Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2023-04-09
ić, idę, idzie, idą, szedł, szła, szli, *idzienie ~ *icie – iść. Stara forma bezokolicznika zastąpiona przez iść jeszcze w średniowieczu. Odsłownik icie teoretyczny, prawdopodobna jest jednak także druga forma idzienie (dziś rzadkie iście).
igo – jarzmo. Stpol., zachowane w nazwie miejscowości Igołomia.
igra, D lm igr – gra. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.
igracz – gracz. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania.
igrać – grać. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania.
ikra, D lm ikr – 1. ikra, 2. kra. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.
ilem, D lp ilmu – wiąz szypułkowy, limak. Dawna nazwa, zachowana w ros. Być może forma limak jest rezultatem wahania nagłosowego *jь-, por. lem.
imie – p. jąć.
imieć, imam, ima, imają, imiej, imiał, imieli, imiany, imienie – mieć. Czasownik niereg. już w PS. W czasie teraźniejszym także możliwe formy oboczne *imiem, *imie, *imieją (jak umiem). W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Zanik i- można uznać tu za rezultat częstości użycia.
*irpa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow., por. Irpa, Irpica – rzeki w basenie Desny. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania, dlatego w różnych dialektach słowiańskich istnieją warianty rapa, ropa, rupa, grapa, gropa.
iskra, D lm iskr – iskra, skra, iskierka, skierka. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.
istba, D lm isteb – izba, pokój. Stare zapoż. łacińskie, do ogólnosłow. postaci *jьstъba. W postaci współczesnej izba widać zanik jeru (*istba), upodobnienie spółgłosek (*izdba) i uproszczenie grupy spółgłosek. W D lm oczekiwana forma isteb została wyparta przez analogiczne udźwięcznione izdeb, widoczne wciąż w zdrobnieniu izdebka. Współczesny D lm izb jest całkowicie sztuczny. W dial. zachowana też postać zba, zdba < *stba.
isty – prawdziwy. Dziś tylko iście, zaiste.
iścina – prawda. Zachowane w ros.
iwiór, D lp iwioru, Ms lp iwierze – wiór. Dziś bez alternacji i bez początkowego *jь-.
*jabal, D lp *jabala – jabłko. Zachowane w lit.
*jabiel ż, D lp *jabieli – jabłoń. Zachowane w lit.
jabło – jabłko. Dziś tylko zdrobnienie.
*jadać – badać, węszyć. Znane w stcz., pierwotnie czasownik wielokrotny, zob. jaść.
*jaga – jagoda. Forma bez przyrostka w słow. niezachowana, ale w lit. úoga.
*jagn – baranek, jagnię. Zapoż. wenet., od którego dziś jagnię.
*jagniec, D lp *jagńca – baranek, jagnię. Zachowane w wielu jęz. słow.
jajce – jajko. Dziś wtórny derywat. Zachowane także jajco wyrównane do typu twardotematowego.
jaje – jajo. Dziś wyrównanie do typu twardotematowego.
jako – jak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
Jakób – Jakub. Dziś ort. fonetyczna, por. Kuba, zawsze pisane przez u.
*jar – baranek, jagnię. Rekonstr., przypuszczalny dawny słowiański odpowiednik zapoż. (wenet.) jagnię.
*jara – lato. Stąd jary. Rodzimy odpowiednik nowszego (zapoż.?) lato.
jarka – młoda owca. Stpol.
jarość – srogość, surowość, wściekłość, szaleństwo, obłęd. Zachowane w ros.
*jars, MsW lp *jersie – p. wars.
jary – srogi, surowy, wściekły, szalony. Zachowane w ros.
*jas – pas. Wyraz pol. ze stpol. pojas z przedrostkiem po-.
jasień – jesion. Zachowane w dial. Oboczna forma jasion.
jasion, MsW lp jasienie – jesion. Dzisiejsza forma zapoż. z dial. z wyrównaniem, zachowane też oboczne jasień.
jasny, jeśniejszy – jasny, jaśniejszy. Alternację samogłosek usunięto.
jastrząb, D lp jastrzęba – jastrząb. Dziś odm. miękka według gołąb.
*jastrzeb, D lp *jastrzeba – jastrząb. Alternatywna forma, zachowana np. w ros. jástreb.
*jaszczerzyca – jaszczurka. Zapomniane i zastąpione nowym derywatem od jaszczur.
*jaszczór, D lp *jaszczora, Ms lp *jaszczerze – jaszczur. Dziś ortografia fonetyczna i brak wymian w odm.
*jaś – jesion. Forma oboczna, zachowana w lit. úosis.
*jaść, *jadę, *jadzie, *jadą, *jadź, *jadł, *jadli, *jadziony, *jadzenie – badać, węszyć. Pokrewne lit. úosti ‘czuć zapach’, por. jadać.
*jato – stado, ławica. Zachowane w s-ch. i w dial. ros.
Jawia ż, D lp Jawi – świat rzeczywisty w mitologii słow., rządzony przez Pioruna lub Swaroga (p.). Wymowa [javja] i ort. Jawii nieetymologiczne (błędne), por. Nawia i Prawia.
jawić – pokazywać. Dziś już tylko książkowe jawić się ‘pokazywać się, stać się widocznym, być postrzeganym’ oraz derywaty, np. zjawić się, wyjawić, objawić.
jawie – jawnie, otwarcie, w rzeczywistości. Zachowane w wielu jęz. słow., w pol. tylko na jawie, jako przeciwieństwo we śnie.
*jaz – ja. Dzisiejsza postać skrócona wskutek częstości użycia. Zaświadczone w innych jęz. słow.
*jaza – koza. Wyraz zapomniany, w słow. zachował się tylko derywat jaźno oraz nazwa ryby jaź, pierwotnie o znaczeniu kozioł.
*jaziona, CMs lp jazienie – kozia skóra. Zachowane w lit. oženà.
jaź – kozioł. Dziś tylko jako nazwa ryby.
*jaźno – kozia skóra. Zachowane w scs. (azьno) i strus. Zob. też koża.
*jąć ż. – żona brata męża, jątrew. Pierwotna odm.: lp MW jąć (wcześniej jęci), DCMs jęcierzy, B jęcierz, N. jęcierzą, lm MBW jęcierze, D jęciór, C jęciorom, N. jęciorami, Ms jęciorach. Cała odm. rekonstruowana. Wyraz wcześnie przebudowany do postaci jątrew.
jąć, imę, imie, imą, imij, jął, jęła, jęli, jęty, jęcie – wziąć, chwycić (rękami), złowić. Dziś wtórne znaczenie zacząć, rzadko używane tylko niekt. formy.
jąć się (za coś) – zabrać się za coś / do czegoś.
jątrew ż, D lp jątrwi – żona brata męża (żona dziewierza), także bratowa (żona brata) lub nawet synowa (żona syna), p. złew, snecha. Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.
*jązew m, D lp *jązwia – język. Pierwotnie rzeczownik o temacie na -ū-. Oczekiwany mianownik *języ został rozszerzony o przyrostek -kъ, skąd współczesna postać język.
jednako – jednak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
jedzin ż, jedzina, n. jedzino – jeden. Dzisiejsze formy skrócone wskutek częstotliwości użycia.
jedziniec – odyniec, samotny dzik. Wyraz współczesny jest rutenizmem.
jedziny ż, jedzina, n. jedzine – jedyny. Dzisiejsze formy stwardniałe wskutek częstotliwości użycia.
jedziństwo – jedność, zjednoczenie, związek. Zachowane w stpol.
jeno – tylko. Dziś archaiczne. Wyraz pochodzi z jedno, skróconego wskutek częstości użycia.
jezioro, Ms lp jezierze – jezioro. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
*jeżdżać – jeździć wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do jeździć w znaczeniu ‘poruszać się bez wyraźnego celu’ (np. jeździć po okolicy). Por. chadzać, latywać, naszać, ważać.
*josw, MsW lp *jeświe – koń. Wyraz nieznany w słow., rekonstr. w oparciu o łac. equus, gr. hippos, skr. aśva-. Może ślad po nim zachował się w świerzep?
*justro – jutro, rano, o świcie. Dzisiejsza postać jutro jest uproszczona w wyniku częstości użycia. W staropolskim zaświadczona jest forma justrzejszy.
juże – już. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*jużyn lub *jużyna – posiłek popołudniowy, obiad, kolacja. Zachowane w słwń., ros. itd.
k, *kie (+ C) – ku, do, w kierunku. Forma współczesna ku niereg., podobna jest też w słwc. Dziś niemal wyparta przez do (p.).
kalika – kaleka. Stpol., współczesna postać jest prawdopodobnie rusycyzmem, wyraz jest zapoż. z jęz. turk.
*kanić, *kanię, *kani, *kanią, *kanił, *kaniony – zapraszać. Zachowane w płd.słow.
kapica – habit. Stpol., spokrewnione z kapa.
*kapra – to, co kapie, śluz z oczu. Znane w słwc. Stąd kaprawy, od kapać.
karcz – 1. pniak (z korzeniami). Stąd karczować. 2. kurcz. W formie współczesnej niereg. rozwój sonantu. Por. także Korczak (oczekiwana forma *Karczak).
*karczag lub *karczak – gliniany garnek, korczak. Pożyczka turk., zachowana w scs. i stpol.
karczyć – kurczyć. Współczesna forma niereg., z nietypowym rozwojem *kŭ- > ku (tak samo w przyimku ku, zob. k).
*kardo – stado. Zachowane w s-ch., słwń. i słwc., skąd też zapoż. kierdel.
*karny – z okaleczonym uchem. Znane z scs. (< PS *kъrnъ jь), a także z nazw osobowych i miejscowych w Bulli gnieźnieńskiej.
karpiel – brukiew. Wyraz gwarowy.
*karpr – karp. Por. cz. kapr, gr. kyprĩnos, ukr. ко́роп, bułg. крап, śdn karpe. Być może spokrewnione z pokrzywa, dawniej koprzywa (p.).
*karprzywa – pokrzywa. Por. cz. kopřiva, ukr. кропива́ i ros. крапи́ва, być może z PS *kъrpriva, p. karpiel oraz karp, cz. kapr.
*karsy – skarlały, skarłowaciały. Zachowane w starych nazwach miejscowych.
*karty – szorstki, chropawy. Zachowane w starych nazwach miejscowych.
*karźno – futro zwierzęce. Zachowane w scs.
*kaszl – kaszel. W wyrazie fałszywe e ruchome, z PS *kašljь (dlatego -š-, nie -s-). Dane bałt. nie są jednoznaczne: lit. kosulỹs obok łot. kâšļi. Forma z jerem kašьlь już w strus.
kaszlać, kaszlę, kaszle, kaszlą, kaszl, kaszlał, kaszlali, kaszlanie – kaszlać, kaszleć, kasłać. Pierwotny typ odm. dziś zanika.
kawalec, D lp kawalca – los, wylosowany udział, drewno do losowania. Zapoż. dniem. (śdn kavele), także w postaci kabalec (niem. dial. Kabel). Późniejsze jest kawałek, w końcu kawał.
kazać, każę, każe – kazać, pierwotnie mówić, powiedzieć, por. kazanie, przykazanie, nakaz.
kazić, każę, kazi – psuć, niszczyć. Czasownik kauzatywny od czeźć (p.), dziś raczej tylko dokonane skazić.
*kąca – szałas, namiot, dom. Zachowane w płd.słow. i w dial. ros., z PS *kǫtja, związane z kąt. Pierwotnie oznaczało półziemiankę z piecem w kącie. Możliwe także kącia, kącka.
*kącia – szałas, namiot, dom. Zachowane w dial. ros., z PS *kǫtьja, związane z kąt. Możliwe także kącka, kąca.
kącina – świątynia pogańska.
*kącka – szałas, namiot, dom. Zachowane w dial. białorus., z PS *kǫtjьka, związane z kąt. Możliwe także kącia, kąca.
*kądła, D lm *kędeł – włos. Dziś tylko kudły – zapoż. lub rezultat rozwoju PS formy obocznej (*kǫdъla ~ *kudъla). Od tego samego rdzenia kądziel, kędzior.
kądziel ż, D lp kądzieli – przędziwo nawinięte na przęślicy, przygotowane do przędzenia. Dziś właściwie niezrozumiałe. Od tego samego rdzenia kądła, kędzior.
*kąść, *kędę, *kędzie, *kędą, *kądź, *kądł, *kędła, *kędziony, *kędzieni, *kędzienie – kąsać. Znane w bałt. (lit. ką́sti, kándu), w słow. wyparte przez formację odimienną (od kęs).
*kbieł, D lp *kiebła – kubeł, wiaderko, jednostka ilości ziarna. Stare zapoż. germ., por. ros. кобел; dziś w użyciu nowsze kubeł i kibel. W stpol. znane w postaci gbeł.
*kczyca – warkocz, kitka włosów. W stpol. zaświadczona postać kszczyca (por. pszczoła zamiast bczoła). Od *kъčica, pokrewnego z *kyka, zob. kika.
kędy, *kęda, *kędzie, *kędu – skąd, którą drogą. W różnych jęz. słow. zaświadczone różne formy. Znaczenie ‘skąd’ do dziś w dial., poza tym także ‘gdzie’, ‘dokąd’, ‘którędy’, ‘gdziekolwiek’.
kędzierz – człowiek z kędzierzawymi włosami; koń z kędzierzawą grzywą lub ogonem. Stpol., przyjmowało także znacznie ‘kędzior, lok, kosmyk włosów’. Zob. kędzior.
kędzior, Ms lp *kędzierze – lok. Słowo mało zrozumiałe, odm. wyrównana. Od tego kędzierz, kędzierzawy, por. też kądła, kądziel.
kępina – jeżyna. Znane w płd.słow., od kępa.
kidać, kidam, kida – rzucać. Zachowane w wielu jęz. słow.
*kie – p. k.
kiegdy – kiedy. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*kiełk – biodro. Por. bułg. kъlk. Stary odpowiednik zapożycz. biodro.
kiełp, D lp kiełpia – łabędź. Zachowane w dial. i w nazwie miasta.
kierz, D lp krza – krzak, krzew.
kij – kij, drąg, młot. Kiedyś znaczenie szersze niż dziś, zachowane w niektórych jęz. słow., związany z kuć.
kika – rodzaj fryzury z okrężnym warkoczem (u zamężnej kobiety). Zachowane w strus. i w dial. ros. Wyraz pokr.: kczyca.
kląść, *klęsę, *klęsie, *klęsą, kląsł, klęsła, klęśli, *klęsiony, *klęsienie – stawać się wklęsłym, przestać być nabrzmiałym. Dziś zmieszane z inch.: klęsnąć, klęsnę, klęśnięcie.
kleć ż. – spiżarnia. Por. klatka.
*klewrzot, Ms lp *klewrzecie – współsługa. Znane w scs, zapoż. z łac.
*kludzić – czyścić, porządkować, sprzątać. Zachowana w kilku językach słowiańskich forma oboczna do chludzić (p.).
*klukiew ż, D lp *klukwi – żurawina. Znane w różnych jęz. słow.
kładziwo – mały młotek. Znane w cz., słwc., słwń., s-ch.
kłaść, kładę, kładzienie – kłaść. Dzisiejszy odsłownik kładzenie nieetymologiczny.
kłobuk – rodzaj nakrycia głowy, kapelusz filcowy. Dziś słowo mało zrozumiałe.
*kłodziądz, D lp *kłodziądza, D lm *kłodziędzy – studnia. Zapożyczone z germ., por. ros. колодец, колодязь. W rekonstr. zachowanie samogłoski jak w pieniądz.
*kłokól, D lp *kłokolu – kąkol, roślina o kwiatach w kształcie dzwonu. Już w PBS nastąpiła dysymilacja *kalkal- > *kankal-, ale obok tego zachowała się postać pierwotna, por. kłokół.
*kłokół, D lp *kłokołu – dzwon. Por. ros. kolokól.
kłóć, kolę, kole, kolą, kól, kłół, kłóty, kłócie – kłuć. Dziś ort. fonetyczna i nowa odm. kłuć, kłuję.
kłtać – łykać. Zob. głtać.
kmiot, MsW lp kmiecie – bogaty chłop, gospodarz, rolnik, wieśniak. Także kmieć. Dziś kmiot to słowo obraźliwe używane wobec człowieka nieobytego, niekulturalnego itd.
kmotra, D lm kmoter – kuma, matka chrześniaka lub chrześnicy, albo matka chrzestna syna, córki, chrześniaka, chrześnicy. Zapoż. z łac. commater, do niego dorobiono formę męską kmoter (p.). Postać kumotra ma niereg. wokalizację słabego jeru, od niej utworzono kuma.
kmoter, D lp kmotra – kum, ojciec chrześniaka lub chrześnicy, albo ojciec chrzestny syna, córki, chrześniaka, chrześnicy. Postać kumoter z wokalizacją słabego jeru, od niej utworzono kum.
*kniądz m, D lp *kniędza – ksiądz. Pierwotne znaczenie: władca, książę, kniaź, por. ros. князь. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja.
*kniążę n, D lp *kniążęcia – syn władcy. Pierwotnie rodzaj nijaki i reg. Odm. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja.
*knięga, D lm *kniąg – księga. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja. Pierwotnie prawdopodobnie *kniga, a właściwie blp *knigy.
kobyła – koń, klacz. Nowsza nazwa, zapożyczona z tego samego źródła, co łac. caballus.
kociec, D lp kojca – kojec. Dziś odm. wyrównana. Wcześniej D koćca. Słowo kot- może być pochodzenia germ. lub irań. (wówczas imiesłów od czasownika kan- ‘kopać’).
kocieł, D lp kotła – kocioł. We współczesnym wyrazie drugie -o- w mianowniku jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.
kokosz m, ż. – kogut, kura. Zachowane w dial.
kolano, Ms lp kolenie – kolano. Dziś odm. wyrównana.
kole – p. kłóć.
koło, M lm *kolosa (odm. jak niebo, p.) – koło. Dziś odm. według zwykłego typu, śladem dawnego modelu jest kolasa.
*komnarz, *komonarz – hodowca koni. Zachowany jako konarz (p.).
*komń, *komoń – koń. Współczesna nazwa zmieniona wskutek częstości użycia, stara forma zachowana w wyrazie komonica (nazwa rośliny). Wyraz ten jest starszym odpowiednikiem zapoż. (wenet.) kobyła (p.).
konarz – hodowca koni. Przetrwał w nazwach miejscowych Konary. Wcześniej komnarz, komonarz.
koprzywa – pokrzywa. W wyrazie tym zaszła niereg. przestawka (por. Koprzywnica), jednak i to chyba nie jest pierwotna forma, p. karprzywa.
korab, D lp korabia – statek. Niemal zapomniane, głównie używane jako nazwa dawnych statków.
kośba, D lm kosieb – kośba, koszenie. Niemal zapomniane, dziś z wyrównaniem w odm. (ale e w D lm etymologiczne jako ślad po jerze). Z przyrostkiem -ba, por. brońba, gańba.
*kowacz – kowal. Znany w innych jęz. słow.
kowarz – kowal. Znany w innych jęz. słow. U nas wyraz przetrwał w nazwie miejscowej Kowary.
kozieł, D lp kozła – kozioł. We współczesnym wyrazie -o- jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.
koża, D lp kóż – skóra (kozia). Zachowane w wielu jęz. słow., por. kożuch. Zob. też jaźno.
kół, D lp koła – zaostrzony pal, sztacheta, kołek. Stąd ostrokół, kolec.
*kówczeg – pudełko, szkatułka. Pożyczka awarska zachowana w scs. kovъčegъ.
krasny – czerwony. Por. krasnolud.
*krcha, D lm *krech – odrobina, okruszyna. Stąd krzta, krzyna (< krszyna). Związane z kruszyć, kruch (p.).
*krcheć ż, D lp *krechci – krzta, odrobina. Por. ros. кро́хоть.
*krechta, D lm *krchet – odrobina. Dzisiejsza postać krzta z wyrównaniem w temacie.
kret, D lp krta – kret. Dziś odm. wyrównana.
kromoła, D lm kromół – przewrót, rewolta, rebelia. Zapomniane.
kropia, D lm kropi – kropla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg.
*krów, D lp *krowu – dach. Przypuszczalna pożyczka celtycka, zachowane w ros. Wiązane też z kryć.
krszyna – odrobina, okruszyna. Dziś krzyna. Por. krcha, kruch.
krtyka – p. grtyka.
*kruch – chleb. Wyraz zachowany np. w słwń., związany z kruszyć.
krzasło, Ms lp krześle – krzesło. Dziś alternacja samogłoski usunięta z odm.
krzeczny, f.kr. krzeczen – grzeczny, pierwotnie odpowiedni, dobry, nadający się do czegoś (k rzeczy). W formie współczesnej niereg. udźwięcznienie.
krzest, D lp krzstu – chrzest, krzyż. Drugie znaczenie dziś niezachowane. Forma współczesna upodobniona do późniejszego zapoż. Chrystus, pisownia chrztu nieetymologiczna.
krzciuk – kciuk. Związane z chrzcić, zachowane w dial.
krzosać, krzeszę, krzesze, krzeszą, krzosał, krzosała, krzosali, krzosanie – krzesać. Dziś odm. bez alternacji samogłoskowych.
krzydło – skrzydło. Oboczność 0- : s- jak w kora : skóra, już od czasów PIE.
krzywy – krzywy, naganny moralnie, zły moralnie. Zapoż. wenet. odpowiadające rodzimemu szui.
ksze – księże. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś zapomniane, p. kniądz.
ktosi – ktoś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*kucić, *kucę, *kuci – czynić coś, grzebać w czymś, krzątać się. Od tego skucić, skutek, kutać (p.).
kur – kogut. Ogólnosłow., u nas także znane.
*kurew ż, D lp *kurwi – kura, kurwa. Postać rekonstr. dla PS.
*kuropeć m, D lp *kuropcia – kuropatwa. Zachowane w dial. ros., por. kuroptew, pta. Pierwotnie temat na -i-.
kuropetwa – kuropatwa. Stpol., z dwoma -e- ruchomymi, por. kuropeć, kuroptew, pta.
*kuroptew ż, D lp *kuropetwi – kuropatwa. Dziś rutenizm, który wyparł stare kuropetwa (XV w.), z dwoma -e- ruchomymi, por. kuropeć, pta.
*kutać – czynić coś często. Od kucić (p.).
*kuźniec, D lp *kuzieńca – kowal. Por. kuźnia. Wyraz zachowany w ros., choć bez wymian samogłoskowych.
kwiść, *kwtę, kwcie, kwtą, *kwcij, kwitł, kwitła, kwitli, *kwcienie – kwitnąć. Dziś formy inch. kwitnie, kwitnienie obok kwitnięcie.
*kwtnąć, *kwtnę, *kwtnie, *kwtną, *kwtnij, *kwtnął, *kwtnęła, *kwtnęli, *kwtnienie – zakwitać, kwitnąć. W gwarach zachowane kwnąć, kłwtą. Dzisiaj dawny czasownik prosty kwiść i inch. kwtnąć zmieszały się i mają we wszystkich formach wstawione -i- według kwitł.
*lanoba – lenistwo. Zachowane w niekt. językach słowiańskich
*lany, m-os. MW lm *leni – leniwy. Forma o prostszej budowie, zachowana w niekt. językach słowiańskich.
*lask – liść. Rekonstruowane (PS *lěskъ), odpowiada formom bałt. (lit. laĩškas, láiškas ‘liść’). Od tego prawdopodobnie leszczyna.
latoś – tego roku. Forma niemal zapomniana, analogiczna do dziś, które niereg. zamiast *dnieś (p.).
*latywać – latać wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do latać w znaczeniu ‘przemieszczać się w powietrzu bez wyraźnego celu’ (np. latać po okolicy). Por. chadzać, jeżdżać, naszać, ważać.
ląc, lęgę, lęże, lęgą, lęż, lągł, lęgła, lęgli, lężenie – składać jaja, także: rozmnażać się. Dziś zmieszane z inch.: lęgnąć, lęgnę, lęgnie, lęgną, lęgnij, lęgnięcie (starsze lęgnienie), zanikające, pozostały zalęgnąć się (np. o robactwie), wylęgnąć się (wykluć się, opuścić jajo).
*ląc, *lękę, *lęcze, *lęką, *lęcz, *ląkł, *lękła, *lękli, *lęczenie – straszyć. Odm. zmieszała się z inch.: lęknę, lęknij, lęknięcie, w użyciu były głównie formy zwrotne, które obecnie wyszły praktycznie z użycia. Pozostały złożenia: zląc się = zlęknąć się, przeląc się.
ląc się, lęże się – zostawać zapłodnionym (o jaju), wykluwać się z jaja (o pisklęciu), pojawiać się (o robactwie). Dziś raczej lęgnąć się, lęgnie się.
ląc się, lęknie się – bać się, kulić się ze strachu. Zob. ląc.
*lągiew ż, D lp *lągwi – żaba. Znane w pewnych jęz. słow. (por. ros. лягушка).
*lecha – grządka. Występuje w s-ch., z PS *lěxa.
lecieństwo – wolność.
*leczba, D lm *leczeb – kuracja, leczenie, medycyna. Występuje w scs. lěčьba. Podobnie jak w innych wyrazach tego typu, w D lm powinno być e ruchome jako ślad po jerze.
*leć – można, wolno. Związane ze stpol. lecieństwo, zachowane w ros. dial.
legki – lekki. Dzisiejsza ort. jest fonetyczna, por. też lżejszy z wymianą g : ż.
lejba, D lm lejeb – lanie, ulewa, ulewny deszcz. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez etymologicznego -e- ruchomego. Wyraz lejba ‘obszerna sukienka’ jest całkiem innego pochodzenia.
*lem, D sg *lmu – wiąz. Zapewne zachowany tylko derywat limak z niereg. rozwojem jeru. Zob. ilem.
lepak – zaś, natomiast. Znane w stpol, p. pak.
lepy – ładny, dobry. Zachowany st. wyższy lepszy.
leszczyna – leszczyna, pierwotnie chyba listowie. Zob. lask.
leść ż, D lp lści – podstęp, oszustwo, obłuda, przebiegłość, chytrość. Zachowane w stpol. Zapoż. z goc. Od tego przymiotnik lściwy.
lewy – lewy, naganny moralnie, zły moralnie. Zapoż. wenet. odpowiadające rodzimemu szui.
leźć, lazę, lezie, lazą, leź, lazł, leźli, lezienie – iść, leźć. Dziś wyrównano odm.: lezę, lezie. Zob. też znaleźć.
lęca – soczewica. Stary wyraz słow., z *lętja.
*lgoba – lekkość. Zachowane w niekt. jęz. słow.
licho – liczba nieparzysta. Także m.in. zło, diabeł, stare znaczenie do dziś w grze w cetno (p.) i licho.
liczba, D lm liczeb – liczba, pierw. liczenie. Dziś odm. wyrównana, ale ruchome e w D lm etymologiczne, jako ślad po jerze.
limak – wiąz szypułkowy. Dziś rzadko używane. Dawniej określany nazwą ilem (p.).
linieć – marnieć, tracić siły. Znaczenie współczesne ‘zmieniać sierść, tracić włosy’ jest wtórne.
*liny – cienki, słaby, giętki. Rekonstr., stąd linieć.
list – liść, list. Dzisiejsza forma liść jest utworzona wtórnie od liście (p.).
liście n, D lp liścia – listowie. Rzeczownik zbiorowy to liście przejęto jako lm te liście, a następnie dorobiono wtórne ten liść.
lnąć, lnę, lnie, lną, lnij, lnął, lnęła, lnęli, lnienie – lgnąć, grzęznąć, przylepiać się. W formie współczesnej -g- nieetymologiczne. Pokrewne lpieć (p.).
lot, D lp lotu, MsW lecie – lot. Dziś alternacja o : e usunięta.
lód, D lp lodu, MsW ledzie – lód. Dziś wymianę o : e usunięto z odm., jak w większości wypadków.
lpieć, lpię, lpi, lpią, lpij, lpiał, lpieli, lpienie – przylegać, być przylepionym. Czasownik stanowy pokrewny lnąć (p.), znany w stpol.
lściwy – przebiegły, chytry, podstępny, obłudny. Zob. leść.
*lubew ż, D lp *lubwi – miłość. Znane w scs., rozprzestrzenione także w ros.
luto: w wyrażeniu luto mi jest – odczuwam przykrość, cierpienie, żal mi kogoś, współczuję. Stąd lutość (p.).
lutość – litość. Wyraz współczesny jest pożyczką cz. Pierwotne znaczenie ‘srogość, surowość, wściekłość’. P. luty.
luty – srogi, okrutny, dziki, ostry, piekący, surowy. Zachowane w nazwie drugiego miesiąca.
łakać, łaczę, łacze, łaczą, łacz, łakał, łakali, łakanie – łaknąć, być głodnym. Dziś zachowany tylko inch. łaknąć.
łaska – łaska, łaskawość, życzliwość, przychylność; miłość; pieszczoty, przymilanie się. Być może pierwotnie dwa odrębne wyrazy, jeden (zapoż.?) związany ze szwedzkim älska ‘kochać’, a drugi z łasy, łaskotać, łaskać, łac. lascīvus ‘lubieżny’, ang. lust ‘żądza’.
łaskać – głaskać; błagać, przepraszać, łagodzić. Związane z łaska, łaskotać.
*łaskardź ż, D lp *łaskardzi – pragnienie, żądza. Zachowane w scs. (rdzenie wyrazów łasy i serce).
łasy – łakomy, chciwy, pożądliwy. Dziś zanikające. Zob. łaska.
łąk, D lp łęku – łuk, obłąk kuszy. Forma łuk jest bohemizmem, wcześniej broń tę określano słowem łęczysko. W stpol. istniał też wyraz łuk (p.) o innym znaczeniu.
Łekno, D lm *Łken – Łekno, Łukno. Z PS *lъkъno. Jeżeli jednak PS *lъkno, wówczas spodziewane formy *Łkno, D lm Łekn. Dopełniacz lm praktycznie nieużywany, jak i w innych nazwach miejscowych. W formie Łukno niereg. wokalizacja jeru, por. k.
łeż ż, D lp łży – kłamstwo, fałsz. Wyszło z użycia. Zob. łgać.
łeżka, D lm łżek – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžьka i *lyžьka, obie znane w stpol. Także łga, łżyca, łyżyca.
łęk – p. łąk.
*łga, D lm *łeg – łyżka. Rekonstruowana postać PS, od której utworzono łeżka, łyżka, łyżyca, łżyca, a także łgiet.
łgać, łgę, łże, łgą, łżyj, łgał, łganie – łgać, kłamać. Dziś nacechowane stylistycznie, ze zmienioną odm. łgać, łżę lub nawet łgam.
łgiet, D lp łegta – kielnia. Poświadczony w dial. słowińskim derywat od łga ‘łyżka’.
*Łkno, D lm Łekn – Łekno, Łukno. Zob. Łekno.
łobzać – całować. Zachowane w s-ch.
łocyka – sałata. Znane w stpol. Wyraz ogólnosłow., zapoż. z łac.
*łokiew ż, D lp *łokwi – kałuża, zbiornik wody. Znane w płd.słow. Wyraz IE, por. łac. lacus, gr. lákkos.
łoktek, D lp łokietka – łokieć. Także o niskim człowieku ‘wielkości łokcia’. Wyraz z wymianami w temacie i przyrostku.
łót – łut, jednostka ciężaru. Zapoż. germ. Dziś ort. fonetyczna.
łuk – czosnek, cebula. Stare zapoż. germ. (por. ang. leek). Wyraz o znaczeniu ‘broń miotająca’ brzmiał inaczej, zob. łęk.
łuna – pierwotnie księżyc. Por. w ros. i łac. Także Łuna, bogini księżyca, niekiedy przedstawiana jako córka Charsa (p.). Zapożycz. (wenet.) odpowiednik rodzimego miesiąc, zob. też mieniesk.
*łuża – kałuża. Forma bezprzedrostkowa zachowana w niekt. jęz. słow.
łyst m, także łysta ż, łystwa ż, łysto n. – łydka. Wciąż w gwarach.
*łyś ż, D lp *łysi – ryś (gatunek z rodziny kotowatych). Poza jęz. słow. wszędzie *l-, np. gr. lynx. Rodzaj i odm. według innych jęz.
łytka – łydka. Dziś udźwięcznione (w formie łydek).
*łyzgać – ślizgać się po lodzie. Znane w dial. ros.
łyżew ż, D lp łyżwi – łyżwa. Pierwotnie ‘przyrząd do ślizgania się po lodzie lub śniegu, narta, łyżwa’, także ‘płaskie czółno’. Rodzimy przykład rzeczownika o temacie *-jū-.
łyżyca – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžica i *lyžica, obie znane w różnych jęz. słow. Także łeżka, łga.
łże – p. łgać.
łży – p. łeż.
łżyca – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžica i *lyžica, obie znane w różnych jęz. słow. Także łeżka, łga.
macecha – macocha. Forma współczesna z niereg. przegłosem, znana także w cz.
*maciory – stary, dojrzały. Por. ros. matëryj. Postać oboczna do matory (p.).
*maczeć, *maczeję, *maczeje, *maczeją, *maczej, *maczał, *maczeli, *maczany, *maczenie – wiedzieć, umieć, znać. Pierwotnie ‘badać przez dotknięcie’. Znane w jęz. bałt.
*maczyć, *maczę, *maczy, *maczą, *macz, *maczył, *maczony, *maczenie – uczyć. Związane z maczeć i dalej z makać. Znane z jęz. bałt.
mać ż. – matka. Pierwotna odm.: lp MW mać (wcześniej maci), DCMs macierzy, B macierz, N. macierzą, lm MBW macierze, D maciór, C maciorom, N. maciorami, Ms maciorach. Później 3 osobne wyrazy o różnych znaczeniach: 1. mać, D maci, 2. macierz, D macierzy, oraz 3. maciora.
*mać, *mam, *ma, *mają, *mał, *mali, *many, *manie – machać, wywijać, dawać znaki. Czasownik machać jest ekspresywny. Por. majać, manąć, pomanąć, zamanąć.
*majać, *majam, *maja, *mają, *majał, *majali, *majany, *majanie – machać, wywijać, dawać znaki. Wtórnie od mać (p.). Por. majak, manąć, pomanąć, zamanąć.
majak – znak. Później także ‘błędny ognik, strażnica, latarnia morska’. Por. mać, majać.
makać – macać, dotykać. Znane w dial. Forma macać jest ekspresywna. Por. omacek.
*manąć – machnąć. Por. mać.
*marda – morda. Forma współczesna ma niereg. rozwój jeru lub jest rutenizmem.
mardać – merdać. Forma współczesna jest dial. lub wykazuje rozwój niereg., mardać znane w stpol. Pierwotnie ‘kiwać, machać, migać’.
*markiew ż, D lp *markwi – marchew. Postać z -ch- znana też w jęz. łużyckich.
marlina – p. mierlina.
marmelada – marmolada, konfitura z pigwy. Dziś -o- nieetymologiczne. Wyraz pochodzenia francuskiego, gdyby został zapoż. wcześniej, brzmiałby *mermelada, lub nawet *melmelada (ostatecznym źródłem jest grekołacińskie melimēlum ‘miodowe jabłko’).
*Marmorzana, CMs lp *Marmorzenie – postać rekonstr. w oparciu o dane jęz. słow., zob. Marzana.
marmór, D lp marmoru – marmur. Dziś wyrównanie odm. i ort. fonetyczna.
*martew ż, D lp *martwi – mirt. Wyraz PS, resztki znane w strus. i słwń.
martwy, M lm m-os. miertwi – martwy. W formie mianownika lm m-os. nie powinno być przegłosu.
Marzana, CMs lp Marzenie – boginka z religii słow., córka Wielosa, demon śmierci (i miłości, jak indyjska Kali?) i bogini zimy. Pierwotnie chyba Marmorzana (słwc. Mamuriena, Marmuriena), od rdzenia występującego w wyrazach śmierć, mór, a także w nazwach różnych bóstw indoeuropejskich, np. Marsa (Mars < Mavors < *Marmort-s, rzymski bóg płodności i wojny, znany także jako Marmor). Dziś imię Marzena (bohemizm bez przegłosu), wtórnie mieszane z Marzanna z Maria Anna.
mar|znąć, mar|znę, mier|znie, mar|zną, mier|znij, mar|znął, mar|znęła, mar|znęłi, mier|znienie – marznąć. Inch., dziś wyrównanie obu postaci w odm.: marznąć i mierznąć. Zob. też mierzić.
maść – barwa, kolor, umaszczenie. Zachowane w znaczeniu barwa zwierzęcia.
matory – stary, dojrzały. Zachowane w scs., bułg. itd. Zapożycz. (wenet.) odpowiednik rodzimego stary, także w obocznej formie maciory.
*Mchobór – Muchobór (dzielnica Wrocławia). W znanej dziś formie niereg. wokalizacja słabego jeru, por. Łekno, k.
mdłoba – zob. medłoba.
mdły, f.kr. medł – zob. medły.
*mdzać, *mdzam, *mdza, *mdzał – omdlewać, słabnąć. Zachowane w scs jako mъždati. Por. mdły, mdzieć, muść, mudzić, zemdzieć, zmudny.
*mdzieć, *mdzieje, *mdział – być słabym, zmęczonym. Zachowane w dial. ros. i scs. Por. mdły, mdzać, muść, mudzić, zemdzieć, zmudny.
*medłoba – słabość. Zastąpione przez mdłoba wskutek niereg.j zupełnej redukcji jeru (*mъdьloba > *mъdloba), por. mdły zamiast medły.
medły, f.kr. mdzieł – słaby, niewyraźny, nikły, zmęczony, obwisły. Dziś zmiana znaczenia: ‘bez smaku, powodujący mdłości’. Związane z mdzieć (p.). Forma współczesna powstała w wyniku całkowitej redukcji jeru (*mъdьlъ jь > *mъdlъjь).
*mermelada – p. marmelada.
miał, MsW lp miele – miał. Dziś temat wyrównany miał, miale.
miańba – forma z błędnym przegłosem, p. mieńba.
*miąz, D lp *mięzu – miąższ. Zachowane w dial. słow. Współczesna postać miąższ jest wtórna, związana z przym. miąższy. Por. miązdra.
miązdra – miazga (tkanka między łykiem a drewnem), miąższ. Zachowane w stpol. i w dial., związane z miąz (p.). Wyraz o niejasnej etymologii, zapewne związany z IE *mēms- ‘mięso’, ale wówczas -z- niejasne. Być może chodzi o zapoż. ital. (wenet.), por. łac. membrum < *memsrom ‘członek, część ciała’, z udźwięcznieniem -s- między -m- a -r- (które w łacinie zanikło, a w jego miejscu rozwinęło się w -b-).
miąższy – gruby, masywny, mięsisty. Znane w stpol. Por. miąz, miązdra.
*miechur – pęcherz. Znane w płd.słow.
*mieć, *miem, *mie, *mieją, *miej, *miał, *mieli, *mienie – śmieć, mieć śmiałość, mieć odwagę. Pochodny czasownik śmieć < *sъměti zawiera przedrostek *sъ- ‘dobrze’.
miedzy – między. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. miedza. Zob. też czestować, piekny, teskny.
miedźwiedź – niedźwiedź. Postać zaświadczona, stare złożenie *medv-ědь = miodojad. Zob. też tłacz, wars.
*mieniesk – księżyc, miesiąc. Taką postać miałby rzeczownik miesiąc (p.), gdyby nie doszło do (niereg.) przestawki spółgłosek. Wyraz ten bowiem wywodzi się od tematu *mēnes- rozszerzonego o zdrabniający przyrostek -ko-.
mień m, D lp mnia – miętus (nazwa ryby Lota). Zachowane szczątkowo w nazwach miejscowych.
mieńba, D lm mienieb – zamiana, wymiana. Z przyrostkiem -ba. Do niedawna znane jako miańba, z fałszywym przegłosem i bez -e- ruchomego.
mier – mir, pokój, spokój. Forma mir jest książkowym archaizmem, tj. zapoż. z okresu stpol.
*mierlina – zwłoki. W XV wieku znany był wyraz marlina, z nieprawidłowym przegłosem.
*mierwew ż, D lp *mierwwi – grząskie błoto. Rekonstruowane.
*mier|zieć, *mier|zieję, *mier|zieje, *mier|zieją, *mier|ziej, *mier|ział, *mier|zienie – czuć wstręt, złość, obrzydzenie. Związane z mierzić w jego nowym znaczeniu.
mier|zić, mierżę, mier|zi, mierżą, mier|zij, mier|ził, mierżenie – mrozić, ziębić. Dziś inne znaczenie: wzbudzać wstręt, złość, być może pod wpływem gockim. Jednak dawniejsze, PIE znaczenie jeszcze inne: powodować butwienie, gnicie, namakanie.
*mierźć, *mar|zę, *mier|zie, *mar|zą, *mierź, mar|zł, mar|zła, mier|źli, mierzienie – marznąć. Zmieszane z inch. marznąć (p.).
miesiąc – księżyc, miesiąc. Z dawnego *mēsenko-, które z kolei ze starszego *mēnesko-, por. mieniesk. Rodzimy odpowiednik zapożycz. (wenet?) łuna (p.).
mieść, miotę, miecie, mieć, miótł, miotła, mietli, mieciony, miecienie – rzucać, miotać, wiać, zagarniać, sprzątać, czyścić miotłą. Odsłownik dziś nieetymologiczny, miecenie. Czasownik wychodzi z użycia.
*mięść, *miętę, *mięcie, *miętą, *miętł, *mięciony, *mięcienie – mącić, mieszać, bełtać. Od tego czasownika utworzono wielokrotny mącić.
*mileć, *milę, *mili, *milą, *milał, *mileli, *milony, *milenie – miłować, kochać. Por. miły, umilić, umilony. Zachowane w lit. mylėti.
*miłoba – miłość, upodobanie. Formacja z przyrostkiem -oba występująca w innych językach słowiańskich.
miń m, D lp minia – miętus. Postać oboczna do mień. Zachowane w nazwach miejscowych. Por. pisk, piszcz, zew.
miotła, CMs lp mietle – miotła. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
miód, D lp miodu, Ms lp miedzie – miód. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach. Zob. też miedźwiedź.
mleć, mielę, miele, mielą, miel, mełł, mełła, mełli, mełty, *milcie – mielić. Stara odm. dziś tylko książkowa, mełty, mełcie już niepoprawne (zamiast nich: mielony, mielenie). Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą, stąd *milcie jak milczeć, wilga, wilk.
*mlekoses, D lp *mlekossa – osesek, ten, który ssie mleko. Dziś forma zmieniona pod wpływem ukraińskim (mołokosos), wyrównana i uproszczona do postaci młokos. Por. oses, ossek.
*mleść, *mlodę, *mledzie, *mlodą, *mledź, *mlódł, *mlodła, *mledli, *mledziony, *mledzienie – prosić bóstwo. Rekonstr. na podst. lit. mel̃sti, meldžiù. Por. młodzić.
mleziwo – pierwsze mleko krowy po ocieleniu, siara. Do dziś znane w gwarach, zanikające, w nieetymologicznej postaci młodziwo. Zob. mleźć, mlozo.
*mleźć, *mlozę, *mlezie, *mlozą, *mleź, *mlózł, *mlozła, *mleźli, *mleziony, *mlezienie – doić, ssać. Rekonstr. czasownik pochodny od starej nazwy (słodkiego) mleka, mlozo (p.).
mlin – młyn. Oboczna, starsza postać, bliższa oryginałowi łac. molīnum, który zapożyczono.
mlost, MsW lp mleście (także młost) – naczynie na mleko. Stary, zachowany jeszcze do niedawna derywat od pierwotnej nazwy słodkiego mleka, p. mleźć, mlozo.
*mlozo, Ms lp *mlezie – mleko (słodkie). Dzisiejszy wyraz oznaczał mleko kwaśne. Rekonstr. w oparciu o różne dane słow. i IE, p. mleziwo, z alternacją e : o, dziś rzadką. Możliwe także *młozo, o *młozie, z innej postaci PS lub dial., podst. dla młost (p.).
*młoda – modlitwa. Zob. modła.
*młodziec, D lp *młodźca (lub *młojca) – ktoś odważny, zaradny, bohater. Jęz. książkowy zna ukrainizm mołojec.
*młodzić – prosić bóstwo. Pierw. czasownik wielokrotny od mleść (p.). Zob. modlić.
*młokiew ż, D lp *młokwi – niezamarzające bagno. Polskie młaka jest zapoż. płd.
*młost – p. mlost.
młot – kij, cep, młot. Pierwotne znaczenie pokazuje czasownik młócić. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego kij.
*młoto – słód. Zachowane w niekt. jęz. słow.
*młozo – p. mlozo.
młóćba, D lm młócieb – młócka, młócenie. Z przyrostkiem -ba.
modlić – prosić bóstwo. Zamiast *młodzić, z *moldh-, z którego por. lit. meldžiu, orm. malthem ‘prosić’, het. malda(i) ‘ślubować, przyrzekać’, sgn meldon ‘powiadamiać’ (dziś melden, skąd pol. Zapoż. meldować).
modła – modlitwa, oddawanie czci bóstwu. Zachowane częściowo, por. na modłę, odprawiać modły. Pierwotnie młoda.
modry – niebieski, siny, ciemnoniebieski. Zanika.
*mokiew ż, D lp *mokwi – 1. słota, deszczowa pogoda, 2. błotnista okolica, miejsce zalewane wodą. Pierwsze znaczenie zachowane w pol. dial. mokwa.
mołwa, D lm mółw – mowa. Postać współczesna niereg. zredukowana wskutek częstości użycia.
mosiąg, D lp mosiągu – mosiądz. Postać bez III palatalizacji, zachowana w kaszubskim mosąg.
możdżew, D lp możdżewia – modrzew, wcześniej może także jałowiec. Obecna forma zniekształcona pod wpływem drzewo. W stpol. i dial. zaświadczone są postacie możdżel, możdżeń, możdżew, możdrzew, modrzej, modrzew. Związane z mózg II (p.).
*móc, *mokę, *moczesz, *moką, *mocz, mókł, mokła, mokli, moczenie – moknąć. Obecna odm. z formami inch.: moknę, moknij, moknięcie.
mółwić – mówić. Postać współczesna niereg. zredukowana wskutek częstości użycia.
*mórew ż, D lp *mórwi – jagoda morwy. Wyraz znany w niekt. jęz. słow.
mózg I, D lp mózgu – mózg, także szpik kostny. Wyraz raczej niezwiązany z mózg II (p.). W lit. smãgenys, smẽgenys z zanikiem -z-, w skr. smajjan-, oba z ruchomym s-, z IE *mozgh- < *most-gh-.
mózg II, D lp mozga – guz, sęk, węzeł sieci. Dziś możdżeń ‘guz na kości, w miejscu, gdzie wyrasta róg’. Lit. mãzgas < IE mosgo- (por. stnord. mǫskvi ‘oko sieci’; -s- uniemożliwiło działanie reguły Wintera). Stąd możdżew.
mrokiew ż, D lp mrokwi – 1. chmura, 2. trzęsawisko. Pierwsze znaczenie zachowane w dial. śląskim.
mrów ż, D lp mrowi – mrówka. Dziś używane zdrobnienie i rzecz. zbiorowy mrowie. Por. muraw.
mrzeża – sieć. Zachowane w różnych jęz. słow. i w stpol., w nazwach miejscowych (np. Mrzeżyno).
mrzonka – marzenie, które nie może się spełnić. Zapewne związane etymologicznie z marzenie, ale szczegóły niejasne. Poza polskim nieznane.
*mudzić, *mudzę, *mudzi, *mudzą, *mudź, *mudził, *mudzenie – tracić czas, zwlekać, marudzić, ociągać się. Od tego zmudny (p.). Zob. też mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć.
*muraw m, D lp *murawia – mrówka. Odpowiednik ros. muravéj. Por. mrów.
murzyn, M lm murze, D lm mur lub murów, C lm murom – Murzyn, Maur. Dziś odm. wyrównana do lp, por. obrzyn.
*muść, *mudę, *mudzie, *mudą, *mudź, *mudł, *mudzienie – drzeć, ćmić, strzykać, tęsknić. Zachowane w lit. maũsti, maudžiù. Por. mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć, zmudny.
*mzda, D lm *miezd – zapłata, wynagrodzenie. Zachowane w ros. jako wyraz archaiczny.
*nabodzaz, D lp *nabodzaza, Ms lp *nabodzezie – wiertło. Zapoż. goc., zachowane w stpol. w postaci niebozas.
naciot, MsW lp naciecie – mąż siostry ojca lub matki. Wyraz znany w stpol., wg niektórych źródeł oznaczał męża siostry matki, ale odróżnienie naciota od pociota (p.) jest wątpliwe. W znaczeniu ‘mąż siostry matki’ zastąpił starszy termin posiół, dziś zachowany tylko w nazwisku Posioł.
*nadwrzedzić – nadwyrężyć. Forma współczesna pochodzi z ros. Niedawno jeszcze jedyną obowiązującą postacią było nadwerężyć, wcześniej używano nadwerędzić, nadwereżyć i nadweredzić. Por. wrzód.
namiot, MsW lp namiecie – namiot. Dziś odmiana wyrównana.
narzaz, Ms lp narzezie – danina dla bydła obliczana według nacięć. Wyraz znany w stpol., dziś zapomniany.
nasiono, Ms lp nasienie, D lm nasion – nasiono. Dziś miejscownik nasionie, wyraz ten zmieszano jednak w lp z nasienie (o pierwotnie kolektywnym znaczeniu), stąd odm. nasienie, o nasieniu, nasiona, nasion.
nastatczyć – nastarczyć, nadążyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. stateczny, dostatek.
naszać – nosić wiele razy. Czasownik częstotliwy do nosić w znaczeniu ‘poruszać, przemieszczać coś bez wyraźnego celu’ (np. nosić po sąsiadach). Stosunkowo niedawno wyszedł z użycia. Por. chadzać, jeżdżać, latywać, ważać.
naw m, D lp nawia – zmarły, trup. Zachowane w innych jęz. słow., m.in. staroruskim. Zob. Nawia, nyć.
Nawia ż, D lp Nawi, albo Nawie n, D lp Nawia – miejsce przebywania dusz zmarłych w mitologii słow., zarządzane przez Wielosa (p.), por. Jawia i Prawia.
*nawić, *nawię, *nawi, *nawią, *naw, *nawił, *nawienie – nużyć, smucić, martwić. Rekonstruowane, cz. unaviti ‘znużyć’, stlit. nõvyti ‘męczyć’. Zob. naw, nyć, unyć.
nawidzić, nawidzę, nawidzi, nawidzą, nawidź, nawidził, nawidzenie – lubić, kochać. Pierwotnie lubić widzieć. Dziś tylko przeciwieństwo: nienawidzić.
nawiść ż, D lp nawiści – przyjaźń, sympatia, lubienie. Wyraz znany jeszcze nie tak dawno. Por. nienawiść.
*ncew ż, D lp *necwi – podłużne naczynie z jednego kawałka drewna. Możliwa jest też postać pierwotna ńcew (p.).
*ne – ale. Por. ros. no < PS nъ.
*nęda, D lm *nąd – nuda. Por. nędza. Oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS.
*nic, *nikę, *nicze, *niką, *nicz, nikł, nikli, *niczenie – niknąć, ginąć, zanikać, chylić się. Zaświadczone tylko niknąć, niknie, niknienie (dziś niknięcie).
niebo – niebo. Dziś odm. nieetymologiczna nieba, niebie itd., jedynie w liczbie mnogiej zachowana dawna forma niebiosa (obok nowego nieetymologicznego nieba). Wzorzec bardziej zgodny z PS oryginałem zachowały jednak dwa inne typy rzeczowników nijakich: imię i cielę. Można więc odtworzyć pełną odm. (ze współczesnymi końcówkami, tj. bez tych, które były pierwotnie, np. -e w dopełniaczu): lp MBW niebo, imię, cielę, D niebiesia jak imienia, cielęcia, C niebiesiu jak imieniu, cielęciu, N. niebiesiem jak imieniem, cielęciem, Ms niebiesiu jak imieniu, cielęciu, lm MBW niebiosa, imiona, cielęta, D niebios, imion, cieląt, C niebiosom, imionom, cielętom, N. niebiosami, imionami, cielętami (starsze formy niebiosy, imiony, cielęty), Ms niebiosach, imionach, cielętach (starsze niebiesiech, imieniech, cielęciech). Zob. czudo, źleje.
nieboga, D lm niebóg – biedaczka, nieboraczka, nieszczęśnica. Zob. niebożczyk, niebożec.
niebozas – drewniane wiertło. Zapoż. goc., zachowane w stpol. w postaci zniekształconej, zob. nabodzaz.
niebożczyk – nieboszczyk. Eufemizm, pierwotnie znaczyło ‘biedak’. Ort. współczesna jest fonetyczna, por. niebożec.
niebożec, D lp niebożca – biedak, nieborak, nieszczęśnik.
niechlujny, f.kr. niechlujen – nieuporządkowany, niedbały. Związane z chludzić, schludny (p.). Być może ze starszego niechludźny, z uproszczeniem grupy spółgłoskowej, por. jednak schludny z zachowanym d. Możliwe jednak, że w wyrazie tym zachowała się starsza postać rdzenia *xlju-j-, p. chluć.
niecić, niecę, nieci, niecił – rozpalać. Dziś wychodzące z użycia (od tego samego rdzenia podniecić, podnieta, zob. podniata). Jest to dialektalna forma słowiańska (pol., cz., słwń.), która zastąpiła wcześniejsze gniecić (p.).
nieć – wnuk stryja, wuja lub cioty. Takie znaczenie według Bańkowskiego; wyraz ten pierwotnie oznaczał: 1. potomek, 2. wnuk, 3. synowiec, bratanek lub siostrzeniec (przed wprowadzeniem tych terminów). Obok nieć zjawia się też oboczne nieść z dwojakim rozwojem pierwotnej grupy -pt-. W formie żeńskiej mamy stale -ś-, p. nieść.
niepeć ż, D lp niepci – przewidywanie złych następstw, brak ufności, nie żarty. Zachowane w dial. i stpol., związane z pwać, upwać, pewny, pytać.
*niepłódew ż, D lp *niepłódwi – kobieta niepłodna. Występuje w s-ch.
*nieść ż. – wnuczka stryja, wuja lub cioty (według Bańkowskiego), wcześniej potomkini, wnuczka, synowica, bratanica, siostrzenica. W rzeczywistości w tekstach stpol.ch tylko nieściora, jednak pierwotna odm. musiała być następująca: lp MW *nieść (wcześniej *nieści), DCMs *nieścierzy, B *nieścierz, N. *nieścierzą, lm MBW *nieścierze, D *nieściór, C nieściorom, N. nieściorami, Ms nieściorach. Zob. mać, dec.
*nieścierz – p. nieść.
nieściora – p. nieść.
*nikto – nikt. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*nnie – teraz, obecnie. Forma starsza od nynie (p.), z zachowaną krótką samogłoską, PS *nъně, IE *nu-.
noga, MBW lpdw dwie nodze, DMs lpdw dwu nogu, CN lpdw dwoma nogoma, MBW lm trzy nogi, D lm trzech nóg, C lm trzem nogom, N. lm trzemi nogami, Ms lm o trzech nogach – noga. Dziś formy dawnej liczby podwójnej zanikły, choć zachowały się częściowo w odm. niektórych innych rzeczowników oznaczających parzyste części ciała. Por. dwa, trzy, cztery, ręka, oko, ucho.
nóta – nuta. Zapoż. z fr. note. Ortografia fonetyczna.
nucić – zmuszać. Znane w stpol., dziś tylko nęcić w innym znaczeniu, por. nyć, nawić.
nuta – bydło. Zapoż. goc., zachowane w scs.
nuże – nuż. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*ny – teraz, obecnie. Wyraz indoeuropejski (*nū, por. ang. now), często rozszerzany o -n-, por. łac. nunc, grec. nỹn, niem. nun, stpol. nynie.
*nyć, *nyję, *nyje, *nyją, *nyj, *nył, *nycie – doskwierać (np. o bólu zęba); narzekać, smucić się, tracić otuchę. Rekonstr. na bazie jęz. słow., związane też z nudzić. Pierwotne znaczenie marnieć, zamierać, por. naw. Zob. nawić, unyć.
nynie – teraz, obecnie. Zastąpione przez nieetymologiczne ninie, które dziś wyszło prawie z użycia, p. nyniejszy.
nyniejszy – obecny, teraźniejszy. Zastąpione przez nieetymologiczne niniejszy. Zob. nynie.
*ńcew ż, D lp *niecwi (lub *ncew, D lp *necwi) – podłużne naczynie z jednego kawałka drewna. Do dziś zachowało się tylko zdrobnienie niecka w znaczeniu przenośnym, oznaczającym formę morfologiczną terenu. Zachowane postacie w różnych językach słow. (np. cs. lm nъštvi, ros. dial. nočva) wskazują na PS *nъktji lub *nьktji, z formą tą mogą być związane gr. níptō, nízō ‘myję’, khérnips ‘naczynie do mycia rąk’, skr. niktá- ‘umyty’, IE *nikʷ-.