słabych warunkach wiatrowych.

glik – bom na małym jachcie śródlądowym.

głowa żagla – górny, fałowy róg żagla.

głowica falochronu – zakończenie falochronu w miejscu, gdzie znajduje się wejście do portu.

główka skowronka – węzeł żeglarski, także taśmowy.

gniazdo masztu – oprawa pięty masztu w stępce.

gorący nóż – lutownica elektryczna z tak ukształtowanym grotem, by szybko przecinać liny syntetyczne zatapiając ich końce.

gording – jedna z lin służąca do sprzątania żagla rejowego (dociągania go do rei z pokładu). Jest przymocowana do dolnego liku (brzegu) żagla, następnie przechodzi przez kilka pierścieni (baranków) i przez blok biegnie na pokład. Przez wybranie gordingów, po uprzednim zluzowaniu szotów obciągających żagiel do dołu i wybraniu gejtaw, żagiel zostaje sprzątnięty (podobnie jak żaluzja okienna). Dla ostatecznego zwinięcia żagla trzeba wejść na reję, porządnie ułożyć fałdy płótna i przywiązać do rei. Zazwyczaj żagiel wyposażony jest w 6–8 gordingów. Gordingi należą do olinowania ruchomego.

GPS (Global Positioning System) – system nawigacji satelitarnej, stworzony przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych, obejmujący swoim zasięgiem całą kulę ziemską.

grab bag – międzynarodowe określenie miejsca na jachcie, gdzie przechowywane są narzędzia awarii ostatecznej: nożyce do cięcia lin stalowych, siekiera i mocny nóż.

gregale – silny, gwałtowny wiatr wiejący z północnego wschodu m.in. na Malcie.

greting

1. drabinka z klamer stalowych umocowanych do pionowych ścian;
2. drewniane wyłożenie podłogi w kokpicie.

grog – rum lub inny silny trunek, rozcieńczony wodą; zawierać może sok z cytrusów, cynamon, gorącą wodę lub cukier dla poprawy smaku. Podawany niegdyś marynarzom na żaglowcach.

grot (grotżagiel) – główny żagiel na grotmaszcie; główny i największy żagiel na jachcie, drugi od dziobu.

grotmaszt (grot) – na statkach dwumasztowych maszt większy; na trzymasztowych żaglowcach – środkowy, na wielomasztowych wszystkie maszty prócz pierwszego i ostatniego nazywane są grotami i są kolejno numerowane począwszy od dziobu.

grotżagiel ↑ grot

gródź – ściana poprzeczna lub podłużna, spełniająca w kadłubie rolę konstrukcyjną.

gródż wodoszczelna – mocna stalowa ściana, biegnąca od dna do głównego pokładu wodoszczelnego, dzieląca wnętrze kadłuba okrętu na poszczególne przedziały; grodzie poprzeczne i wzdłużne, stanowiące cały system przegród w kadłubie okrętu, mają za zadanie wzmacniać jego szkielet i zapewniać maksimum niezatapialności. Wszystkie otwory w grodziach mają wodoszczelne zamknięcia.

grumot – kółko zwinięte z jednej pokrętki liny, końce liny owija się wokoło obwodu pokrętki.

grzebień fałowy – wielopozycyjna, zazwyczaj metalowa listwa zaczepowa pozwalająca stosunkowo szybko zmieniać napięcie liku halsowego żagla.

grzyb – wywrócony jacht. Nazwa wyraża podobieństwo odwróconego dnem do góry jachtu do kapelusza grzyba.

guari (huari) – ożaglowanie podobne do gaflowego, ale gafel (gunter lik) jest umieszczony prawie pionowo i przewyższa maszt, tak że nie ma miejsca na topsel.

guffa ↑ barkas

gwajak – skrajnie twarde i ciężkie drewno egzotyczne o własnościach samosmarnych; stosuje się na dławice wałów napędowych łodzi podwodnych.

gwizdek bosmański (świst trapowy) – sygnał podawany gwizdkiem bosmańskim bez względu na porę doby podczas wchodzenia i schodzenia z okrętu oficera lub chorążego, podnoszenia i opuszczania bandery, pogrzebów na morzu (przy zsuwaniu zwłok za burtę).

halfwind (półwiatr) – wiatr wiejący prostopadle do płaszczyzny symetrii statku; również kurs statku żaglowego, przy którym wiatr wieje prostopadle do linii symetrii kadłuba.

hals

1. położenie statku żaglowego będącego w ruchu w stosunku do wiatru. Jeżeli wiatr wieje z prawej burty, statek idzie prawym halsem, jeżeli z lewej, lewym;
2. odcinek drogi, który statek przebywa idąc tym samym wiatrem nie zmieniając halsu, a więc od zwrotu do zwrotu;
3. linka służąca do umocowania rogu halsowego żagla do drzewca.

halsowanie ↓ lawirowanie

holk

1. stary statek, wycofany z eksploatacji i zacumowany na stałe do nabrzeża lub ustawiony w porcie na martwych kotwicach, służący jako pływające koszary, podręczny warsztat, pomieszczenie mieszkalne itp.;
2. żaglowiec historyczny, typowy statek Hanzy, podobny do kogi. Miał poszycie zakładkowe, tylko niekiedy karawelowe („na styk”). Posiadał od 1 do 3 masztów z ożaglowaniem rejowym. Dziób był wyższy niż u kogi. Kasztele przypominały wieże obronne z tamtych czasów i były zintegrowane z kadłubem. Miały funkcje obronne i obserwacyjne, ponadto wewnątrz nich znajdowały się pomieszczenia dla załogi i magazyny prowiantu. Rumpel był całowicie ukryty w kasztelu rufowym. Był odpowiednikiem karaki używanej w basenie Morza Śródziemnego.

huari ↑ guari

hydrofon

iść – o jednostce pływającej: płynąć, żeglować, poruszać się.

jabłko – przeważnie drewniany krążek, stanowiący zakończenie szczytu (topu) masztu, drzewca banderowego itp.

jacht – jednostka pływająca o napędzie żaglowym lub motorowym, przeznaczona najczęściej do celów rekreacyjnych, turystycznych, sportowych, szkoleniowych, reprezentacyjnych lub wychowania morskiego. W zależności od (głównego) typu napędu wyróżnia się jachty żaglowe, motorowe i motorowo-żaglowe. Określenia jacht nie stosuje się do jednostek pływających (nawet konstrukcyjnie bardzo podobnych) służących określonym celom użytkowym: patrolowym, ratowniczym, militarnym czy transportowym i gospodarczym. Małe jachty żaglowe potocznie nazywane są żaglówkami, natomiast małe jednostki motorowe nazywane są motorówkami. Duże jednostki żaglowe nazywane są żaglowcami, natomiast jednostki porównywalne z jachtami motorowymi, spełniające jednak określone funkcje użytkowe, to najczęściej kutry: pilotowe, patrolowe, rybackie itd.

jeż – wielolufowy miotacz pocisków głębinowych, które wybuchają przy bez pośrednim trafieniu w kadłub zanurzonego okrętu podwodnego. Pociski (ciężar 30 kg, ładunek wybuchowy 15 kg), odpalane są elektrycznie parami co 0,2 s lub salwami z 16 do 24 luf, ustawionych pod różnym kątem, pokrywają w odległości około 200 m od dziobu strzelającego okrętu pole o kształcie elipsy o wymiarach 45 × 35 m.

jol – typ dwumasztowego ożaglowania stosowanego przeważnie na jachtach żaglowych średniej wielkości (o długości kadłuba 10–20 m). Żaglowiec posiada główny maszt w pobliżu środka wyporu jednostki, oraz dodatkowo szczątkowy, bardzo mały maszt wysokości ok. 1/3 głównego, posadowiony daleko na rufie. Z powodu dużej różnicy masztów, tego typu jednostkę określa się również gwarowo jako „półtoramasztowiec”. Jol nosi na obu masztach ożaglowanie skośne. Główny maszt to grotmaszt, tylny maszt to bezanmaszt. Bezanmaszt jest usytuowany poza obrysem konstrukcyjnej linii wodnej (KLW) jednostki (czyli w nawisie rufowym), czym różni się od bardzo podobnego typu jachtu, o nazwie kecz, którego drugi maszt jest większy i przesunięty bardziej ku przodowi. Takie usytuowanie bezana na jolu oznacza najczęściej, że maszt ten znajduje się za rufowym stanowiskiem sternika. Za jachty typu jol uważa się także jednostki, w których bezan stanowi do ok. 15% całkowitej powierzchni ożaglowania. Bezan na jolu jest mniejszy niż na keczu i tylko w niewielkim stopniu wytwarza siłę napędową jachtu, głównie stosowany jest do zwiększenia manewrowości jednostki, wspomagając pracę steru poprzez regulację położenia środka ożaglowania. Największą swoją przydatność bezan objawia podczas zwrotów. Żagle jola liczone od dziobu to: od jednego do trzech sztaksli (fok, dodatkowo kliwer i ewentualnie latacz), następnie grot i ew. grottopsel, pomiędzy masztami apsel i na końcu bezan. Ożaglowanie skośne na jolach jest najczęściej typu bermudzkiego, rzadziej gaflowego, wyjątkowo na grocie stosowane jest ożaglowanie żebrowe. Zob. też ket-jol.

jola ↑ bączek

jolka ↑ bączek

jufers

junga ↑ chłopiec okrętowy

kabel – jednostka odległości stosowana w nawigacji. 1 kabel = 0,1 mili morskiej = 185,2 metra ≈ 608 stóp angielskich. Lądową jednostką o zbliżonej długości jest furlong. Oprócz kabla standardowego używane są także:

• kabel brytyjski = 100 sążni = 600 stóp = 182,88 metra,
• kabel amerykański = 120 sążni = 720 stóp = 219,456 metra.

kabestan (braszpil) – winda cumownicza w postaci bębna obracającego się wokół osi pionowej, poruszanego silnikiem elektrycznym, maszyną parową lub ręcznie; służy do wybierania i luzowania cum i innych lin na statku.

kabina armatorska – kabina w części rufowej pozostająca zawsze i w każdym rejsie w wyłącznej dyspozycji armatora jednostki.

kabina (kajuta) – pomieszczenie mieszkalne na statku; istnieją również kabiny o specjalnym przeznaczeniu, jak radiokabiny, gdzie mieszczą się urządzenia radiostacji okrętowej, kabiny nawigacyjne, gdzie znajdują się przyrządy nawigacyjne, i inne.

kablowiec – statek specjalnie przystosowany do kładzenia kabli na dno morskie, jest to przeważnie statek o pojemności kilku tysięcy ton ze specjalnym urządzeniem na dziobie i rufie do spuszczania i podnoszenia kabla.

kaczy dziób ↑ delfinek

kadłub – podstawowa konstrukcja statku, złożona ze szkieletu, poszycia burt, pokładu i grodzi.

kajuta ↑ kabina

kambuz – pomieszczenie, często w oddzielnej nadbudówce, na statkach rybackich i innych małych jednostkach pływających, gdzie mieści się kuchnia, również popularna nazwa kuchni na każdym okręcie.

kampania – okres pływania w żegludze morskiej; np. kampania letnia.

kanonierka – niewielki okręt wojenny, przeznaczony przede wszystkim do ostrzeliwania wybrzeży, jak również do stawiania min, patrolowania, dozorowania desantów itp.; działa w przybrzeżnych akwenach, często na płyciznach. Wyporność kanonierek nie przekracza 2000 ton, szybkość 15–30 węzłów, uzbrojenie składa się z 2–5 dział kalibru 75–152 mm i działek przeciwlotniczych; niektóre kanonierki są lekko opancerzone.

kaper ↓ korsarz

kapitan portu – kierownik kapitanatu portu, do którego obowiązków należy m.in. koordynowanie ruchu i postoju statków w porcie oraz kontrola przestrzegania przepisów portowych; kapitan portu posiada też uprawnienia, pozwalające mu ustalić terminy cumowania, ładowania i wyładowywania statków, pobierać opłaty portowe itp.

kapitanat portu – administracyjna władza morska, organ urzędu morskiego, czuwająca m. in. nad bezpieczeństwem żeglugi i porządkiem na obszarze portu; kapitanan portu jest jednocześnie komórką zarządu portu w zakresie jego czynności eksploatacyjnych i w związku z tym wykonuje szereg czynności, jak np. ustalanie terminu wejścia statku do portu, przydzielanie miejsca postoju itd. Na czele kapitanatu portu stoi kapitan portu.

kasztel – wysoka, nieraz kilkupokładowa nadbudówka na dziobie i rufie dawnych żaglowców; znajdowały się w nim pomieszczenia dla oficerów, a także umieszczano tam działa; kasztele były zwykle bogato ozdabiane z zewnątrz rzeźbami i malowidłami.

kaszyca – mała, sztuczna wysepka z kamieni lub betonu, mieszcząca się zazwyczaj u wejścia do portu, na której znajdują się znaki nawigacyjne.

katapulta

1. machina miotająca, używana w starożytności i średniowieczu. Za pociski służyły drągi z okutymi końcami oraz zapalone łuczywa. W celu rozniecenia pożaru na pokładzie okrętu nieprzyjacielskiego miotano również naczynia gliniane, napełnione specjalną mieszanką palną; mieszanka ta zapalała się sama na skutek upadku naczynia. Katapult przestano używać z chwilą pojawienia się pierwszych dział w XIV w.;
2. rodzaj wyrzutni samolotu, ustawionej na pokładach większych okrętów wojennych; z katapult startują wodnosamoloty, które po wykonaniu zadania wodują w pobliżu swego macierzystego okrętu i są podnoszone za pomocą żurawi ładowniczych.

kątnica

kecz

keja

ket

ket-jol – odmiana jola z grotmasztem mocno przesuniętym w stronę dziobu i nie nosząca przednich sztaksli.

kevlar ↑ aramid

kil ↓ stępka

kilblok ↑ blok stępkowy

kinetoza ↑ choroba morska

kipiel ↓ przybój

klasa

1. w odniesieniu do statków handlowych oznacza pewien typ statku, określony zgodnie z standardem instytucji klasyfikacyjnej, w zależności od budowy statku, jakości użytych materiałów, sprzętu i wyposażenia. Aby zapewnić utrzymanie klasyfikowanych statków w stanie zdatności do żeglugi, poddaje się je okresowym badaniom, zwanym odnawianiem klasy; od wyniku takiego przeglądu zależy zachowanie przez statek posiadanej klasy;
2. w odniesieniu do okrętów wojennych oznacza podział ich w zależności od uzbrojenia, wielkości i przeznaczenia; do tej samej klasy zalicza się okręty o jednakowym przeznaczeniu i podobnym uzbrojeniu, np. klasa krążowników, niszczycieli, trałowców itd. Podział okrętów na klasy jest różny w różnych państwach.

klepka – długa listwa drewniana, stanowiąca element poszycia burt i pokładu łodzi lub statku.

kliwer – przedni sztaksel.

kliwerbom ↑ bomstenga

knaga

koja – łóżko na okręcie umocowane na stałe do podłogi lub ścian pomieszczenia, zwykle z podwyższonymi brzegami, zabezpieczającymi śpiącego w czasie kołysania statku; spotyka się też koje składane, umocowane z jednego boku na zawiasach do ściany, a z drugiego zawieszone na łańcuchach, przytwierdzonych do pierścieni na suficie.

kokpit

kolano poziome – element szkieletu jednostki pływającej, łączący pokładnik ze wzdłużnikiem.

kolumna masztu (pień masztu) – część masztu, złożonego z kilku elementów, od pięty masztu do połączenia ze stengą.

kołek ↓ nagiel

koło łopatkowe – rodzaj pędnika.

koło sterowe

konosament – list przewozowy morski, świadectwo ładunkowe stwierdzające przyjęcie towarów na pokład statku.

korsarz – członek załogi okrętu prywatnego, którego kapitan otrzymał od króla lub miasta upoważnienie do ścigania i konfiskowania statków i towarów przeciwnika, czyli tzw. list kaperski. Często korsarze zamieniali się w piratów, czyli zwykłych rozbójników morskich. Korsarzy zwano inaczej kaprami.

kotwica

kotwica admiralicji – najstarszy typ kotwicy wywodzący się ze starożytności, obecnie rzadko używany. Jest to zwykle bardzo duża kotwica z jedną lub dwiema nieruchomymi łapami i w górnej części trzonu najczęściej z prostopadłą do łap poprzeczką, bywa że składaną. Modyfikacją kotwicy admiralicji jest kotwica Trottmana.

kotwica Danfortha – patentowa konstrukcja kotwicy składająca się z trzonu oraz ruchomych łap. Modyfikacja kotwicy Halla. Współcześnie najpopularniejszy typ kotwic stosowany w żeglarstwie.

kotwica Halla

kotwica Trottmana

kotwicowisko – specjalnie wyznaczony obszar na redzie, przed portem lub w porcie, gdzie zazwyczaj zatrzymują się statki. Na katwicowisko wybiera się zwykle miejsce o niewielkiej głębokości, o dnie odpowiednim do zakotwiczenia, osłonięte od wiatru i dużej fali.

krętlik

krojcmaszt – ostatni maszt na jednostce żaglowej trzymasztowej pełnorejowej (zamiast: stermaszt); także trzeci masz czteromasztowego barku (zamiast grotmaszt II) – na takiej jednostce kolejne maszty mogą nosić zwyczajowo nazwy fokmaszt, grotmasz, krojcmaszt i bezanmaszt.

kubryk – większe wspólne pomieszczenie mieszkalne załogi na statku.

kuk (cook) – kucharz okrętowy, osoba gotująca dla załogi na jednostce pływającej, legitymujący się świadectwem wydanym przez urząd morski. Do obowiązków kuka należy przygotowywanie posiłków, dbanie o to, by nie zabrakło składników do potraw, oraz pitnej wody. Pracuje w kambuzie.

kurs – kąt zawarty między południkiem, tj. linią wskazującą kierunek północ – południe, a linią symetrii okrętu. Kurs liczony od południka geograficznego nazywa się rzeczywistym, od południka magnetycznego – magnetycznym i od kompasowego – kompasowym. W ogólniejszym znaczeniu: kierunek, w którym porusza się okręt.

kuter

latacz

lawirowanie (halsowanie) – poruszanie się statku lub okrętu żaglowego zmiennym kursem do określonego punktu przy wietrze wiejącym z kierunku, w którym leży punkt docelowy. Przy lawirowaniu na każdym odcinku kursu (który w całości wykreślony na mapie przedstawia linię łamaną) statek idzie przeciwnym halsem.

lik – brzeg żagla.

limbus

linia wodna ↓ wodnica

linie teoretyczne kadłuba ↓ rysunek teoretyczny okrętu

linka poręczowa ↑ falrep

list kaperski – upoważnienie do ścigania i konfiskowania statków i towarów przeciwnika, wydane przez króla lub miasto.

lizel (żagiel wytykowy, płótnisko) – dodatkowy żagiel rozpinany przy żegludze fordewindem podczas słabego wiatru na statkach rejowych, głównie na kliprach. Płótna tych żagli umocowywane były do drzewc – wytyków – stanowiących przedłużenie obu noków rej.

log – przyrząd nawigacyjny do mierzenia drogi przebytej przez statek lub jego szybkości w stosunku do otaczającej statek wody. Przy żegludze na prądzie szybkość statku jest wypadkową szybkości wskazanej przez log i szybkość prądu. W zależności od konstrukcji rozróżniamy logi mechaniczne, elektryczne, ciśnieniowe i inne.

luk – zamykany pokrywą otwór w pokładzie statku, służący do ładowania i wyładowywania towarów, do schodzenia w głąb kadłuba statku, dla dostępu światła i powietrza do pomieszczeń podpokładowych itp. Luki w górnym pokładzie są otoczone dość wysoką ścianką – zrębnicą, która nie pozwala wodzie z pokładu wlewać się przez luk do wnętrza kadłuba; luki międzypokładów mają zrębnicę niską.

lustro ↓ pawęż

luzowanie

łabędziak ↑ delfiniak

ładownia – pomieszczenie, w którym statek przewozi ładunek. Na statkach do przewozów ładunków masowych ładownie stanowią obszerne, głębokie pomieszczenia, do których wysypuje się węgiel, rudę, złom itp. Na statkach drobnicowych ładownie mają kilka międzypokładów, na których układa się towary drobnicowe różnych gatunków; ładownie te są wyposażone w urządzenia wentylacyjne, a niektóre w urządzenia chłodnicze, klimatyzacyjne itp.

ładunek masowy – towary jednego gatunku przewożone beż opakowania i w dużych ilościach, zwykle jako ładunki całookrętowe, jak np. węgiel, ruda żelaza, zboże itp.

łańcuch kotwiczny – łańcuch, do którego zamocowana jest kotwica na okręcie; składa się z poszczególnych ogniw tworzących przęsła, łączonych ze sobą za pomocą ogniw łącznikowych lub klamer. Skrajne przęsło, którego koniec jest zamocowany w komorze łańcuchowej, nazywa się przęsłem zęzowym, przęsło zaś, do którego przymocowana jest kotwica – przęsłem kotwicznym.

łoże oceanu

łódź

makler morski – osoba lub przedsiębiorstwo biorące udział w obrocie morskim:

1. makler frachtujący pośredniczy w zawarciu umowy (czyli czarteru) o przewóz morzem określonego ładunku;
2. makler klarujący reprezentuje w porcie całość interesów nieobecnego właściciela statku; załatwia wszelkie zalecenia w zakresie handlowym, ładunkowym, finansowym i zaopatrzenia;
3. makler – agent linii regularnych jest stałym przedstawicielem regularnych linii żeglugowych; obsługuje on liniowce w obcych portach, świadcząc w stosunku do statku podobne usługi jak makler klarujący;
4. makler sprzedaży i kupna statków pośredniczy w sprzedaży i kupnie statków handlowych;
5. makler ubezpieczeń morskich przyjmuje ubezpieczenia towarów i statków w przewozie morskim.

manifest ładunkowy – szczegółowy wykaz ładunku statku, z podaniem numerów konosamentów, znaków i ilości sztuk towaru, nazwisk załadowców, odbiorców, całkowitej wagi ładunku, stawki frachtowej i miejsca jej płatności; wykaz taki jest wysyłany przez armatorów lub maklerów w porcie załadowania do ich agentów za granicą.

mapa batymetryczna – mapa odwzorowująca kształt dna akwenu, jego głębokości, ewentualnie przeszkody dla żeglugi.

marsel (marsżagiel) – żagiel prostokątny rozpięty na marsrei. Dolny marsel (drugi licząc od pokładu żagiel) rozpięty jest na dolnej marsrei, górny marsel (trzeci od pokładu żagiel) – na górnej marsrei.

marsreja – dolna marsreja jest to druga od dołu reja na maszcie, górna zaś marsreja to trzecia od dołu reja.

marsżagiel ↑ marsel

maszt – rodzaj drzewca.

maszyna sterowa – parowa, elektryczna lub hydrauliczno–elektryczna maszyna obracająca bezpośrednio ster. Na dużych i szybkich statkach, mających pióro steru o dużej powierzchni, ręczne odchylenie steru jest niemożliwe. Koło steru jest połączone, za pomocą ciągów sterowych, z mechanizmem uruchamiającym maszynę sterową, która z kolei jest połączona z trzonem steru. W ten sposób każde poruszenie koła sterowego uruchamia maszynę sterową, która pracuje aż do momentu zatrzymania się koła sterowego i utrzymuje ster w takim odchyleniu do czasu nowego ruchu kołem sterowym.

mesa – pomieszczenie na okręcie, przeznaczone do wypoczynku, zajęć i zebrań załogi; również jadalnia załogi.

miecz – cienka płyta wysuwana na zewnątrz kadłuba płaskodennej lodzi żaglowej służąca do zwiększenia podwodnej powierzchni bocznej łodzi w celu przeciwdziałania dryfowi. Rozróżniamy miecze boczne burtowe, tj. opuszczane na zewnątrz burt łodzi, stosowane przy składakach i kajakach sztywnych; szybrowe, tj. wysuwane ze skrzynki mieczowej, umieszczonej w linii symetrii kadłuba w taki sposób, jak wysuwa się sztylet z pochwy (dlatego zwane są też sztyletowymi), oraz obrotowe (najczęściej spotykane), zawieszone w skrzynce mieczowej na bolcu, podnoszone i opuszczane za pomocą linki, zwanej fałem miecza. Niektóre jednostki, np. morskie żaglowe barki holenderskie, używają mieczy bocznych. Miecze nie zwiększają stateczności łodzi.

międzypokład – pokład położony między głównym pokładem a dnem statku. Nazwa ta oznacza również przestrzeń między dwoma sąsiednimi pokładami. W międzypokładach urządzano dawniej prymitywne pomieszczenia dla emigrantów. W międzypokładzie nowoczesnych statków układa się towary drobnicowe.

mila morska (w skrócie: Mm) – jednostka miary odległości używana na morzu, równa 1852 metrom. Jest to jedna sześćdziesiąta stopnia na południku (czyli jedna minuta).

mina morska – broń morska służąca do rażenia podwodnej części okrętu. Z uwagi na sposób utrzymywania się min pod wodą dzielimy je na: kotwiczne, denne i dryfujące; ze względu na sposób działania na: miny kontaktowe (wybuch takiej miny następuje wskutek uderzenia okrętu w minę) oraz niekontaktowe (wybuch tej miny powoduje działanie1 zjawisk fizycznych wywołanych przez przepływający w pobliżu okręt). Najczęściej spotykana kotwiczna mina kontaktowa składa się ź kadłuba, w którym umieszczony jest ładunek (100–300 kg materiału wybuchowego), kotwicy utrzymującej minę w miejscu, w którym została postawiona, oraz minliny, tj, liny stalowej łączącej kadłub z kotwicą. Uderzający w minę okręt zgniata jeden z ołowianych rogów, zwanych czopami, które wystają z kadłuba miny, co powoduje eksplozję materiału wybuchowego. Eksplozję miny niekontaktowej powoduje albo pole magnetyczne (miny magnetyczne i indukcyjne), którego źródłem jest stalowy kadłub okrętu, albo szum pracujących śrub (miny akustyczne) lub wreszcie zmiana ciśnienia wody otaczającej minę, spowodowana poruszaniem się okrętu (miny ciśnieniowe). Miny denne, aby były skuteczne, stawia się na niewielkich głębokościach (na redach, w ujściach rzek, w basenach portowych); miny dryfujące dzięki specjalnym urządzeniom utrzymują się tuż pod powierzchnią wody, a ponieważ nie mają kotwicy, zdane są na łaskę prądów morskich.

molo – falochron lub rodzaj nabrzeża, na którym znajdują się urządzenia cumownicze. Jest ono eksploatowane przez port dla celów gospodarczych; również pomost spacerowy, przeważnie drewniany, zbudowany prostopadle do linii brzegowej, przeznaczony do spacerów, dobijania lodzi, małych statków pasażerskich itp.

monitor – dawna klasa okrętów bojowych; przeznaczonych do ostrzeliwania wybrzeży oraz walki z artylerią nieprzyjaciela. Wyporność około 8000 ton, silne opancerzenie, szczególnie pokładu. Uzbrojenie składało się z 1 lub 2 dział dużego kalibru (do 380 mm), umieszczonych zwykle w jednej wieży pancernej, oraz broni przeciwlotniczej. Ponieważ okręty tej klasy przeznaczone były do działań w pobliżu lądu, szczególnie zaś do bombardowania umocnień brzegowych, zanurzenie ich było nieduże – do 3,5 m. Obecnie okrętów tej klasy nie buduje się.

mostek (pomost) – nadbudówka na okręcie, zwykle na śródokręciu, dająca dobrą widoczność, gdzie znajdują się wszystkie urządzenia i przyrządy niezbędne do kierowania okretem, jak koło sterowe, kompasy, ekrany radarowe, telegrafy maszynowe itp. Boczne części pomostu po obu burtach nazywają się skrzydłami.

na wietrze – położenie przedmiotu w stosunku do obserwatora w tej stronie, z której wieje wiatr.

nabieżnik – dwa znaki nawigacyjne ustawione w ten sposób, że przedłużenie łączącej je linii wskazuje nawigatorowi właściwy kurs statku w trudnych dla żeglugi miejscach, kierunki magnetyczne na stacji dewiacji, początek i koniec mili pomiarowej itp. Gdy statek idzie w linii nabieżnika, obydwa znaki „kryją się”, nawigator widzi wtedy znak przedni nabieżnika na tle tylnego, gdy zaś zboczy z właściwego kursu znaki „rozchodzą się” a nawigator widzi je jeden obok drugiego. W nocy na wielu nabieżnikach zapalone jest światło i statek jest na nabieżniku wówczas, gdy widać je pionowo jedno nad drugim.

nabrzeże – ściana basenu portowego zbudowana z betonu, kamieni, stali i drewna, uniemożliwiająca obsuwanie się gruntu do wody, uzbrojona w urządzenia cumownicze i przeładunkowe. Pozwala na utrzymanie stałych głębokości.

nadbudówka (pokładówka) – wszelkiego rodzaju zamknięte pomieszczenie na górnych pokładach, ściany nadbudówek nie dochodzą do burt.

nadburcie (falszburta) – lekkie i szczelne, pionowe przedłużenie burty statku, wystające ponad górny pokład, także listwa, stalowa linka lub barierka znajdująca się na krawędzi jachtu. Ułatwia pracę na pokładzie i chroni obiekty przed wpadnięciem do wody.

nagiel (kołek)

namiar (peleng) – kierunek od obserwatora na widoczny przedmiot, określony w stopniach w stosunku do linii północ – południe. Namiar może być rzeczywisty, magnetyczny lub kompasówy,w zależności od jakiego południka – rzeczywistego, magnetycznego czy kompasowego liczony jest kąt między kierunkiem N–S i kierunkiem na namierzany przedmiot. Jeden namiar daje linię pozycyjną, dwa zaś przecinające się namiary wyznaczają pozycję statku.

nautofon ↑ buczek mgłowy

nawietrzna burta – ta burta statku, w którą uderza wiatr, np. na statku żaglowym idącym prawym halsem nawietrzną jest prawa burta.

nawiewnik – rura o dużej zwykle średnicy, o rozszerzonym i zagiętym końcu, służąca do naturalnej wentylacji wewnętrznych pomieszczeń statku; nawiewniki ustawia się otworem w kierunku ruchu statku lub w kierunku wiatru, dzięki czemu powstaje silniejszy prąd powietrza. Istnieją też nawiewniki o działniu ssącym, które wyciągają zużyte powietrze, a świeże wchodzi w tym wypadku przez iluminatory, drzwi i inne otwory.

nawigacja astronomiczna – nawigacja posługująca się obliczeniami matematycznymi, opartymi na obserwacji ciał niebieskich.

nawigacja inercyjna – nawigacja oparta na wykorzystaniu sił bezwładności; pozycję okrętu określa się za pomocą pomiaru wielkości i kierunku przyspieszeń przez dwa przyśpieszeniomierze (dla kierunku południkowego i równoleżnikowego).

nawigacja terrestryczna – nawigacja w obrębie widoczności lądu, prowadzona za pomocą stałych i pływających nawigacyjnych znaków orientacyjnych (latarnie morskie, stawy, nabieżniki, latarniowce, plawy itd.).

nawigacja

1. dział wiedzy żeglarskiej traktujący o prowadzeniu statku po morzach i sposobach określania na mapie jego pozycji;
2. ogólnie – żegluga.

nawis rufowy – tylna część jednostki poza obrysem konstrukcyjnej linii wodnej.

nawis – dziobowa lub rufowa część kadłuba statku znajdująca się nad wodą, jeżeli linia dziobu lub rufy jest ukośna w stosunku do powierzchni wody.

nok – wolne końce drzewca poziomego lub ukośnego (gafla, bomu, bukszprytu).

nośność ↑ DWT

obciąg ↑ bulina

obło – zaokrąglenie kadłuba statku w miejscu, w którym dno przechodzi w burtę.

odciąg ↑ bulina

odpadanie – zmienianie kursu statku żaglowego przy stałym wietrze w ten sposób, aby kąt .między kierunkiem wiatru I linią symetrii statku zwiększał się.

odpływ – jedna z faz zjawiska pływów – obniżanie się poziomu wód morskich.

odwietrznik – na okręcie podwodnym urządzenie umożliwiające wyjście powietrza wypychanego z balastów przez wodę podczas zanurzania się okrętu; przy wynurzaniu się okrętu podwodnego odwietrznik jest zamknięty, dzięki czemu wpuszczone do balastów sprężone powietrze wypycha z nich wodę przez otwarte klapy (zawory denne) balastów.

oficer wachtowy – oficer pełniący służbę, stojący na czele jednej zmiany załogi, tj. wachty. W czasie ruchu okrętu pełni służbę na pomoście nawigacyjnym i jest odpowiedzialny w czasie swej służby za bezpieczeństwo nawigacyjne okrętu.

okładzina ↓ policzek

okręt

okręt flagowy – okręt wojenny, na którym znajduje się dowódca zespołu; na jego maszcie podnosi się wówczas specjalną flagę lub proporczyk (zależnie od stanowiska i stopnia dowódcy).

olinowanie – układ lin stalowych i włókiennych stanowiących wyposażenie statku. Dzieli się na stałe i ruchome.

olinowanie ruchome – olinowanie służące do stawiania i opuszczania żagli oraz ustawiania ich odpowiednio do kierunku wiatru. Jest ono kombinacją lin stalowych, włókiennych, a w niektórych miejscach również łańcuchów.

olinowanie stałe – olinowanie służące do usztywnienia i związania masztów z kadłubem. Wykonane jest z lin stalowych, łańcuchów i prętów.

omasztowanie – wszystkie sztywne części osprzętu żaglowego, służące do podnoszenia i rozpinania żagli oraz do manewrowania nimi. Części te nazywa się ogólnie drzewcami, niezależnie od tego, czy są wykonane z drewna, metalu, czy innego tworzywa. Do omasztowania
należą maszty, stengi, bukszpryt, reje, gafel i bom.

oryl ↑ flisak

osęka ↑ bosak

osprzęt – na statku żaglowym jest to całość konstrukcji służącej do przenoszenia aerodynamicznej siły wiatru na kadłub żaglowca. Na osprzęt żaglowca składają się omasztowanie, olinowanie oraz ożaglowanie.

ostro do wiatru – utrzymywać kurs na statku żaglowym możliwie jak najbliżej linii wiatru. Statki z ożaglowaniem rejowym mogą chodzić do wiatru najostrzej pod kątem około 6 rumbów, z ożaglowaniem skośnym około 4 rumbów.

ostrzenie – manewrowanie statkiem żaglowym w celu utrzymania go na kursie jak najbliższym linii wiatru.

otwór gaśniczy – na jachtach z silnikiem stacjonarnym niewielki, przesłaniany klapką otwór w obudowie komory silnikowej (zwykle od strony kabiny), dopasowany wielkością do dyszy posiadanych gaśnic; to przez ten otwór prowadzi się akcję gaśniczą, gdy płonie silnik.

ożaglowanie – zespół wszystkich żagli podnoszonych na statku żaglowym. W zależności od kształtu żagli i sposobu ich zamocowania na drzewcach rozróżniamy ożaglowanie rejowe i skośne, a w ramach skośnego bermudzkie, dżonkowe, gaflowe, guari, lugrowe, łacińskie, polinezyjskie, rozprzowe, sztakslowe, żebrowe.

ożaglowanie arabskie – ożaglowanie zbliżone do łacińskiego, ale reja wisi wyżej, a żagiel ma kształt czworokątny (trapezowy) z przednim szotem mocowanym do dziobu. Powstało przez skrócenie przedniej części żagla łacińskiego.

ożaglowanie bermudzkie (marconi) – rodzaj ożaglowania skośnego z głównym żaglem trójkątnym, przymocowany likiem przednim do masztu i dolnym do bomu. Obecnie najpopularniejsze, ze względu na łatwość obsługi i dobre własności aerodynamiczne.

ożaglowanie dżonkowe (chińskie)

ożaglowanie gaflowe

ożaglowanie guari (huari)

ożaglowanie lugrowe

ożaglowanie łacińskie

ożaglowanie marconi ↑ ożaglowanie bermudzkie

ożaglowanie polinezyjskie

ożaglowanie rejowe – ożaglowanie złożone głównie z żagli o kształcie czworokątnym (prostokąta lub trapezu równoramiennego), zamocowanych swoją górną krawędzią do poziomego drzewca zwanego reją. Na niektórych żaglowcach spotyka się również trójkątne żagle rejowe. w kształcie trójkąta równoramiennego skierowanego wierzchołkiem w dół (na najniższej rei) lub w górę (nad najwyższą reją). Na najniższej rei ostatniego rejowego masztu (sterrei, krojcrei) może być noszony trójkątny sterżagiel (krojcżagiel). Nad najwyższą reją pierwszego masztu nosi się czasami trójkątny żagiel o nazwie raffi. Wiatr oddziałuje zawsze na tylną powierzchnię żagla rejowego, a nawietrzną może być zarówno prawa, jak i lewa jego krawędź, w zależności od tego, z której burty wieje wiatr.

ożaglowanie rozprzowe

ożaglowanie skośne – ożaglowanie złożone głównie z żagli o kształcie trójkąta lub czworokąta, mocowanych w płaszczyźnie symetrii statku w ten sposób, że zawsze nawietrzną jest jego przednia krawędź. Wiatr oddziałuje na prawą lub lewą stronę żagla - w zależności od tego, która burta jest nawietrzna. Istnieje kilkanaście rodzajów żagli skośnych, do najczęściej spotykanych należą: bermudzkie, gaflowe, sztaksle, lugrowe, rozprzowe, łacińskie, arabskie, dżonkowe (chińskie) i polinezyjskie.

ożaglowanie sztakslowe

ożaglowanie żebrowe – typ ożaglowania charakteryzujący się tym, że grot ma kształt trójkąta obróconego wierzchołkiem ku dołowi; nie ma bomu, a gafel jest podwójny i wygięty na kształt żeber. Powierzchnia grota układa się wewnątrz wygiętego i rozwidlonego gafla (żebrowego).

pachołek (poler) – słupek z drewna, kamienia lub z kutego albo lanego żelaza, służący do zakładania cum. Na statkach pachołki są ustawiane najczęściej parami i przytwierdzone do wzmocnionego w tym miejscu pokładu, w portach zaś są bardzo mocno osadzone w nabrzeżu.

pagaj – rodzaj krótkiego wiosła, służącego do wiosłowania w pozycji klęczącej, np. w łodziach kanadyjkach, lub siedzącej.

pamelka ↑ bojka ratunkowa

pancernik obrony wybrzeża – okręt silnie opancerzony i uzbrojony w kilka dział kalibru do 280 mm, przeznaczony do działań w akwenach przybrzeżnych i dlatego mający stosunkowo małe zanurzenie (do 6 m); wyporność od 3500 do 8000 ton, szybkość od 16 do 25 węzłów.

pasaty – stałe wiatry morskie o umiarkowanej sile (3–4°B), wiejące w strefie równikowej między 30° szerokości północnej i 30° szerokości południowej; w epoce żaglowców miały duże znaczenie. Na półkuli północnej kierunek pasatu jest NE, na południowej SE. Powstają wskutek cyrkulacji powietrza wywołanej silniejszym nasłonecznieniem strefy równikowej w porównaniu z obszarami dalszymi. Rozgrzane nad równikiem powietrze odpływa górą w kierunku biegunów (antypasat), a na jego miejsce napływa dołem powietrze zimne od strony biegunów. Odchylenie w kierunku wschodnim wywołane jest obrotem kuli ziemskiej dookoła swej osi. Pasaty występują wyraźnie na oceanach w odległości ponad 350 km od brzegu. Najsilniejsze są w porze zimowej danej półkuli, najregularniej występują na Oceanie Atlantyckim.

pawęż (lustro) – deska stanowiąca rufowe zakończenie kadłuba na jachcie lub łodzi wiosłowej; pawęż zastępuje stewę rufową.

peleng ↑ namiar

pełnorejowiec ↑ fregata

pełny wiatr ↑ fordewind

peryskop – przyrząd optyczny służący do obserwacji powierzchni morza z zanurzonego okrętu podwodnego. Jest to stalowa rura długości 6–10 m, w górnej, zwężonej części zakończona obiektywem, w dolnej zaś okularem. Wewnątrz rury peryskopu umieszczone są lusterka, pryzmaty i soczewki, dzięki którym przedmiot uchwycony przez obiektyw widoczny jest w okularze peryskopu. Peryskop jest wysuwany z wnętrza okrętu podwodnego za pomocą silnika elektrycznego lub hydraulicznie, a wciągnięty do wnętrza kadłuba chowa się w tzw. studzience peryskopu. Peryskop może być obracany o 360° za pomocą rączek umocowanych w dolnej części rury obok okularu.

pędnik – urządzenie, za pośrednictwem którego energia otrzymywana z silników ustawionych, na okręcie lub pobierana z zewnątrz zamieniana jest w ruch okrętu; np. pędnikiem jest wiosło, żagiel, koło łopatkowe, śruba okrętowa.

piechota morska – rodzaj wojsk w składzie sił morskich, przeznaczony do wysadzania desantów samodzielnych lub w składzie dużych desantów razem z wojskami lądowymi. Piechota morska pełni też służbę garnizonową na lądzie, w portach i fortyfikacjach nadbrzeżnych.

pień masztu ↑ kolumna masztu

pięta – koniec drzewca, którym jest ono przymocowane do innego drzewca, kadłuba, części szkieletu statku itp.; np. pięta masztu – dolny koniec masztu, pięta bomu – koniec, którym te drzewca opierają się o maszt, pięta bukszprytu – koniec, którym bukszpryt przymocowany jest do kadłuba statku itp. Przeciwne, wolne końce drzewc pionowych nazywają się topami, poziomych zaś – nokami.

pilot – pracownik kapitanatu portu, znający doskonale wody i tereny portowe oraz przepisy obowiązujące w porcie, umiejący przeprowadzać skomplikowane manewry statkiem w basenach portowych. Do obowiązków pilota należy m. in. wprowadzanie i wyprowadzanie statków z portu, baczenie, aby statki załadowane w porcie nie były zanurzone ponad dopuszczalną granicę itp. Przyjęcie pilota na statek nie zwalnia kapitana od odpowiedzialności za kierowanie statkiem, pilot występuje bowiem zawsze jedynie w roli doradcy kapitana. Piloci przeprowadzają też statki przez trudne pod względem nawigacyjnym przejścia, kanały itp.

pióro steru – szeroka część steru, zanurzona w wodzie, na której płaszczyznę – po wychyleniu steru o pewien kąt z linii symetrii statku – ciśnie woda, powodując odchylenie rufowej części statku, będącego w ruchu, w przeciwnym kierunku niż wychylony jest ster; wskutek tego dziób statku skręca z kursu w tę stronę, na którą wychylone jest pióro steru.

pióro wiosła – rozszerzona, płaska część wiosła, zanurzona w wodzie podczas wiosłowania, okuta na końcu w celu wzmocnienia.

pirat – rozbójnik morski napadający na statki na pełnym morzu, grabiący je lub uprowadzający przy użyciu przemocy. Od wieków prawo międzynarodowe uznało piractwo za jedną z najcięższych zbrodni, a piratom wymierzano najsurowsze kary, najczęściej śmierć przez powieszenie na rei masztu. Dziś zasady prawa międzynarodowego pozwalają ścigać piratów bez względu na to, gdzie zbrodnia została popełniona, i nakazują surowe karanie sprawców.

pława ↑ boja

płótnisko ↑ lizel

pływ – periodyczny ruch mas wodnych, polegający na wznoszeniu się lub opadaniu poziomu wód, spowodowane działaniem sił przyciągania Słońca i Księżyca. Zjawisku podnoszenia się poziomu morza, zwanemu przypływem, i zjawisku opadania wód – odpływowi – towarzyszą, jako ich skutek, poziome przesunięcia wód, czyli prądy pływowe. Zjawisko pływów występuje na oceanach i morzach otwartych. Na morzach zamkniętych (np. na Bałtyku) i niewielkich zbiornikach wodnych zjawisko to nie występuje w sposób widoczny. Fala pływowa największą wartość osiąga przy wybrzeżach, w głębokich zatokach i fiordach, wskutek spiętrzenia się wód, i dochodzi do 18,5 m wysokości (zatoka Fundy Bay w Kanadzie). Zjawisko pływu trwa 12 godz. 25 min., po czym następuje następny cykl zmian poziomu morza. Dokładne czasy przypływów i odpływów dla poszczególnych portów i akwenów podają tablice pływów.

pływalność – zdolność całkowicie wyposażonego i załadowanego statku do utrzymywania się na wodzie przy zachowaniu przepisowego zanurzenia na dziobie i na rufie.

pochylnia – betonowa, nachylona w kierunku wody płaszczyzna w stoczni, na której buduje się kadłub statku. Po ukończeniu budowy kadłub ześlizguje się popochylni do wody. W celu umożliwienia wodowania statku jeden koniec – próg pochylni – wchodzi na pewną głębokość pod wodę. Pochylnie zbudowane są przeważnie prostopadle do nabrzeża i statki woduje się rufą. Z pochylni ustawionych równolegle do nabrzeża statki woduje się burtą.

podciąg

podwiązka ↓ węzeł chirurgiczny

podwietrzna burta ↓ zawietrzna burta

pogłębiarka (bagrownica, draga, refuler) – urządzenie lub jednostka pływająca do wydobywania gruntu z dna basenów portowych i torów wodnych w celu pogłębiania (bagrowania) akwenu.

pogłębiarka czerpakowa – pogłębiarka wydobywająca grunt za pomocą systemu kubłów zamocowanych do taśmy stalowej poruszającej się wkoło, podobnie jak taśma transportera, i wysypująca urobek do rynny, której ujście znajduje się nad barką – szalandą.

pogłębiarka nasiębierna – pogłębiarka, która urobek składa do zbiorników, zajmujących środkową część statku, po czym wychodzi na morze i tam przez otwarcie klap dennych opróżnia zbiorniki.

pogłębiarka refulująca – pogłębiarka mająca urządzenia pozwalające na składanie urobku na nieużyteczne tereny lądowe przez system rur o dużym przekroju. Pogłebiarki tego rodzaju mają zwykle własny napęd.

pogłębiarka ssąca – pogłębiarka, która za pomocą silnych pomp ssie przez opuszczoną na dno rurę piasek i muł, który wraz z wodą wrzucany jest na stojące przy burcie szalandy.

pokład (dek) – konstrukcja zamykająca kadłub od góry. Pokładów na statku może byc kilka. Górnym pokładem nazywa się pokład pokrywający górną część kadłuba; głównym – pokład wodoszczelny, biegnący nieprzerwanie na całej długości, do wysokości którego liczy się (od wodnicy ładunkowej) wolną burtę. Pokłady leżące poniżej wodoszczelnego nazywają się dolnymi i na większych statkach pasażerskich oznaczone są literami; znajdujące się zaś nad górnym pokładem noszą na tych statkach różne nazwy, w zależności od przeznaczenia, np. łodziowy, spacerowy, słoneczny itp.

pokład dziobowy ↑ bak

pokładnik – część szkieletu okrętu, poprzeczne wiązania kadłuba, służące do podtrzymywania pokładu, jak również wzmacniające kadłub przeciwko siłom działającym w płaszczyźnie wręgów i dążącym do zbliżenia lub oddalenia od siebie burt statku.

pokładówka ↑ nadbudówka

pokrętka

pole minowe – część wód, na których znajduje się jedna lub kilka zagród minowych, postawionych przy brzegach nieprzyjacielskich w celu skrępowania ruchów floty nieprzyjaciela lub zablokowania go w portach, jak również przy własnych brzegach dla utrudnienia nieprzyjacielowi dosepu do własnych baz lub innych ważnych punktów na wybrzeżu.

poler ↑ pachołek

policzek (okładzina) – boczna część bloku.

pomost bojowy – zwykle opancerzona nadbudówka na okrętach wojennych, gdzie oprócz urządzeń i przyrządów nawigacyjnych znajdują się urządzenia i przyrządy do kierowania ogniem artyleryjskim i bronii podwodnej, instalacje do przekazywania rozkazów i inne urządzenia potrzebne w czasie boju okrętu.

pomost ↑ mostek

ponton

1. pływające urządzenie w kształcie skrzyni, służące do stawiania na nim dźwigów, mostów itp.
2. zbiorniki w kształcie cylindrów używane w ratownictwie okretowym; pontony takie zatapia się wokół wraka i umowcowuje do niego linami, po czym do wnętrza pontonów wtłacza się powierze, wskutek czego unoszą się odrywając wraz od dna.

port

poszycie

powtarzacz ↓ repetytor

pozycja obserwowana – pozycja otrzymana z wyznaczenia namiarów na dostrzeżone na lądzie przedmioty, wyliczona matematycznie z pomiarów wysokości ciał niebieskich czy też określona według radionamiarów.

pozycja statku – określone za pomocą obserwacji lub przyrządów i wykreślone na mapie miejsce na morzu, w którym się znajduje w danej chwili statek.

pozycja zliczona – pozycja uzyskana za pomocą odkładania przebytej drogi na (sporządzonym na mapie) wykresie kursu statku. Jest to pozycja mniej pewna od obserwowanej, ponieważ rzeczywiste wartości dryfu i prądu mogą się różnić od obliczonych; również wskazania logu i kompasu mogą być niedokładne.

pozycyjne światła – kolorowe i białe światła, które pozwalają w nocy określić położenia napotkanego statku. Każdy statek w czasie od zachodu do wschodu słońca musi mieć zapalone zielone światło na prawej, czerwone zaś na lewej burcie. Sektor świecenia tych świateł – od dziobu do 2 rumbów poza odpowiednitrawers. Na rufie statek zapala białe światło, które musi być widoczne w sektorze po 6 rumbów od rufy na każdą burtę. Statki o napędzie mechanicznym zapalają oprócz burtowych świateł pozycyjne światła maszynowe, tzw. topowe, widoczne po 10 rumbów z każdej burty, licząc od dziobu.

półtoramasztowiec ↑ jol

półwiatr ↑ halfwind

półwysep ↑ cypel

pryz – zdobycz morska; w czasie wojny zdobyty nieprzyjacielski statek wraz z ładunkiem.

przechył – pochylenie okrętu na jedną z burt.

przenośnik ↑ cyrkiel nawigacyjny

przewody sterowe ↑ ciągi sterowe

przęsło kotwiczne – skrajne przęsło łańcucha kotwicznego, do którego przymocowana jest kotwica.

przęsło zęzowe – skrajne przęsło łańcucha kotwicznego, którego koniec jest zamocowany w komorze łańcuchowej.

przybój (kipiel) – załamywanie się fal na płyciznach. Fale osiągnąwszy obszar wodny o głębokości zbliżonej do wysokości fali, załamują się, tworząc fale przybojowe. Ostrzegają one przed grożącym niebezpieczeństwem. Przybojem nazywa się też załamywanie się fal wybiegających, na wybrzeżu morskim, na ląd.

przypływ – typ pływu, zjawisko podnoszenia się poziomu morza.

raffi – trójkątny żagiel (w kształcie trójkąta równoramiennego) stawiany nad najwyższą reją masztu.

rajder – okręt wojenny albo krążownik pomocniczy, działający samodzielnie podczas wojny na morskich liniach komunikacyjnych nieprzyjaciela.

rakietotorpeda ↓ torpeda rakietowa

raksklot

rama wręgowa – element szkieletu statku, dennik wraz z dwiema wręgami i pokładnikiem.

reda – obszar wodny przed portem, mający, odpowiednie dno i odpowiednią głębokość dla bezpiecznego kotwiczenia statków oczekujących na wprowadzenie do portu przez pilota. Statki stojące na redzie są wolne od opłat portowych, mogą natomiast zaopatrywać się w paliwo, wodę, prowiant itd.

refbanta ↑ banta

reflinka (reflina, refsejzing) – jedna z linek zamocowanych do żagla w kilku rzędach, w różnej odległości od bomu lub rei, i równoległych do nich.

refowanie

refsejzing ↑ reflinka

refuler ↑ pogłębiarka

regaty

reja – poziome drzewce omasztowania przytwierdzone w środku długości do masztu, służące do umocowania górnego liku żagla czworokątnego. Reja jest umocowana w ten sposób, że można ją obracać w płaszczyźnie poziorńej w obie strony w stosunku do masztu (brasować). W zależności od masztu otrzymują one dodatkowo nazwę tego masztu (fokreja, grotreja itp.). Pierwsza reja od pokładu ma dodaną tylko nazwę masztu, druga nosi nazwę dolna marsreja, trzecia – górna marsreja, czwarta – bramreja, piąta – bramreja górna, szósta – bombramreja.

rejon pływania ↓ zasięg pływania

rejs – podróż, którą odbywa statek; ogólnie – pływanie okrętu po morzu w celu wykonania pewnego zadania (np. rejs bojowy, rejs ćwiczebny itp.).

reling

remizka

repetytor (powtarzacz) – przekaźnik elektryczny, służący do przeniesienia wskazań żyrokompasu (tzw. matki) na pomost i do innych miejsc okrętu.

ringabulina

Rocznik Astronomiczny – ukazujące się co roku wydawnictwo zawiera zestawienie zmiennych elementów Słońca, Księżyca, gwiazd i planet; dane te są niezbędne do określania pozycji statku sposobem astronomicznym, obliczania momentu wschodu i zachodu słońca, księżyca i innych obliczeń, potrzebnych nawigatorowi. Pierwszy rocznik astronomiczny, British Nautical Almanac, wydany został w Anglii w 1786 r. W Rosji rocznik astronomiczny zaczęto wydawać w 1814 r., w Niemczech w 1851 r., a w Stanach Zjednoczonych A. P. w 1858 r.

rozprza

rufa – tylna część statku.

rumb – kąt stanowiący jedną trzydziestodrugą okręgu koła, równy 11 i jedna czwarta stopnia, służący w nawigacji do przybliżonego określania kursu, kierunku wiatru itp. Z przecięcia się linii N–S i E–W powstają cztery ćwiartki, nazywane od głównych punktów horyzontu, między którymi dana ćwiartka jest zawarta: NE, SE, SW i NW. Każda ćwiartka jest podzielona na osiem równych części, zwanych właśnie rumbami; każdy rumb ma swoją nazwę.

rumpel – drążek drewniany lub metalowy, zamocowany do głowy trzona steru, za pomocą którego ręcznie lub mechanicznie zmienia się położenie (wychylenie) steru.

rysunek teoretyczny okrętu – rysunek, na którym bryła kadłuba statku jest przedstawiona w rzucie poziomym oraz w przekrojach podłużnym i poprzecznym. Linie kadłuba na rysunku teoretycznym otrzymuje się przez przekrojenie bryły kadłuba szeregiem płaszczyzn równoległych do powierzchni wody (wodnic), płaszczyznami prostopadłymi do powierzchni wody i równoległymi do płaszczyzny symetrii kadłuba (wzdłużnicami) oraz płaszczyznami prostopadłymi do osi symetrii kadłuba (wręgami).

saling

sekstant – morski optyczny instrument nawigacyjny, służący do mierzenia wysokości ciał niebieskich i kątów poziomych między widocznymi z okrętu przedmiotami. Nazwa „sekstant” pochodzi stąd, że jedna z części instrumentu – limbus – stanowi jedną szóstą (po łacinie sexta) okręgu koła.

sfera armilarna ↑ astrolabium

sieć zastawna – sieć o kształcie prostokąta, uwiązana do linki z pływakami korkowymi i obciążona u dołu ciężarkami; końce linek zakotwicza się; położenie sieci pokazują chorągiewki przymocowane do linek kotwicznych.

siła wiatru – na morzu silę wiatru określa się według 13–stopniowej skali Beauforta. Podstawą układu tej skali jest skutek działania wiatru na powierzchnię morza. Do poszczególnych stopni siły wiatru zaliczane są wiatry wiejące z odpowiednią prędkością {wyrażoną w m/sek., km/godz. lub Mm/godz.) i wywołujące pewien obraz powierzchni wody.

skala Beauforta – trzynastostopniowa (0–12) skala szybkości wiatru: wyższy stopień oznacza silniejszy wiatr.

skalarna ↑ dulka

skrajnik rufowy ↑ achterpik

slup

sonda – przyrząd nawigacyjny służący do mierzenia głębokości morza. Rozróżniamy sondy ręczne, mechaniczne i akustyczne (ultradźwiękowe).

sondowanie – mierzenie głębokości morza.

spinaker – żagiel dodatkowy o dużej powierzchni i specjalnie wielkim wybrzuszeniu, podnoszony na jachtach, głównie regatowych, zamiast zwykłego foka, przy żegludze z wiatrem. Jest to żagiel wykonany z cienkiego płótna żaglowego. Używany jest przy słabych wiatrach w celu zwiększenia szybkości jachtu.

spinakerbom

sprzątanie – zwijanie żagla.

stateczność – zdolność pływania w położeniu równowagi również zdolność powrotu do tego położenia w wypadku wytrącenia statku z położenia równowagi przez siły zewnętrzne (wiatr, fala), po ustaniu działania tych sił. Rozróżniamy stateczność ciężaru i stateczność kształtu. Stateczność ciężaru uzyskuje się przez obniżenie położenia środka ciężkości – poniżej środka wyporu; w tym celu przymocowuje się do kadłuba jachtu ciężki ołowiany, żeliwny lub betonowy (rzadziej) balast, możliwie nisko pod powierzchnią wody; jachty o stateczności ciężaru są teoretycznie niewywracalne. Stateczność kształtu uzyskuje się przez nadanie kadłubowi statku odpowiedniej szerokości i wysokich burt.

statek

stawa – ustawiony na lądzie stały znak nawigacyjny w kształcie słupa, trójnoga itp. ze znakiem szczytowym, czasem zaopatrzonym w światło. Najczęściej stosowany do wyznaczania nabieżników, a także służący jako znak orientacyjny i ostrzegawczy.

stawiacz min – okręt należący do grupy okrętów specjalnych, przeznaczony do stawiania zagród minowych, wyposażony w pomieszczenia dla min (do 500) i w urządzenia do ich stawiania. Wyporność do 6000 ton, szybkość do 25 węzłów, uzbrojenie: artyleria średnia kalibru 127 mm i przeciwlotnicza 20–75 mm. Załoga do 400 ludzi.

stenga – drzewce omasztowania statku, przedłużenie kolumny masztu, do którego stenga należy, np. grotstenga, besanstenga itp.

ster – urządzenie służące do kierowania statkiem. Ster składa się z trzona, pióra i rumpla. Istnieją trzy typy sterów: zwykły, zrównoważony i półzrównoważony. Wysunięcie części płaszczyzny pióra przed oś obrotu ułatwia przekładanie steru, gdyż przy ruchu statku woda cisnąc na nią sama stara się obrócić ster.

ster półzrównoważony – ster, w którym płaszczyzna pióra, leżąca przed osią obrotu, rozciąga się tylko na pewną część wysokości pióra steru.

ster zrównoważony – ster, w którym oś obrotu steru jest przesunięta do tyłu w stosunku do przedniej krawędzi steru.

ster zwykły – ster, w którym gdy cała płaszczyzna steru położona jest po jednej stronie osi obrotu; do przełożenia takiego steru służą mechanizmy dużej mocy.

stermaszt – ostatni, licząc od dziobu, maszt na statku żaglowym o ożaglowaniu rejowym, mającym więcej niż dwa maszty. Czasem na stermaszcie podnosi się zamiast dolnego żagla rejowego żagiel gaflowy – bezanżagiel.

sterówka

stewa – część szkieletu jednostki pływającej, będąca przedłużeniem stępki w kierunku dziobu (stewa dziobowa) albo rufy (stewa rufowa). Stewy wykonane są zwykle z kutej belki stalowej, na statkach drewnianych zaś z dębu.

stewa dziobowa (dziobnica) – część szkieletu jednostki pływającej, przedłużenie stępki kończące dziobową część kadłuba, łącząc poszycie burt; krawędź łącząca dwie burty na dziobie.

stewa rufowa (tylnica) – część szkieletu jednostki pływającej, przedłużenie stępki kończące rufową część kadłuba statku, łącząc poszycie burt. W przypadku statków wykonana jest zwykle jako staliwny odlew lub stalowa konstrukcja spawana, zawierająca wyjście okrętowego wału napędowego i zawieszenie steru.

stępka (kil) – wzdłużne wiązanie szkieletu kadłuba okrętu, umieszczone w jego płaszczyźnie symetrii, na dnie, ciągnące się od stewy dziobowej do stewy rufowej. Służy do zapewnienia sztywności wzdłużnej kadłuba okrętu.

stok kontynentalny – część dna morskiego na głębokościach od 200 do 2000 m, zawarta między pasem szelfu a łożem oceanu (głębokości 3000–6000 m). Stoki kontynentalne zajmują koło 12% powierzchni oceanów.

sworzeń – oś bloku.

syzygium

szalanda

szalupa

szelf – pas dna otaczający każdy kontynent lub wyspę na głębokości wód od zera do 200 m; szelfy zajmują ok. 8% powierzchni oceanów.

szkielet – wewnętrzna część konstrukcji kadłuba statku, nadająca mu zamierzony przez konstruktora kształt i wytrzymałość. Głównymi częściami szkieletu są stępka, stewy – dziobowa i rufowa, wręgi, wzdłużniki, pokładniki i denniki. Wszystkie te części połączone są ze sobą za pomocą wiązań zwanych węzłówkami, dejwudami, zespołami kolanowymi, podciągami, kątnicami itp. Do szkieletu jest przynitowane lub przyspawane poszycie kadłuba.

szklanki – szybkie, równomierne uderzenia w dzwon okrętowy, oznaczające czas. Szklanki wybija się co pól godziny, a ilość wybitych szklanek określa pewną godzinę. Liczenie ich zaczyna się od południa i o godzinie 12.30 bije się w dzwon okrętowy jeden raz (jedną szklankę), o 13.00 – dwa razy, o 13.30 – trzy itd., aż do 8 uderzeń o 16.00; następnie zaczyna się nowe liczenie szklanek od 1 do 8 do godz. 20.00 itd.

szkot ↓ szot

szkuner

szkutnictwo – budowa jednostek pływających z drewna.

szkwał – nagły, gwałtowny, krótkotrwały powiew wiatru, którego siła dochodzi do 9° Beauforta. Szkwały są to silne wiry powietrzne o osi poziomej. Powstają zwykle na granicy dwóch mas powietrznych o dużej różnicy temperatur. Mogą stworzyć dla żeglarzy groźną sytuację, ponieważ uderzają z wielką siłą, ze znacznymi wahaniami natężenia. Zbliżający się szkwał można poznać po wyglądzie chmur. Zapowiedzią szkwału jest niska ciemna chmura deszczowa, postrzępiona u dołu.

szot (szkot) – linka umocowana do bomu, za pomocą której można ustawiać bom, a tym samym i żagiel, pod odpowiednim kątem do kierunku wiatru. Na większych statkach żaglowych szot występuje w postaci talii lub przechodzi przez kilka bloków umocowanych do bomu i do pokładu.

szplajs

szprajsgafel ↑ gafel żebrowy

sztag – stalowa lina należąca do olinowania stałego, umocowana do masztu i skierowana w linii symetrii statku w stronę dziobu (forsztag) lub rufy (achtersztag). Służy do zabezpieczenia masztu przed wyginaniem się do przodu lub do tyłu.

sztaksel – trójkątny żagiel podnoszony na linach biegnących w linii symetrii, statku, tj. między masztami i na sztagach dziobowych. Przednie sztaksle nazywa się też kliwrami.

sztil – cisza, pogoda bezwietrzna na morzu. Określenie siły wiatru i stanu morza według skali Beauforta podczas sztilu – 0°B, szybkość wiatru 0,0 – 0,5 m/s.

sztorm – gwałtowny wiatr o sile ponad 8° Beauforta, tj. o szybkości średniej ponad 17,2 m/s, czyli 62 km/h. Powstaje podczas posuwania się głębokich niżów barycznych, w których różnica ciśnień na przestrzeni 1° geograficznego (111,1 km) przekracza 4 mm słupka rtęci.

szumonamiernik – bierne urządzenie hydrolokacyjne, służące do określania kierunku, z którego nadchodzą fale dźwiękowe, wywołane przez śruby napędowe będącego w ruchu okrętu. Dźwięki te, chwytane przez hydrofon zamocowany na zewnątrz kadłuba okrętu, są w nim przetwarzane w drgania elektryczne, po czym prąd elektryczny zamienia się znowu w fale dźwiękowe w słuchawkach hydroakustyka. Wprawny hydroakustyk potrafi określić nie tylko kierunek, w którym znajduje się obserwowany okręt, i odległość od niego, lecz z charakterystyki dźwięku może również ustalić typ okrętu.

szyk – ściśle określone (we wzajemnym stosunku) rozmieszczenie okrętów podczas wspólnego pływania i manewrowania.

szyk czołowy – ustawienie okrętów w kolumnie marszowej w ten sposób, że okręty idą jeden obok drugiego w linii prostopadłej do ich kursu.

szyk torowy – ustawienie okrętów w kolumnie maszowej w ten sposób, że jeden okręt podąża za drugim („gęsiego”). Okręty idą w śladzie torowym poprzednika, utrzymują stale te same odstępy i powtarzają manewry okrętu idącego w przedzie.

szyper – kapitan, dowódca mniejszego statku, np. holownika, statku rybackiego, portowej jednostki pomocniczej itp.

ściągacz

ścigacz – klasa małych okrętów bojowych, których głównym zadaniem jest wykrywanie i atakowanie zanurzonych okrętów podwodnych; wyporność 20 – 200 ton, szybkość do 30 węzłów. Podstawowa ich broń to bomby głębinowe. Uzbrojenie przeciwlotnicze stanowi kilka dział małokalibrowych i broń maszynowa, do wykrywania okrętów podwodnych mają stacje hydrolokacyjne; załoga do 25 ludzi. Ponadto istnieją także tzw. ścigacze artyleryjskie, których charakterystyczną cechą jest silne uzbrojenie artyleryjskie.

śródokręcie – część środkowa statku zarówno na pokładzie, jak i wewnątrz kadłuba.

śruba napędowa (śruba okrętowa) – rodzaj pędnika okrętowego, który składa się z kilku skrzydeł osadzonych promieniowo na wspólnej piaście. Najczęściej stosuje się śruby trzyskrzydłowe i czteroskrzydłowe. Śrubę napędową umieszcza się na rufie, na końcu wału śrubowego połączonego z wałem napędowym.

śruba okrętowa ↑ śruba napędowa

świadectwo pomiarowe

1. dokument wystawiony przez mierniczego Polskiego Związku Żeglarskiego, zawierający wymiary jachtu i stwierdzający przynależność jachtu do danej klasy tub wartość regatową jachtu według formuł wyrównawczych;
2. dokument wystawiony przez Polski Rejestr Statków, i wydany armatorowi (statkowi) stwierdzający różne dane dotyczące wielkości statku.

światła topowe – masztowe światła okrętowe,.które od zachodu do wschodu słońca noszą statki z napędem mechanicznym. Mniejsze statki zapalają jedno światło topowe na przednim maszcie, większe zaś dwa: na przednim i – wyżej w stosunku do niego umieszczone – na tylnym. Światła topowe są białe, świecą w sektorze 20 rumbów w kierunku dziobu.

świst trapowy ↑ gwizdek bosmański

takielunek – ta część osprzętu żaglowego na statku wodnym o napędzie żaglowym, która jest aktualnie rozmieszczona na jednostce w celu użytkowania.

1. w znaczeniu najwęższym takielunek to olinowanie statku wraz z osprzętem, takim jak bloczki, krętliki, ściągacze;
2. w znaczeniu szerszym takielunek to ruchome i łatwo demontowalne elementy, takie jak olinowanie (wraz z osprzętem) i ruchome drzewca;
3. w znaczeniu najszerszym takielunek to inaczej osprzęt, a więc łącznie olinowanie, omasztowanie i ożaglowanie, czyli wszystko to, co znajduje się powyżej linii pokładu.

takielunek ruchomy – liny, zwykle roślinne, służące do podnoszenia, spuszczania żagli i manewrowania nimi.

takielunek stały – liny służące do usztywnienia i zamocowania we właściwym położeniu drzewc omasztowania; są to liny stalowe, a w niektórych miejscach łańcuchy.

talia (wielokrążek) – urządzenie służące do podnoszenia ciężarów, składające się z dwóch bloków jedno- lub wielokrążkowych (ruchomego i nieruchomego), połączonych ze sobą liną; jeden z końców liny zamocowany jest do jednego z bloków, za drugi ciągnie się, by podnieść ciężar. Talie stosuje się np. przy urządzeniach przeładunkowych, żurawikacb łodziowych, przy olinowaniu żaglowca itp.

talrep – rodzaj ściągacza linowego, służącego dawniej do zamocowania i naciągnięcia want. Składa się z dwóch krążków, tzw. jufersów, z których jeden jest zamocowany do wanty, drugi zaś do okucia umocowanego do kadłuba statku; przez otwory w jufersach przeciąga się linę talrepu.

taran – wystająca z dziobu, zaostrzona belka umocowana do kadłuba tuż nad lub pod linią wodną, używana na okrętach fenickich, greckich i asyryjskich. Uderzenie tarami łamało wiosła i przebijało burtę okrętu nieprzyjaciela. Taranom nadawano często kształty orlich dziobów, rogów, byka itp. Z biegiem czasu tarany drewniane zastąpiono metalowymi i ustawiano je po dwa–trzy, jeden nad drugim. Niektóre wielkie okręty bojowe z końca XIX wieku miały również tarany w postaci ostro zakończonego, wydłużonego w części podwodnej dziobu; taranować – celowo uderzać dziobem w jednostkę nieprzyjacielską w celu jej uszkodzenia lub zatopienia.

telegraf maszynowy – urządzenie do przekazywania komend dotyczących ruchu maszyn z pomostu nawigacyjnego do maszynowni. Nastawiona rączka telegrafu maszynowego na odpowiednią komendę, oznaczoną na tarczy na pomoście, powoduje za pomocą przekładni mechanicznej lub prądu elektrycznego takie samo ustawienie się wskazówki na tarczy telegrafu maszynowego w maszynowni. W podobny sposób maszynownia przesyła na pomost potwierdzenie przyjęcia rozkazu. Na telegrafie maszynowym są zwykle oznaczone następujące skale szybkości (naprzód i wstecz): stop, wolno, mała, pół, cała.

tensometr linowy ↑ dynamometr linowy

tergal ↑ dakron

terylen ↑ dakron

tetotron ↑ dakron

tonaż – ilościowe określenie pewnej sumy jednostek pływających; również określenie wielkości pojedynczego statku, wyrażonej w tonach wagowych lub objętościowych. Tonaż okrętu wojennego określa jego wyporność w tonach wagowych. Tonaż statku handlowego może określać objętość jego pomieszczeń przeznaczonych do przewozu ładunku lub pasażerów (w tonach objętościowych, tj. tonach rejestrowych) lub ciężar zabieranego przez statek ładunku.

top – wolne końce drzewca pionowego (masztu).

topenanta

tor wodny ↑ farwater

torpeda – samobieżny pocisk podwodny służący do rażenia podwodnej części okrętu; ma kształt wydłużonego cygara o średnicy około 550 mm, długości około 8 m i zawiera około 400 kg materiału wybuchowego, umieszczonego w tzw. głowie bojowej. Do napędu silnika i innych mechanizmów torpedy służy sprężone powietrze. Silnik torpedy pracuje najczęściej na mieszance pary i gazu, powstałego ze spalenia nafty lub spirytusu. Bywają też silniki elektryczne i odrzutowe. Odpowiednie przyrządy pozwalają utrzymać wyznaczony kierunek i głębokość zanurzenia wystrzelonej torpedy. Torpedy wystrzelne są z okrętów nawodnych i z podwodnych aparatów torpedowych oraz przez samoloty. Zasięg współczesnych torped wynosi około 7 Mm, szybkość około 50 węzłów.

torpeda rakietowa (rakietotorpeda) – pocisk wystrzeliwany z okrętu nawodnego, służący do zwalczania okrętów podwodnych. Około 5 sekund po wystrzeleniu z wyrzutni silnik oddziela się od torpedy, która leci do celu po torze balistycznym. Tuż przed zanurzeniem się otwiera się spadochron hamujący uderzenie, wówczas włącza się silnik torpedy. Po zanurzeniu się torpedy zaczyna pracować akustyczny system samonaprowadzania na cel. Po pewnym czasie, jeżeli nie trafi w cel, torpeda zaczyna po spiralnym torze schodzić na inną, z góry nastawioną głębokość, po czym kontynuuje poszukiwania.

trał – urządzenie służące do wykrywania i niszczenia min morskich. Miny kotwiczne niszczy się trałami mechanicznymi, miny denne zaś trałami elektromagnetycznymi. Najprostszym trałem mechanicznym, jest trał holujący, który ciągną dwa trałowce. Jest to gruba, stalowa lina wyposażona w kotwiczki, które zaczepiają o napotkane minliny. Specjalne pływaki utrzymują linę trałową na pożądanej głębokości. Zahaczona przez trał mina jest holowana na płytsze miejsce, wskutek czego kadłub miny ukazuje się na powierzchni wody i wówczas zostaje zniszczony. Innym rodzajem trału mechanicznego jest trał podcinający, który na linie trałowej zamiast kotwiczek ma przecinaki o specjalnej konstrukcji, przecinające minlinę, wskutek czego kadłub miny uwolniony od kotwicy wypływa na powierzchnię. Trał elektromagnetyczny składa się z grubego, izolowanego kabla elektrycznego, holowanego za rufą trałowca, oraz źródła prądu zasilającego kabel prądem elektrycznym, dzięki czemu powstaje w wodzie pole magnetyczne pobudzające do wybuchu znajdujące się w jego zasięgu miny magnetyczne i indukcyjne. Do niszczenia min akustycznych służy trał akustyczny. Jest to holowany przez okręt pływak, w którym znajduje się silnik elektryczny, uruchamiający urządzenie składające sią z młotków i membrany. Uderzenia młotków w membranę wytwarzają fale dźwiękowe rozchodzące się w wodzie (znacznie silniejsze od fal wytwarzanych przez śruby trałowca), które wywołują wybuch miny akustycznej.

trałowiec – okręt należący do grupy jednostek specjalnych, przeznaczony do wykrywania i niszczenia min morskich. Trałowce, zależnie od wielkości, dzielą się na podklasy: trałowce eskadrowe, bazowe i redowe oraz kutry trałowe. Wyporność od 60–1000 ton, artyleria – kilka działek 102 mm i działa przeciwlotnicze, szybkość 10–30 węzłów. Do wykrywania i niszczenia min służą tzw. trały.

trap – skośnie zawieszone wzdłuż burty statku schody, służące do wygodnego wchodzenia na pokład statku z łodzi lub nabrzeża. W czasie ruchu trap się podnosi i składa na zewnątrz burty statku. Trap to także nazwa wszelkiego rodzaju schodków na statku, prowadzących z jednego pokładu na drugi. Trapem nazywa się też czasem przenośne pomosty (schodnie), łączące statek z nabrzeżem.

tryfor (flaszencug)

trzon steru

tylnica ↑ stewa rufowa

wachta

1. okres czasu (najczęściej 4 godziny), podczas którego pełni służbę jedna zmiana;
2. część załogi z oficerami włącznie, pełniąca służbę na statku w ciągu określonego czasu. Zwykle załoga jest podzielona na trzy wachty, na małych statkach czasami na dwie.

wanta – lina stalowa takielunku stałego podtrzymująca maszt z boków. Zabezpiecza maszt przed wygięciem się w kierunku burt lub złamaniem. W zależności od miejsca zaczepienia na maszcie wanty otrzymują odpowiednią nazwę, np. wanta zaczepiona u topu masztu to topwanta, zaczepiona za stengę to stenwanta itp.

waterfok ↑ blindżagiel

węzeł

węzeł Ashleya – węzeł trudny do rozplątania, służący do łączenia dwóch lin. Podobny do splotu Zeppelina. Został opracowany przez Clifforda Ashleya.

węzeł baryłkowy ↓ węzeł beczułkowy

węzeł beczułkowy (węzeł baryłkowy) – węzeł używany do łączenia dwóch żyłek wędkarskich z wysoką wytrzymałością na zerwanie. Nazywany „krwawym związem”.

węzeł bez końca – węzeł, którego zawiązanie nie wymaga użycia któregokolwiek końca liny.

węzeł boa – węzeł żeglarski, jeden z najbardziej skutecznych węzłów wiążących, trudny lub niemożliwy do rozwiązania.

węzeł bramszotowy – węzeł żeglarski będący modyfikacją węzła szotowego. Jest to wzmocniony węzeł szotowy, zwany często węzłem szotowym podwójnym, uzyskany przez podwójne oplecenie pętli. Węzeł służy do silnego łączenia dwóch linek, nawet o różnej grubości.

węzeł bung (wym. bang, czop) – rodzaj węzła żeglarskiego.

węzeł butelkowy – węzeł żeglarski, służący do zaczepienia butelek za rozszerzoną końcówkę ich szyjki. Wykorzystuje się je do noszenia butelek lub zanurzania ich w wodzie celem schłodzenia.

węzeł chirurgiczny (podwiązka) – modyfikacja węzła płaskiego. Dodaje dodatkowy skręt podczas wiązana pierwszej części, tym samym dodając tarcie, które sprawia, że ​​węzeł będzie bardziej bezpieczny. Węzeł ten jest powszechnie stosowany przez lekarzy w sytuacjach, w których ważne jest, aby utrzymać napięcie szwów. Ma również zastosowanie w wędkarstwie muchowym i wiązaniu narzut.

węzeł cumowniczy – węzeł żeglarski. Jeden z najlepszych (jeśli nie najlepszy) węzeł cumowniczy.

węzeł diamentowy – węzeł ozdobny.

węzeł flagowy – węzeł żeglarski.

węzeł gordingowy – węzeł żeglarski.

węzeł rożkowy ↑ chwyt rożkowy

węzłówka

wiatromierz ↑ anemometr

wiatrowskaz ↑ anemoskop

wielokrążek ↑ talia

wimpel – flaga w kształcie wydłużonego trójkąta, np. flaga cyfrowa międzynarodowego kodu sygnałowego. Również proporczyk klubowy na jachcie.

wishbone ↑ gafel żebrowy

wiosło – rodzaj pędnika.

wodnica – krzywa powstała z przecięcia powierzchni kadłuba okrętu płaszczyzną poziomą, równoległą do powierzchni spokojnej wody.

wodnica bezładunkowa – linia wodna odpowiadająca obliczeniom zanurzenia budowanego statku bez ładunku.

wodnica konstrukcyjna – linia wodna okrętu wojennego zgodna z powierzchnią wody odpowiadającą zanurzeniu statku przy pełnym załadowaniu.

wodnica ładunkowa – linia wodna statku handlowego zgodna z powierzchnią wody odpowiadającą zanurzeniu statku przy pełnym załadowaniu.

wodowanie – spuszczanie nowo zbudowanego kadłuba statku z pochylni na wodę. Wodowanie związane jest z uroczystością nadania nazwy statkowi.

wody terytorialne – pas wód przybrzeżnych, na którym obowiązuje prawodawstwo i władza państwa, do którego należy dany odcinek wybrzeża. Szerokość pasa wód terytorialnych jest różna, od kilku do kilkunastu mil, i ustalana jest przez dane państwo. Statki handlowe przebywające na wodach terytorialnych podlegają przepisom danego państwa, okręty wojenne zaś nie mają prawa przekraczać granicy wód terytorialnych bez uzyskania na to pozwolenia. Szerokość pasa wód terytorialnych np. w Polsce, Australii, USA, Wielkiej Brytanii wynosi 3 Mm, w Szwecji – 4 Mm, w Rosji i Bułgarii –12 Mm.

wolna burta

wrak – zatopiony, wypalony lub rozbity statek leżący na dnie morza; również w mowie potocznej – statek nie nadający się do użytku z powodu poważnej awarii lub naturalnego zużycia.

wręga (wręg) – część szkieletu kadłuba okrętu; żebro kadłuba nadające mu poprzeczną sztywność. Do wręg przymocowuje się poszycie burt.

wybieranie

wylewajka ↑ czerpak

wyporność – ciężar wody wypartej przez okręt zanurzony do wodnicy konstrukcyjnej, równy całkowitemu ciężarowi okrętu, podawany zwykle w tonach. Wielkość okrętów wojennych określa się przez podawanie ich wyporności. Ponieważ ciężar okrętu wojennego ulega stałym zmianom wskutek zużywania zapasów paliwa, wody, amunicji itp., podawana jest jego wyporność konstrukcyjna, tj. przy pełnym stanie tych zapasów; jest to wyporność wagowa. Istnieje też pojęcie wyporności objętościowej – jest to objętość wody wypartej przez zanurzaną część kadłuba, podawana w metrach sześciennych. Wyporność objętościowa jest większa w wodzie słodkiej niż w słonej, ponieważ woda słona ma większy ciężar właściwy, dlatego właśnie zanurzenie okrętu w wodzie słodkiej jest większe, niż w słonej.

wystrzał

wytyk

wzdłużnica

wzdłużnik – wiązanie wzdłużne szkieletu statku; wzdłużnik układa się wzdłuż burt i dna na wręgach, łączą one poszczególne wręgi ze sobą.

wzdłużnik burtowy

wzdłużnik denny

wzdłużnik obłowy

zanurzenie statku – odległość najgłębiej zanurzonego punktu podwodnej części kadłuba od powierzchni wody.

zaokrętowanie – wpisanie marynarza na listę załogi okrętu; również przeniesienie marynarza z oddziału lądowego na okręt.

zasięg pływania (rejon pływania) – odległość w milach morskich, jaką okręt może przebyć bez uzupełniania zapasów paliwa, wody do kotłów i innych materiałów.

zawietrzna burta (podwietrzna burta) – burta przeciwległa tej, w którą uderza wiatr; tak więc burtą zawietrzną żaglowca idącego prawym halsem jest burta lewa.

zawór denny – jeden z zaworów służących do poboru wody zaburtowej oraz pozbywania się nieczystości. Znajdują się poniżej linii wodnej w burcie, dnie lub oble.

zespół kolanowy

zestaw trzonowy ↓ zład kadłuba

zęza – przestrzeń na statku między stępką a pierwszym pokładem, w którym zbiera się przeciekająca przez poszycie lub dostająca się do kadłuba w inny sposób woda, rozlane smary, paliwo itp. Z zęzy wypompowuje się je za burtę.

zład kadłuba (zestaw trzonowy) – zespół wszystkich części składających się na szkielet statku, tj. stępka, stewy: rufowa i dziobowa, wzdłuźniki, denniki, pokladniki itd.

zrębnica – ścianka otaczająca luk, zapobiegająca wlewaniu się wody z pokładu przez luk do wnętrza kadłuba.

zwrot – wykonywanie manewru na statku żaglowym, który powoduje zmianę położenia jednostki w stosunku do kierunku wiatru, tj. zmianę halsu.

zwrot przez rufę (zwrot z wiatrem) – przejście linii wiatru rufą statku.

zwrot przez sztag (zwrot na wiatr) – przejściu linii wiatru dziobem statku.

żagiel – do początku ubiegłego stulecia, kiedy na okrętach zaczęto stosować maszyny parowe, główny pędnik okrętowy. Obecnie żagle używane są na jachtach, na niektórych statkach szkolnych, małych statkach rybackich, a także na niektórych małych statkach przewożących ładunki między blisko leżącymi portami. Żagle dzielą się na rejowe, mające kształt prostokątów lub trapezów ustawionych w płaszczyźnie prostopadłej do linii symetrii statku, oraz skośne o kształcie czworokątów lub trójkątów, ustawionych w płaszczyźnie linii symetrii statku.

żagiel wytykowy ↑ lizel

żaglomistrz – wykwalifikowany specjalista umiejący wykonać wszystkie czynności związane z szyciem, reperowaniem i trymowaniem żagli, znający zasady ich konserwacji i przechowywania.

żaglowiec – duża jednostka (statek lub okręt) o napędzie żaglowym.

żaglówka – potoczne określenie małego jachtu żaglowego.

żegluga

żegluga przybrzeżna (żegluga kabotażowa) – żegluga uprawiana wzdłuż brzegu morskiego w ustalonej od niego odległości; w Polsce żegluga w odległości nie większej niż 20 mil morskich (37 km) od brzegu.

żyrokompas

żywica epoksydowa – podstawowa żywica syntetyczna wraz z matami w włókna szklanego wykorzystywana do budowy kadłubów i pokładów jachtów laminatowych.