Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2023-08-11
obełgać, obełgę, obełże, obełgą, obełżyj, obełgał, obełgany, obełganie – okłamać. Zob. łgać.
obiecado – abecadło, alfabet. Pierwotna postać wyrazu, potem przekształcona i odnowiona.
obiecadło – abecadło, alfabet. Przekształcona postać pierwotnego obiecado.
obierz ż, D lp obierzy – 1. obszar łowiska, na którym osaczono zwierza w czasie polowania, 2. sprzęt myśliwski.
obłocznik – p. płanetnik.
obówie – buty, obuwie. Dziś pisane fonetycznie, choć forma obuwie także stara i znana z innych jęz. słow. (wpływ formy obuty?).
obr – p. óbr.
*obrześć, *obrzęcę, *obrzęce, *obrzęcz, *obrzótł, *obrzotła, *obrzetli, *obrzęcony, *obrzęcenie – znaleźć, uzyskać. Znane z scs.
*obrzotać, *obrzotam, *obrzota – znajdować, uzyskiwać. Znane z scs.
obrzyn, M lm obrze, D lm óbr lub obrów, C lm obrom – olbrzym. Od etnonimu Awar. Zob. óbr. Por. murzyn.
obuć, obuję, obuje, obują, obuj, obuł, obuty, obucie – włożyć buty, ubranie. Zob. uć, wyzuć, zuć.
obywaciel, D lm *obywaciół (odm. jak przyjaciel) – mieszkaniec, obywatel. Forma współczesna jest bohemizmem.
obywać – mieszkać. Zachowane w cz.
ocelić – ocalić, wyleczyć. Zob. cały, celić.
ochabić – osłabić, oszczędzić; ujrzeć, dostrzec. Zapoż. germ., zachowane w stpol.
ochełznąć – okiełznać, powściągnąć. Dziś niereg. zmiana ch w k.
ociec, D lp oćca (lub ojca) – ojciec. Dziś ojciec, ojca, z wprowadzeniem -j- do wszystkich form fleksyjnych.
odlew – p. otlew.
oddział, Ms lp oddziele – p. otdział.
*odziec, *odźgę, *odźże, *odźgą, *odźżyj, *odziegł, *odźgła, *odźgli, *odźżony, *odźżenie – opalić, opiec, p. żec.
*odzieg – ożóg, pogrzebacz. Por. dziegieć. Odnośnie rdzenia żeg- zamiast dzieg- zob. wyjaśnienia pod żec.
ogartać – ubierać się. Stąd ogarnąć się, zob. gartać i wygartać.
ogń – ogień. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome, PS *ognь.
oguł – ogół. Ortografia zmieniona, zapewne wskutek poszerzenia wymowy dawnego u przed ł, a może też przez wpływ wyrazu szczegół.
ogurek – ogórek. Ortografia zmieniona, zapewne wskutek poszerzenia wymowy dawnego u przed r.
*ogurzec, D lp *ogurca – ogórek. Zachowane w ros. огурец.
oko, MBW lpdw dwa oczy, DMs lpdw dwu oczu, CN lpdw dwoma oczyma, MBW lm trzy oka, D lm trzech ok, C lm trzem okom, N. lm trzemi okami, Ms lm o trzech okach – oko. Dziś liczba podwójna używana także w znaczeniu liczby mnogiej (ale nie w celowniku – nie mówimy już przyglądam się dwoma oczyma). Dzisiejsze formy ócz, oczom, oczami, oczach są analogiczne, poza tym dziś rzeczownik wymaga liczebników zbiorowych (dwoje oczu). Por. dwa, trzy, cztery, noga, ręka, ucho.
okuń – okoń. Forma obecna jest wynikiem tendencji do poszerzania wymowy u przed nosową n, ń.
omacek, D lp omacku – ciemność. Stpol., związane z macać (‘niemożność dostrzeżenia czegokolwiek wzrokiem, konieczność zdania się na dotyk’).
omacką – po omacku. Stpol.
onrót – andrut, wafel. Z niem. ohne Rot ‘bez rumieńca’, zmienione w ondrót, później *ądrót (z nosowym a z uwagi na brak ǫ- w jęz. polskim), andrót, dziś zapisywane fonetycznie andrut.
*opa – małpa. Zapożycz. germ., por. ang. ape. Znane w stpol. jako opica. Współczesne małpa zawiera w pierwszej części niem. Maul-, druga część (-pa zamiast *opa) odpowiada właściwej nazwie zwierzęcia, por. niem. Affe.
opica – małpa. Zdrobnienie od opa.
opiekadlnik – rządca, szafarz, opiekun, tutor, dispensator. Znane w stpol.
opłwity – obfity. Oparte na rdzeniu płw- ~ pływ- (jak w pływać). Dzisiejsza ort. jest nieetymologiczna, -b- nie ma żadnego uzasadnienia. Zob. upwać.
*oratwa – orka. Znane w scs. i strus. Od orać z przyrostkiem -twa.
orz – p. órz.
orzyc – źrebak. Do dziś zachowane w nazwie miejscowości. Por. órz.
oses, D lp ossa – osesek, dziecko, które ssie jeszcze mleko matki. Dziś tylko zdrobnienie. Por. mlekoses, ossek.
osieł, D lp osła – osioł. We współczesnym wyrazie -o- jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.
oskoma – chęć, ochota, apetyt na coś. Znane w stpol. Od rdzenia kem- ~ skem-.
osoczyć – oskarżyć, donieść. Znane w stpol.
*osora – łza. Wyraz w słow. nieznany, rekonstr. na podst. lit. ašarà, obecny też w innych jęz. IE.
ossek, D lp oseska – osesek. Przykład rzeczownika z dwoma jerami, w którym dziś odm. jest wyrównana.
*oszłom – człowiek w hełmie, także przymiotnik *oszłomiony. Por. szłom. Dziś tylko rutenizm oszołom, oszołomiony, ze zmienionym znaczeniem.
ościen, D lp ostna (osna) – oścień, ostre widełki do łowienia ryb, bodziec do poganiania zwierząt. Znane w stpol. Dzisiejsza forma zniekształcona.
oścież – p. ścież.
ośm – osiem. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.
oświata, CMs lp oświecie – oświata. Dziś wyrównanie samogłoski: oświacie.
ot, ote – od, ode. Dzisiejsza forma z nieetymologicznym udźwięcznieniem (nie tylko w polskim).
otdział, Ms lp otdziele – oddział. Dziś temat wyrównany, z nową postacią przedrostka, forma oddziele uważana za dial.
*otlek – pozostałość, reszta. Znane w scs., lit., skr.
otlew – od lewej strony. Stpol., także odlew. Później na odlew ‘gwałtownie, z rozmachem’.
otroczę n, D lp otroczęcia, D lm otrocząt – chłopiec. Derywat od otrok (p.).
*otroczyc – chłopczyk. Zachowane w scs.
otrok – dziecko, podrostek. Zachowane w scs. Wyraz nasuwa skojarzenia z gr. niejasnym ánthrōpos < *ánthrōkʷos ‘człowiek’.
owako – owak, tak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
ożec, ożgę, ożże, ożgą, ożżyj, ożegł, ożgła, ożgli, ożżony, ożżenie – opalić, opiec. Zob. żec.
ożeg, D lp ożega – pogrzebacz. Do niedawna używano formy ożóg, z niereg. przegłosem (wpływ formy ukr. ожог?), ale w stpol. zachowała się forma reg. Zob. żec.
*ożloda, CMs lp *ożledzie – deszcz ze śniegiem, marznący deszcz. Zachowane w ukr. oželéda. Zob. żledzica, żłódź.
*óbr, D lp *obra – olbrzym. Od etnonimu Awar. Zob. obrzyn.
*ół, D lp *ołu – piwo. Zachowane w scs., w dial. słwń. itd. Nazwa piwo pierwotnie oznaczała (każdy) napój i jest eufemizmem, por. wódka – zdrobnienie od woda.
órz, D lp orza – koń, rumak. Znane w stpol., zachowane w nazwie miejscowości Orzyc.
pacze – więcej, raczej. Zachowane w scs.
pak – zaś, natomiast. Zachowane w cz., używane też w stpol. obok lepak (p.), por. dzisiejsze na opak, opaczny, wypaczyć się.
palba, D lm paleb – strzelanina, strzelanie. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane, bez etymologicznego -e- ruchomego.
panew ż, D lp panwi – rodzaj wklęsłej patelni przypominającej współczesny wok, wklęsła powierzchnia, dolina. Zachowane w nazwach geograficznych i w terminie anat. panewka.
*pardew ż, D lp *pardwi – pardwa. Postać rekonstr.
parst, Ms lp *pierście – palec. Stary wyraz BS, por. naparstek, pierścień. W miejscowniku nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć). Odpowiednik zapoż. (wenet.) palec.
*partki – portki, spodnie. Forma współczesna z niereg. rozwojem sonantu.
pasierb – pasierb, syn przysposobiony, wzięty na wychowanie. Dziś wyraz ten zanika.
pasierbica – pasierbica, córka przysposobiona, wzięta na wychowanie. Dziś wyraz ten zanika.
pasirzyt – pasożyt, dosł. to, co się pasie w rzyci. Nowsza postać pasorzyt, później pasożyt ze zmianą ortografii, być może aby uniknąć (słusznych) skojarzeń z wyrazem rzyć (p.), uznawanym za wulgarny. Jednak przecież wciąż białorzytka.
pastwa – pasienie, wypas, potem także pokarm, karma, żer; trzoda; zdobycz, łup. Od paść, pasie z przyrostkiem -twa. Dziś głównie w wyrażeniu pastwa losu.
pastwisko – miejsce wypasu, pierwotnie miejsce pastwy.
paszczeka – paszczęka, paszcza. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. ros. щека. Dzisiejsze paszcza historycznie niepoprawne, od paszczeka; -k- jest tu częścią rdzenia -szczek-.
paszenóg, D lp paszenoga – mąż świeści (siostry żony). Wyraz notowany przez Brücknera jako zapoż. awarskie lub bułgarskie. Podobne formy znane są w jęz. płd.słow.
paśba, D lm pasieb – wypas, pasienie, strzeżenie, pilnowanie pasącego się bydła. Z przyrostkiem -ba, zachowane w gwarach.
*pągiew ż, D lp *pągwi – guzik, kulista ozdoba. U nas znana postać pągwica = zgrubienie na szyi kozy.
*pcieniec, D lp *pcieńca – ptak, pisklę. Zachowane w innych jęz. słow., np. scs. pъtenьcь. Por. pta.
*pcica – ptak. Zachowane w niemal wszystkich jęz. słow. Por. pta.
*pcicz m, D lp *pcicza – ptak, pisklę. Zachowane w s-ch. i słwń. Por. pta.
*peć m, D lp *pcia – ptak. Od tego kuropeć. Por. pta.
pełk – pułk. Dzisiejsza forma jest rutenizmem, por. imię Świętopełk, wcześniej pisana półk, dziś fonetycznie. Zapoż. germ., por. ang. folk ‘lud, naród’.
pełny, M lm m-os. pilni – pełny. Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą.
perć ż, D lp perci – ścieżka. Zwłaszcza ‘ścieżka wydeptana przez zwierzęta’ lub ‘tajemna ścieżka przez góry’. Zachowane w dial. góralskich. Związane z przeć (naprzód).
perz – ogień. Dziś pozostały derywaty: perzyna, zaperzyć się. PS *pyrjь.
*petka, D lm *ptek – ptak. Zachowane w niekt. jęz. słow. Por. pta.
petla, D lm *ptel – pętla, sidła. Dziś z nieetymologiczną nosówką. Zapoż. germ. z niereg. rozwojem fonet., p. piotla.
*petwa, D lm *ptew – ptak. Od tego kuropetwa. Por. pta.
piana, Ms lp pienie – piana. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak wiara – wierze.
piasnka, D lm piasnek – piosenka. Znane w stpol. Przegłos także w CMs piasnce, bo jer oddzielał n oddzielał od c: *pěsnъcě. W wyrazie tym doszło do niereg.go unosowienia -a- < -ě- (por. *pěsnь), stąd zaświadczona forma piąsnka. Uległa ona następnie odnosowieniu do piosnka. Współczesna forma piosenka ma fałszywe -e-.
piądź, D lp piędzi – piędź, odległość między końcami kciuka i palca środkowego, 1/3 łokcia lub 3/4 stopy. Obecnie bez alternacji samogłoski rdzennej.
piekny – piękny. Dziś nieetymologiczna nosówka (o ile nie pierwotnie dwa odrębne wyrazy, z których piękny związany z pękać oznaczał gruby). Zob. też czestować, miedzy, teskny.
piekry – piękny. Dziś tylko pokrewne piękny (zob. piekny).
piekrzyć, piekrzę, piekrzy, piekrzą, piekrz, piekrzył, piekrzenie – upiększać. Dziś ort. fonetyczna, przecież stopniem wyższym od piękny nie jest *piększy, ale piękniejszy. Zob. piekny, piekry.
pielegować – pielęgnować. Dzisiejsza forma z niereg. nosówką, prawdopodobnie kontaminacja zapoż. niem. *plegować z pielucha.
*piemień – pasterz. Niezachowany, rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) pasterz. Por. lit. piemuõ, M. mn píemenys.
*pieniąg – pieniądz, drobna moneta. Zapoż. germ., dziś tylko pieniądz, ale w scs. zachowana też postać bez III palatalizacji.
*piepiół, D lp *piepiołu, Ms lp *piepiele – popiół. Formy oboczne *pepelь ~ *popelь już w PS.
*pier – biesiada, uczta. W stpol. spodziewane pir, por. ros. pir. Związane z pić, tak samo jak dar z dać i być może żer (p.) z żyć. Zmiana znaczenia ‘picie’ > ‘jedzenie’ analogiczna do zmiany w żreć (p.).
pierdziel ż, D lp pierdzieli – tyłek, kuper.
pieróg, D lp pierogu – ciasto; pieróg. Pierwotnie ‘pokarm, żywność’. Związane z pier (p.) i dalej z pić.
*pierść, *pierzchę, *piersze, *pierzchą, *piersz, *pierzchł, *pierszenie – pierzchnąć, rozproszyć się, uciec prychając. Zaświadczone tylko formy inch. pierzchnąć, pierzchnę.
*pierzch – parch. O rekonstr. PS *pьrxъ świadczyłaby forma pierzchnąć, jednak mogła też istnieć forma PS *pъrxъ – wówczas forma parch byłaby reg.
*pierzchawka – purchawka. Wokalizacja sonantu tak czy inaczej niereg., por. pierzch.
pierzwy, pierzwszy – pierwszy. Do dziś zachowała się tylko forma stopnia wyższego. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
*piewacz – śpiewak, piewca. Znany w innych jęz. słow.
*pilg – perz, chwast. Wyraz zachowany w dial. cz., związany z pełgać, pełzać. Por. pilgać.
*pilgać – pełgać, ogarniać (o ogniu, płomieniach). W postaci pełgać widać przegłos, którego nie powinno być przed tylnojęzykową, por. wilk.
pilnić – pełnić. Przed miękką spółgłoską przegłos nie powinien wystąpić (por. milczeć, wilga, wilk).
pilść ż, D lp pilści – pilśń, rodzaj zbitego materiału z wełny lub sierści. Współczesna forma przekształcona pod wpływem pleśń.
Pilźno – Pilzno. Stwardnienie jest wynikiem wpływu cz.
*pilźć, *pełzę, *pilzie, *pełzą, *pilź, pełzł, pełzła, *pilźli, *pilzienie – pełznąć, czołgać się. Zaświadczone tylko formy inch. pełznąć, pełznie, z wyrównanym rdzeniem (-eł- jest wynikiem przegłosu i powinno pojawić się tylko przed zębową twardą, poza tym powinno zjawiać się -il-).
Piorun – bóg gromu w panteonie słow., zwykle namolnie propagowany w postaci bohemizmu Perun przez niedouczonych pseudobadaczy religii słow., utożsamiany czasem ze Swarogiem, zawiadywał Jawią (p.). Przeciwnik Wielosa (p.). Nazwa identyczna z rzeczownikiem pospolitym piorun (zachowanym tylko w polskim). Jeszcze w późnej epoce IE w wyrazie tym zanikło -k-, por. lit. Perkū́nas, łot. Pērkons, stisl. Fjǫrgynn, goc. faírguni ‘góry’, łac. quercus ‘dąb’, gal. góra Hercynia, ale obok tego het. perunaš ‘skała’, alb. Perën-, perëndí ‘bóg’, gr. keraunós ‘błyskawica’.
*piotla, D lm *piotel – pętla, sidła. Zapoż. germ. z niereg. rozwojem fonet., wcześniej także petla.
piórło, Ms lp *pierle – berło. Zob. biórła.
pióro, Ms lp pierze – pióro. Dziś odm. wyrównana, por. jednak pierze, pierzyć się.
*Piórpioruna – żona Pioruna (p.), zwykle propagowana w formie Perperuna. Zob. Przepioruna.
*pisk m, D lp *piska – ryba. Odpowiednik ang. fish i innych form germ., lecz z długim -i-, jak w pokrewnym (?) wyrazie piskorz. Zob. też piszcz, zew.
*piszcz m. – ryba. Odpowiednik łac. piscis z długim -i-, tak samo jak w pokrewnym (?) wyrazie piskorz. Zob. też pisk, zew.
*pitać, *pita – karmić. Zachowane w wielu jęz. słow. Odpowiedniki IE (*peit-) odnoszą się do jedzenia, ale gr. piteúō ‘poję’ może wskazywać na związek z rdzeniem *piH-, *poiH- (*boiH-?) ‘pić’.
pitwać, pitwam, pitwa – ciąć tępym nożem. Zachowane w dial.
*pląść, *plęszę, *plęsze, *plęszą, *pląsł, *plęsła, *plęsli, *plęszony, *plęszenie – tańczyć. Czasownik ten został zapoż. do goc. W pol. znane tylko pierwotnie wielokrotne pląsać.
*pląść, *plętę, *plęcie, *plętą, *plątł, *plętła, *plętli, *plęciony, *plęcienie – gmatwać, wikłać. W pol. znane tylko pierwotnie wielokrotne plątać.
plece n, D lp pleca (lpd plecy) – ramię, bark. W stpol. rodzaj zmienny: pleco n, pleca ż, plec m, ż.
pleć ż, D lp pleci – plecionka. Od tego zdrobnienie plotka, dziś ze zmienionym znaczeniem.
pleć, pielę, piele, pielą, piel, pełł, pełła, pełli, pełty, *pilcie – plewić, pielić, oczyszczać grządkę z chwastów. Stara odm. dziś tylko książkowa, pełty, pełcie już niepoprawne (zamiast nich: plewiony, pielony, plewienie, pielenie). Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą, stąd *pilcie jak milczeć, wilga, wilk.
plećba, D lm plecieb – plecenie, opowieść, opowiadanie, gadanina, bajka, bzdura. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez -e- ruchomego.
*plegować – pielęgnować. Domniemana postać zapoż. niem. (← pflegen) przed kontaminacją z pielucha. Zob. pielegować.
plwać, pluję, pluje, plują, pluj, plwał, plwany, plwanie – pluć. Dziś wyrównane: pluć, pluje. Por. blwać.
płanetnik – demoniczna istota przebywająca w chmurach, regulująca opady atmosferyczne. Nazwa późna, pochodzenia łac. lub gr. (kolejny raz z tego samego źródła zapoż. wyraz planeta), zastąpiła starsze terminy chmurnik, obłocznik. Płanetnikiem zostawał samobójca, albo też młodzieniec wciągnięty w obłoki w czasie burzy.
płatew ż, D lp płatwi – podłużna belka w konstrukcji nośnej dachu łącząca dźwigary, podtrzymująca krokwie lub jętki. Niemal zapomniane.
pławba, D lm pławieb – żegluga, żeglarstwo, żeglowanie, nawigacja. Z przyrostkiem -ba, dziś zapomniane.
pławiec, D lp pławca – żeglarz. Dziś zapomniane.
płonina – góra (niepokryta lasem). Związane z pole. Zob. płoń. Por. połonina, Planina, Planica.
*płoń ż, D lp *płoni – równina, nieurodzajna ziemia, miejsce na pastwisko. Związane z pole. Zachowane w cz. i słwc. pláň oraz w dial. płonia ‘polana, leśne pastwisko’. Zob. też płonina.
płosa – pas ornej ziemi. Dziś już tylko gwarowe, znane w innych jęz. słow.
*płotew ż, D lp *płotwi – płoć. Postać rekonstr.
płowy – płowy, wyblakły, żółtobiały, jasnożółty, jasnoniebieski, blady, bladoniebieski. Dziś znaczenie węższe.
płóć, polę, pole, polą, pól, płół, płóła, płóli, płóty, płócie – oczyszczać ziarno z plew, podrzucając je na nieckach. Znane w gwarach, także w nowszej postaci płuć, płuję.
*płódew ż, D lp *płódwi – łożysko. Zachowane w s-ch.
płókać – płukać. Dziś ort. fonetyczna.
płóz, D lp płoza – płaz, połoz, zwierzę pełzające. Wyraz płaz jest bohemizmem, połoz ‘rodzaj węża’ ukrainizmem. Por. sań.
pobiedzić, pobiedzę, pobiedzi, pobiedzą, pobiedź, pobiedził, pobiedzenie – zwyciężyć. Zob. biedzić, ubiedzić.
pochopić – porwać. Stpol., stąd pochopny. Zob. chopić.
pociot, MsW lp *pociecie – mąż cioty (siostry ojca lub matki). Wyparte przez wujek. Zob. stryj, wuj, naciot, cieciec, posiół.
pociotek – syn brata lub siostry współmałżonka. Dziś w znaczeniu ‘dalszy krewny lub powinowaty’.
pociotka – córka brata lub siostry współmałżonka.
Podaga – kobiecy demon z religii słow. czczony w Płoni (obecnie Plön, Schleswig-Holstein). Nazwa łączona z wyrazem oznaczającym ‘palić’, por dziec, żec, zepsuta do postaci Pogoda.
*poddziec, *podedźgę, *podedźże, *podedźgą, *poddzież, *poddziegł, *podedźgła, *podedźgli, *podedźżony – podpalić, podpiec. Zob. podżec.
*poddziegać – podpalać, podpiekać, podżegać. Zob. wyjaśnienia pod żec.
podniata, Ms lp podniecie – podnieta. Związane z niecić ‘rozpalać’.
podziać, podzieję, podzieje, podzieją, podziej, podział, podziali, podziany, podzianie – zrobić, położyć. Por. dziać.
podział, Ms lp podziele – dział, podział. Dziś temat wyrównany.
*podziec, *podźgę, *podźże, *podźgą, *podzież, *podziegł, *podźgła, *podźgli, *podźżony – spalić. Zob. pożec, żec.
*podziega – pożoga, pożar, niszczenie ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.
*podziegać – palić, niszczyć ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.
pod|żec, podeżgę, podeżże, podeżgą, pod|żeż, pod|żegł, podeżgła, podeżgli, podeżżony – podpalić, podpiec. Zob. też rozżec, żec, żgliszcze.
*pogłcać – połykać. Zob. głtać, głcić, pogłcić.
*pogłcić, *pogłcę, *pogłci – połknąć. Zob. głtać, głcić, pogłcać.
polana, Ms lp polenie – polana. Odm. dziś wyrównana.
polano, Ms lp polenie – polano. Odm. dziś wyrównana.
*pomanąć – machnąć, kiwnąć, skinąć, dać znać. Zaświadczone w scs. Por. mać, zamanąć.
pomnieć, pomnię, pomni, pomnią, pomnij, pomniał, pomnieli, pomniany, pomnienie – pamiętać. Dziś niereg. utraciło miękkość w 1 sg i 3 pl (pomnę, pomną zamiast pomnię, pomnią). Zastąpione w normalnym jęz. przez pamiętać (od tego samego rdzenia), ale w użyciu pozostał derywat wspomnieć. Por. też sąmnieć.
ponikiew ż, D lp ponikwi – źródło kryjące się pod ziemią. Zachowane w dial. i w toponimii.
pono – podobno. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś znane raczej ponoć z partykułą wzmacniającą -ć.
poróbstwo – rozwiązłość seksualna. Dziś pisane porubstwo.
posiół, D lp posioła, MsW lp posiele – mąż siostry matki. Zachowane w stcz., u nas tylko w nazwisku Posioł. Już w stpol. zastąpione przez naciot (i mieszane z pociot). Zob. też cieciec, sioła.
pośledni – ostatni. Dziś zanikające, tylko w znaczeniu ‘złej jakości’.
poświata, CMs lp poświecie – poświata. Dziś wyrównanie samogłoski: poświacie.
potomek – potomek. W wyrazie tym zwraca uwagę zachowanie archaicznej formy po tom (dziś potem).
potomka – potomkini. W użyciu mogły być obie formy. Żeński odpowiednik wyrazu potomek.
poziem – poziom. W dzisiejszym wyrazie -o- jest wprowadzone niezgodnie z regułą przegłosu, który powinien zajść tylko przed spółgłoską zębową.
poziemka – poziomka. W dzisiejszym wyrazie -o- jest wprowadzone niezgodnie z regułą przegłosu, który powinien zajść tylko przed spółgłoską zębową.
pożec, pożgę, pożże, pożgą, pożeż, pożegł, pożgła, pożgli, pożżony, pożżenie – spalić. Zob. też rozżec, żec, żgliszcze.
pożega – pożoga, pożar, niszczenie ogniem. W dzisiejszym wyrazie (który wychodzi z użycia) niereg. przegłos. Zob. też żec.
pożegać – palić, niszczyć ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.
półbrat – brat przyrodni, syn jednego z rodziców z poprzedniego związku. W przeciwieństwie do braci przybranych, półbracia mieli jednego wspólnego rodzica, byli więc krewnymi, a nie powinowatymi.
półk – p. pełk.
półsiostra, CMs półsiestrze – siostra przyrodnia, córka jednego z rodziców z poprzedniego związku. W przeciwieństwie do sióstr przybranych, półsiostry miały jednego wspólnego rodzica, były więc krewnymi, a nie powinowatymi.
ppiernik – piernik. Wyraz pochodzi od dawnego ppierz (p.), dziś pieprz.
ppierz, D lp pieprzu – pieprz. W formie współczesnej wyrównanie w temacie, zob. jednak bniec.
prababa – prababka. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.
*pracieść, D lp *praćścia (lub *praćcia) – dziadek żony. Rekonstr. Zob. teść.
praciota, CMs lp praciecie – babka cioteczna, siostra dziadka lub babki. W stpol. także stara ciota.
*praćścia – babka żony. Rekonstr. Zob. teścia.
pradziad, MsW lp pradziedzie – pradziadek. Wyrównane. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.
*prapociot, MsW lp *prapociecie – dziad cioteczny, mąż siostry dziadka lub babki. Rekonstr.
*prasnecha – żona wnuka. Wyraz hipotetyczny, p. snecha.
prastryj – dziadek stryjeczny, brat dziadka. Znane w stpol., także jako przestryj, stary stryj.
*prastryjna – babka stryjeczna, żona brata dziadka. Rekonstr.
*praświekier – dziadek męża. Rekonstr. Zob. świekier.
*praświekrew ż, D lp praświekrwi – babka męża. Rekonstr. Zob. świekrew.
*prateść, D lp prateścia lub pratścia – dziadek żony. Rekonstr. Wcześniej *pracieść. Zob. teść.
*prateścia – babka żony. Rekonstr. Wcześniej *praćścia, *pratścia. Zob. teścia.
Prawia ż, D lp Prawi – świat nadrzędny, wyraj, siła sprawcza w słow. mitologii, rządzony przez Świętowita. Wymowa [pravja] i ort. Prawii nieetymologiczne, zob. Jawia i Nawia oraz Trzygłów i Świętowit.
prawnęk – prawnuk. Por. wnęk.
prawnęka – prawnuczka. Por. wnęk.
prawnuka – prawnuczka. Por. wnęk.
prawuj – dziadek wujeczny, brat babki. W stpol. także przedwieć, stary wuj.
*prawujna – babka wujeczna, żona brata babki. Rekonstr.
*prazięć – mąż wnuczki. Wyraz hipotetyczny.
pro – dla, za, przez, naprzód. Przyimek u nas niezachowany, łączył się z biernikiem (jak za, np. pro niego, pro nią = za niego, za nią). W roli przedrostka tylko w prowadzić, prorok.
proca – praca, trud. Obecna postać jest czechizmem. W stpol. odnotowano procować.
prok – taran. Stpol. słowo oparte na przyimku pro.
prośba, D lm prosieb – prośba, proszenie. Dziś usunięto etymologiczne -e- ruchome i wprowadzono przegłos: D lm próśb.
próć, porzę, porze, porzą, pórz, prół, próła, próli, próty, prócie – pruć, rozrywać, drzeć. Dziś ort. fonetyczna i nowa odm. pruć, pruję.
*prórew ż, D lp *prórwi – wypłuczysko. Rekonstr.
prózny (*prózdny), M lm mos próźni, f. kr. próździen – próżny. Współczesna forma jest rezultatem hiperpoprawności i wywodzi się z PS *porzdьnъ jь, por. stbik, ząbr, zmudny, źmij.
pry – prawi, mówi. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś zapomniane.
przać, przeję, przeje, przeją, przej, przał, przali, przanie, przany – kochać. Zachowane w dial. Od tego samego rdzenia przyjać (p.), przyjaciel.
prząc, przęgę, przęże, przęgą, przągł, przęgła, przężony, przężenie – zaprzęgać, łączyć konie w zaprzęgu. Wyszło z użycia, dziś tylko złożenia z przedrostkami i zmienioną odm., zmieszaną z inch.: zaprząc, zaprzęgnę, zaprzęgnięcie.
*prządli – prządka. Zachowane w stcz. předlí. Por. badli, szwadli.
prządzka – sprzączka, element pasa do spinania. Także z przedrostkiem: sprządzka, wyraz pisany także fonetycznie przącka lub sprzącka. Dziś cz fałszywe, hiperpoprawne, por. cz. přezka. Od prząc. Oczekiwana byłaby raczej postać *przążka od *pręžьka, por. ros. prjažka. Spółgłoska dz normalnie rozwija się z g w warunkach II lub III palatalizacji, która mogła zajść, jeśli praformą byłoby nietypowe *pręgъka. Może powstałe przez zmieszanie wyrazów przążka i prządzka (zdrobnienie od przędza).
przeć, prę, prze, prą, przyj, parł, *pierli, party, *piercie – przeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).
przedwieć – dziadek wujeczny, brat babki. Znane w stpol. (także: prawuj).
Przepioruna – żona Pioruna, por. stisl. Fjǫrgynn (Piorun) i Fjǫrgyn (bóstwo żeńskie, matka Thora). Nazwa zaświadczona w różnych jęz. słow. w postaciach Perperuna (może skrócone zamiast *Pereperuna z pełnogłosem), Peperuna, Perepuna, Peperuda, Preporuša. Dopuszczalna także polska rekonstr. Piórpioruna (p.), jeśli PS *perъperuna, a nie *perperuna.
przerębia – przerębla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg.
przestryj – p. prastryj.
prześlągły – przemoknięty. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. ślęganina, ślęgnąć, ślęża.
przeżasnąć – zdumieć. Także przeżasnąć się. Stpol., związane z użas, żasnąć, żachnąć. Pisane także przerzasnąć, z odpodobnieniem ž – s > ř – s.
przód, Ms lp przedzie – przód. Dziś odm. wyrównana, ale wciąż książkowe na przedzie, por. czoło.
*przód, *przode – przed, przede. Dawne *perdъ > predъ zastąpione przez *prьdъ wskutek częstości użycia (stąd też brak przegłosu).
*przóz, *przoze – przez, przeze. Dawne *perzъ > prezъ zastąpione przez *prьzъ wskutek częstości użycia (stąd też brak przegłosu).
przyjać – sprzyjać. Znane w stpol. Stąd przyjaciel, zob. też przać.
*przyobrześć, *przyobrzęcę, *przyobrzęce, *przyobrzęcz, *przyobrzótł, *przyobrzotła, *przyobrzetli, *przyobrzęcony, *przyobrzęcenie – zdobyć, zyskać, pozyskać, osiągnąć, nabrać, nabyć, kupić. Znane z ros.
*przyobrzotać, *przyobrzotam, *przyobrzota – zdobywać, zyskiwać, pozyskiwać, osiągać, nabierać, nabywać, kupować. Znane z ros.
przysłop – siodło, przełęcz. Zachowane w dial.. Zob. słop.
przyściepny, przyścipny – umiejący się podobać; przychylny, miły, posłuszny. Notowane jeszcze w latach 20. XX wieku (Słownik Arcta).
psarz – hodowca psów. U nas wyraz przetrwał w nazwach miejscowych Psary.
psek, D lp pieska – piesek. W formie współczesnej wyrównanie w temacie.
psiec, D lp pieśca – pies, piesiec. Dziś wyrównanie w temacie, znaczenie przeniesiono na gatunek arktycznego lisa.
*pstrew ż, D lp *piestrwi – pstrąg. Postać rekonstr., PS. *pьstry obok *pьstrǫgъ.
pszono, Ms lp pszenie – pszono, ziarno prosa oczyszczone z łuski. Dziś niemal zapomniane, bez alternacji.
*pta ż, D lm *pet – ptak. Postać rekonstr. dla PS, zachowana w scs. pъta. Por. pcieniec, pcica, pcicz, peć, petka, petwa, ptach, ptew.
ptach – ptak. Od tego derywaty ptaszek, ptasi. Por. pta.
*ptew ż, D lp *petwi – ptak. Od tego kuroptew, z dwoma -e- ruchomymi, por. pta.
*pugacz – puchacz. Domniemana postać nazwy naszej największej sowy. Jeśli jednak był to pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy, to pierwotnie brzmiał puhacz, a czasownik pugać utworzono wtórnie w jęz. nieznających dźwięcznego h.
*pugać – straszyć. Zachowane w ros.
puhacz – puchacz. Wyraz zapewne dźwiękonaśladowczy, o zmienionej pisowni. Pierwotnie być może pugacz, por. słow. pugać ‘straszyć’.
*pustew ż, D lp *pustwi – pustynia, pustkowie. Rekonstr.
*puść, *puchę, *pusze, *pusz, puchł, puchła, puchli, *puszony, *puszenie – puchnąć, nabrzmiewać, nadymać, wiać. W słow. znane tylko inch. puchnąć, puchnie.
pwać, pwam, pwa, pwają, pwaj, pwał, pwanie – ufać, mieć nadzieję, być przekonanym. Znane w stpol. Por. niepeć.
Radogost – bóg słowiański, syn Swaroga czczony na zachodzie słowiańszczyzny w Radogoszczy (u Thietmara Riedegost), utożsamiany ze Swarożycem, opiekun gości (?). Jego świętym zwierzęciem był koń. Jego nazwa, znana też w postaci Redgost, może być związana z nazwą plemienną Redarów.
*radzi – dla. Stary iranizm zachowany w ros. ради. Używany jako przyimek lub poimek (z dopełniaczem, po wyrazie, do którego się odnosi).
*raka – grobowiec; relikwiarz. Znane w niekt. jęz. słow., związane z rakiew.
*rakiew ż, D lp *rakwi – arka, skrzynka, kasetka; trumna. Znane w niekt. jęz. słow., istnieje także pokrewne raka; zniekształcone w nazwie krakowskiego obrzędu o nazwie rękawka.
rapa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow. w wersji używanej w Dalmacji. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty ropa, rupa, grapa, gropa, irpa.
rataj – oracz. Znany w stpol., dziś w nazwach miejscowych. Od IE *HarH-taH-jos z przestawką i intonacją akutową.
*ratew ż, D lp *ratwi – szczur. Znane w niekt. jęz. słow.
rdry, f.kr. redr – rudy, czerwony. Zachowane w scs. (rъdrъ jь) i gwarach rosyjskich (rëdryj).
rdzieć, rdzieje, rdział – czerwienieć, czerwienić się, być czerwonym. Zachowane w innych jęz. słow.
reż ż, D lp rży – żyto. Wyraz używany jeszcze nie tak dawno temu. Ocalało pokrewne rżysko.
ręka, MBW lpdw dwie ręce, DMs lpdw dwu ręku, CN lpdw dwoma rękoma, MBW lm trzy ręki, D lm trzech rąk, C lm trzem rękom, N. lm trzemi rękami, Ms lm o trzech rękach – ręka. Dawny mianownik, biernik i wołacz liczby podwójnej ręce używany jest dziś także w znaczeniu liczby mnogiej, rękoma ma znaczenie narzędnika (ale nie celownika) liczby mnogiej, a dawna forma dopełniacza i miejscownika liczby podwójnej ręku używana jest w znaczeniu miejscownika liczby pojedynczej (kobieta z dzieckiem na ręku). Por. dwa, trzy, cztery, noga, oko, ucho.
ropa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow., por. Roupe, Roufe we wsch. Alpach oraz w Polsce rzeka Ropa, miasto Ropczyce. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, rupa, grapa, gropa, irpa.
rost – wzrost. Forma bezprzedrostkowa, zachowana np. w ros.
rozdziec, rozedźgę, rozedźże, rozedźgą, rozdzież, rozdziegł, rozedźgła, rozedźgli, rozedźżony, rozedźżenie – rozpalić. Zob. też podżec, żec, żgliszcze.
rozrzeszyć – rozgrzeszyć, przebaczyć, uwolnić. Od tego rdzenia co zrzeszyć, dawne rzeszyć (p.). Skojarzone ze słowem grzech: rozrzeszyć od grzechów.
rozsocha – rozwidlona gałąź, widły. Por. wierzba rosochata, tj. rozsochata, rozwidlona. Zob. też socha, widła.
roztocz ż, D lp roztoczy – otwarta przestrzeń. Por. roztaczać się.
rozżec, rozeżgę, rozeżże, rozeżgą, rozżeż, rozżegł, rozeżgła, rozeżgli, rozeżżony, rozeżżenie – rozpalić. Zob. też podżec, żec, żgliszcze.
*róra – rura. Zapożyczone z śgn rôre, dziś niem. Röhre, ortografia fonetyczna (od początku).
róść, rostę, roście, rostą, rościj, rósł, rosła, rośli, rościenie – rosnąć. Dzisiejsza odm. zmieszana z inch.: rosnąć, rosnę, rośnięcie.
ruja – okres ryków u zwierząt (m.in. jeleni). Dawny derywat od rzuć (p.). Dziś oznacza okres pobudzenia płciowego i nie ma związku z wydawanym wtedy rykiem.
rumiany, M lm m-os. rumieni – rumiany, ogorzały, czerwony, czerwonawy, różowy. Dziś odmiana wyrównana.
*rupa – jama, głęboka górska dolina. Prawdopodobnie zapoż. przedsłow., por. arumuń. arup ‘przepaść’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, grapa, gropa.
rusy – rdzawy, rudy, jasny, blond, żółtoczerwony, smagły, śniady, ogorzały. Zachowane w stpol.
*rybić – łowić ryby.
rybitwa – połów, łowienie ryb, później rodzaj rybożernego ptaka. Z przyrostkiem -twa.
*rydło – ryj. Znane w głuż., poza tym ryło ze wsch.słow. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego barna (p.).
rydzy – rudy, czerwony. Zachowane w gw., znane także w postaci zapoż. ryży.
*rysy – rudy. Zachowane w stcz.
ryży – rudy. Zapożyczenie z wsch-sł.
r|zać, rżę, rże, rżą, rżyj, r|zał, r|zali, r|zany, r|zanie – rżeć. Dziś ż uogólnione w całej odm.. Wyraz pochodzi od prasłow. rdzenia *rъz-, będącego starym rozszerzeniem IE *ru- ~ *rū-, który jest też widoczny w wyrazach ryk, rzewny, rzuć (p.).
rzaz, MsW lp rzezie – cięcie, nacięcie. Dziś wyraz niemal nieznany, z wyrównaną odm.
rzazać, rzeżę, rzeże, rzazał, rzazany, rzazanie – rzezać, rżnąć, ciąć, krajać, rzeźbić, ryć, wyrzynać, szlifować. Dziś usunięto alternację w temacie.
rząp, D lp rząpa – kuper, tyłek. Zachowane w stpol. Dziś znane jest szczątkowo rząp, D lp rząpia ‘stary, zużyty przedmiot’. Istnieją inne podobne wyrazy o tym samym znaczeniu: rup, rupieć, rzęch.
rzeszoto, Ms lp rzeszecie – sito. Dziś odm. wyrównana, a wyraz wychodzi z użycia.
rzeszyć – wiązać, łączyć. Dziś zachowane rzesza, zrzeszyć, a także błędne rozgrzeszyć zamiast rozrzeszyć (p.).
*rześć, *rzadę, *rzedzie, *rzadą, *rzedź, *rzadł, *rzadła, rzedli, *rzedzienie – rzednąć, stawać się rzadkim. Zaświadczone tylko inch. rzednąć, rzednie. Formy rzedł, rzedła są nieetymologiczne (oczekiwany przegłos jak w rzadki).
rzewny, f.kr. rzwien – ryczący. Utworzony od dawnego czasownika rzuć (p.). W ciągu wieków nastąpiła zmiana znaczenia: ‘okazujący emocje’, ‘głośny’, później ‘głośno rozpaczający’, w końcu ‘pełen żalu’, ‘tkliwy’.
rzeźba, D lm rzezieb – cięcie, rzezanie, rzeźbienie, rycie, później kamienne lub drewniane dzieło sztuki, ale także kształt (rzeźba terenu) i rodzaj sztuki (np. w zestawieniu rzeźba i malarstwo). Dziś bez etymologicznego ruchomego -e-: D lm rzeźb.
rzeżucha – rzeżucha, pieprzyca, rukiew, tasznik, stulisz, pszonak. Określenie odnoszące się pierwotnie do jednego z licznych rodzajów roślin z rodziny krzyżowych. Nie jest znana pierwotna forma tego wyrazu: rzeżucha czy żerzucha (gwary wskazują na jedną i drugą). Jeśli jest nią rzeżucha, wyraz ma związek z rzezać.
rzuć, *rowę, *rowie, *rową, *rów, *rówcie, rzuł, rzuty, rzucie – ryczeć. Najstarszy model odm.y wielopostaciowego czasownika (por. rzwać, rzwieć), zachowanego częściowo w stpol. i w dial.; dziś istnieją derywaty rzewny, ruja o zmienionym znaczeniu.
rzuć, rzuję, rzuje, rzują, rzuj, rzujcie, rzuł, rzuty, rzucie – ryczeć. Nowszy schemat odm.y, zob. rzuć, rowę.
rzwać, *rzewę, *rzewie, *rzewą, *rzew, *rzewcie, rzwał, rzwany, rzwanie – ryczeć. Jeden z nowszych schematów odm.y, zob. rzuć, rowę.
rzwieć, rzwię, rzwie, rzwią, rzwij, rzwijcie, rzwiał, rzwieli, rzwiany, rzwienie – ryczeć. Jeden z nowszych schematów odm.y, zob. rzuć, rowę.
rzyć (ż) – tyłek, odbyt. Dziś wyraz gwarowy i pot., w jęz. liter. Praktycznie nieobecny. Zachował się w wyrazie białorzytka (nazwa rodzaju ptaka Oenanthe), a z arbitralnie zmienioną pisownią także w pasożyt. Pokrewne lit. ríetas znaczy ‘udo’.
rzznąć – rżnąć. Z PS *rьznǫti. W starszym jęz. i dial. także rznąć. Związane z wielokrotnym rzazać, z wymianą samogłoski rdzennej (PS *ь : *ě).
s, se (+ D lub + N) – 1. z, z powierzchni (czegoś), 2. z (czymś). We współczesnej polszczyźnie zmieszane z dawnym z, ze (p.).
sakiew – sakwa, torba, worek. Dziś tylko zdrobnienie sakiewka i przekształcone sakwa.
sam – tu. Odpowiednik tam, wciąż używany w dial. śląskim oraz w ogólnopolskim wyrażeniu tam i sam. Wcześniej samo, siem, siemo.
samota – odosobnienie, samotność; bezludzie, pustkowie. Dziś przestarzałe. Od tego samotny.
*san – bok, żebro. Zachowane w lit. šónas. Od tego samego rdzenia sań i sanie.
*sań (ż) – pełzające zwierzę, smok, gad; płoza. Zachowane w cz. Od tego samego rdzenia sanie. Podobny związek jak między saniami a sanią istnieje między płozami a płazem, p. płóz.
sarna, CMs lp siernie – sarna. Dziś temat wyrównany.
*sąbota – sobota. Pierwotna postać zapożyczona z greki, por. ros. субота.
*sąmnia – wątpliwość, posądzenie, podejrzenie. Znane do dziś w s-ch.
sąmnieć, sąmnię, sąmni, sąmnią, sąmnij, sąmniał, sąmnieli, sąmniany, sąmnienie – wątpić, powątpiewać, mieć wątpliwości. Od sǫmьněti. W s-ch. zachowana postać czynna. W stpol. zwrotne sąmnieć się ‘sprzeciwiać się, bać się, lękać się, wstydzić się, żałować’. Odm. jak pomnieć, które niereg. utraciło miękkość w 1 sg i 3 pl (dziś pomnę, pomną zamiast pomnię, pomnią).
sąmnienie – wątpienie; sumienie. Znane w tej postaci ze średniowiecza; zdenazalizowana postać sumnienie używana do XIX wieku, dziś niereg. uproszczona. Z sǫmьněnьje, z przedrostkiem sǫ-, por. sąmnia. Już w scs. obocznie sumьněnьje.
schludny, f.kr. schludzien – czysty, uporządkowany. Od zachowanego w dial. chludzić (p.).
*semnieć, *semnię, *semni, *semnią, *semnij, *semniał, *semnieli, *semniany, *semnienie – rozstrzygać; *semnieć się – wątpić. Zachowane w scs. (sъmьněti). Pierwotnie przedrostek sъ- występował w czasowniku, sǫ- w rzeczowniku. Rozpowszechnione we współczesnych językach słowiańskich *sǫmьněti jest więc wtórne.
*set, *sta – plaster miodu lub wosku. Zachowane w niekt. jęz. słow. W polskim istniało słowo węza o tym samym znaczeniu.
sędzia m, DCMs lp sędzi, B lp sędzię – sędzia. Dziś odm. mieszana (sędziego itd.), p. też grabia.
siano, Ms lp sienie – siano. Dziś temat wyrównany siano, sianie, ale wciąż siennik, katar sienny.
siatwa, CMs lp sietwie – sianie, siew, zasiew. Od siać z przyrostkiem -twa. Por. siejba.
siąc, sięgę, sięże, sięgą, siąż, siągł, sięgła, sięgli, siężony, siężenie – sięgnąć. Dziś nowa odm. zmieszana z inch.: sięgnę, sięgnij, sięgnął, sięgnięcie, ale w złożeniu przysiąc więcej form archaicznych.
siedm – siedem. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.
*siejacz – siewca. Znany w innych jęz. słow.
siejba, D lm siejeb – sianie, siew, okres siewu. Z przyrostkiem -ba. Dziś zachowane szczątkowo, bez etymologicznego -e- ruchomego. Por. siatwa.
*siem – tu. Odpowiednik tam. Wcześniejsza forma siemo zachowana w scs. W dial. śląskim istnieje postać sam o tym samym znaczeniu, w ogólnopolskim zachowana w wyrażeniu tam i sam.
*siem ż, D lp *siemi – dom rodzinny. Rekonstruowane na podst. scs. sěmьja. Odpowiednik lit. šeimà ‘rodzina, domownicy’, gr. kṓmē ‘domostwo’, ang. home ‘dom’, spokrewnione z łac. cīvis ‘obywatel’.
*siemia – domownicy, rodzina, swoi, dom. W polskim niezachowane, ale obecne w innych jęz. słow., scs. sěmьja. Odpowiednik ros. sem′ja. Rzeczownik zbiorczy od siem.
sierce – serce. Forma współczesna zapoż. z cz.
*sierzga – kolczyk. Zachowane w ros. серьга.
sierzp – sierp. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
siestrzeniec – syn siostry. Dziś siostrzeniec z niereg. przegłosem według siostra. Zob. nieć.
siestrzenica – córka siostry. Dziś siostrzenica według siostra. Zob. nieścierz.
sieść, siędę, siędzie, siędą, siądź, siadł, siadła, siedli, siedzienie – siąść. Dzisiejsza odm. zawiera formy nieetymologiczne (siąść, siądę).
*siewierzny, f.kr. *siewierzen – północny. Zob. siewiór.
*siewiór, MsW *siewierze – północ (strona świata). Dawne nazwy stron świata w jęz. pol. zastąpiono przez określenia czasu i pozycji słońca.
*siłak – siłacz. Znany w innych jęz. słow.
siodłak – chłop. Wyraz stpol., związany z siodło ‘wioska’, zanikł około wieku XVIII.
siodło, Ms lp siedle, D lm siódł – sioło, osiedle, wioska, osada, siedlisko. Usunięta alternacja; forma sioło w tym znaczeniu jest rutenizmem. W polskim doszło do zmieszania trzech wyrazów PS: 1. sedъlo, 2. sedlo, 3. selo. Zob. sioło. Różnica między dwoma pierwszymi zachowana jest np. w ros. (sedlovina : selo). Por. też Siedlce.
siodło, Ms lp siodle, D lm siodeł – siodło. Z PS sedъlo (a także sedьlo), por. ros. sedlo, sedlovina z zachowaną grupą dl, wcześniej z jerem. Z uwagi na ów jer przegłos we wszystkich formach. Być może zapoż. germ.
sioła, Ms lp siele, D lm siół – siostra matki. Dziś tylko jako nazwisko, zachowane w stcz. Zastąpione przez ciota (pierwotnie: siostra ojca). Dziś ciotką jest bez różnicy ciota, sioła, stryjenka lub wujenka. Zob. też pociot, naciot, cieciec, posiół.
sioło, Ms lp siele, D lm siół – sioło, podwórze, domostwo, pomieszczenie mieszkalne. Pierwotnie: pole, ziemia orna, gleba. Zmieszane z siodło ‘osiedle, wioska’, częściowo pod wpływem ruskim. Wyraz pokrewny łac. solum ‘gleba’, lit. salà ‘wyspa’, sgn sal ‘domostwo’, langobardzkie sala (skąd zapoż. sala).
siostra, Ms lp siestrze, D lm sióstr – siostra, także kuzynka. Alternację o : e w odm. usunięto tu, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
sjem, D lp sejmu – sejm, zjazd. Wyraz czysto polski, z jedną postacią wyrównaną w całej odm., jak inne wyraz z dwoma jerami.
*skędól, D lp *skędola – wyrób ceramiczny. Zapoż. łac., znane w scs.
*sklądz, D lp *sklądza, D lm *sklędzy – drobna moneta, grosz, szeląg. Zapoż. goc. (pokrewne terminowi szyling), znane w scs., występujące też jako szczląg i śćlądz. Zrekonstruowana odm. jak pieniądz.
skok – wyskok; kaskada wodna, próg na rzece, wodospad. W znaczeniu ‘wodospad’ zachowane w dial. wsch.-słwc., bułg., macedoń., serbskich. Na innych obszarach w tym znaczeniu używa się terminu słop.
*skolić, *skolę, *skoli, *skolą, *skól, *skolił, *skolony, *skolenie – rozszczepiać, rozłupywać. Zachowane tylko wyrazy pokrewne, jak skała, szczelina. Zob. szczleć, szczelić.
skot – bydło. Dziś niemal zapomniane.
skubść – p. skuść.
skucić, skucę, skuci – uczynić coś, dokonać, podziałać. Stpol. od kucić, p. też skutek, kutać (p.).
skuść, skubę, skubie, skubł, skubiony – skubać. Forma jednokrotna, zachowana w stpol., bezokolicznik także skubść. Pierwotne znaczenie szarpać, wykonywać szybkie ruchy.
*skut – rąbek, oblamowanie; nogawica. Zachowane w niekt. jęz. słow.
skutek – pierwotnie coś zrobionego, rezultat działania. Od skucić (p.). Wtórne skutkować, skuteczny.
skwar, także skwara – upał, gorąco, żar.
skwarzyć – piec, prażyć. Stąd skwar, skwarki, skwierczeć, doskwierać. Od skwrzeć (p.).
skwierczeć – wydawać odgłos jak smażące się skwarki. W przeszłości też inne znaczenia, np. rozlegać się (o głosie), krzyczeć żałośnie (np. o zabijanym zającu), ćwierkać, rechotać, chrząkać.
*skwrzeć, *skwrę, *skwrze, *skwrzał, *skwrzeli, *skwarty – topić, roztapiać przez podgrzewanie.
*słądew ż, D lp *słądwi – stromy brzeg rzeki. Rekonstr.
*słąkiew ż, D lp *słąkwi – słonka, bekas. Współczesna postać jest fonetyczna.
*słona – szron. Wyraz zachowany w płd.słow. (slana) i w bałt. (lit. šalna).
słop I – wilczy dół, pułapka, siodło, urwisko, przełęcz. Z PS slopъ. Zachowane w dialektalnych wyrazach słop ‘pułapka’, przysłop ‘przełęcz’.
słop II – fala, kaskada wodna, próg na rzece, wodospad. Z PS solpъ. Zachowane w dial. słwń., czeskich, zach.-słwc. Na innych obszarach w znaczeniu ‘wodospad’ używa się terminu skok.
słowo, M lm *słowiosa (odm. jak niebo, p.) – słowo. Dziś odm. według zwykłego typu, a jakichkolwiek śladów dawnej deklinacji brak.
*słowy – żółtoszary, żółtobiały, szarożółty, brudnożółty, płowy, szaroniebieski. Zachowane we wsch.-słow. i płd.-słow. Stąd słowik.
*słoziona, CMs lp *słozienie – p. śleziona. Podobne formy zachowane w gwarach.
słub – słup, zob. stłup.
słuńce – słońce. Forma współczesna jest wynikiem tendencji do poszerzania wymowy u przed nosową n, ń.
*słuz – śnieg zmarznięty na wierzchu, oblodzenie, wydzielina gruczołów śluzowych, śluz. Znane w wielu jęz. słow., u nas zmieszane ze śliz (p.).
służba, D lm służeb - służba. Z przyrostkiem -ba. Dziś utrata etymologicznego -e- ruchomego.
słza, D lm słez – łza. Współczesna forma z uproszczeniem grupy spółgłosek powstałej po zaniku słabego jeru. Obok tego ślza (p.); oboczność slьza : slъza już w scs.
*smęgły – smagły, śniady, ciemnolicy, ciemny. Por. ros. smúgłyj.
*smierzk – zmierzch. Od czasów stpol.ch zaszło tu udźwięcznienie przedrostka *sъ-, ponadto doszło do zmiany -k w -ch (hiperpoprawność).
*smokiew ż, D lp *smokwi – figa. Wyraz znany w scs.
snecha (wcześniej *sncha), D lm snech – synowa, żona syna. W wyrazie tym wprowadzono -e- w całej odm. dla rozbicia trudnej grupy nagłosowej (PS *snъxa). Męża córki nazywano, jak dziś, zięciem, jednak termin zięć przetrwał, podczas gdy termin snecha został zastąpiony przez synowa.
snębić – zaręczać, swatać, żenić. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego wieść (p.), wodzić (por. ang. wedding).
sobaka – pies. Niesłusznie odbierane jako rusycyzm.
socha – prymitywny pług, wcześniej rozwidlona gałąź, widły. Na pierwotne znaczenie wskazuje wierzba rosochata, tj. rozsochata, rozwidlona. Zob. też widła.
sok – potwarca, oszczerca. Znane w stpol.
sość, sopę, sopie, sopą, sop, sopcie, sopł, sopli, soście – sapać, ciężko dyszeć. Zachował się tylko czas. wielokrotny.
*spąd, D lp *spędu – korzec, naczynie do mierzenia. Znane w scs.
sprządzka – p. prządzka.
*srajca (wcześniej *sradźca) – zdrajca. W wyrazie tym wymieniono s- na z- i dodano -d-; postać PS to *sъradьca.
*sroka, *sroczka – koszula, tunika (przypadkowo zbieżne z nazwą ptaka). Por. ros. сорочка. Ze słow. także germ. – nord. serk i szkockie sark.
*srzęca – szczęście. Zachowane w niekt. jęz. słow., z PS *sъrętja.
staciwa lm – podstawa warsztatu tkackiego. Znane w stpol.
starczeć – sterczeć, stać na sztorc, stać długo i bezczynnie. Forma współczesna dial. lub niereg. Od czasów PIE oboczne do *tarczeć (p.).
*starczyk – storczyk. Forma współczesna dial. lub niereg.
statczyć – starczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg. (zmieszane ze starczeć > sterczeć?), por. stateczny, dostatek.
stba, D lm steb – izba, pokój. Zachowane w dial. w postaci zba, zdba. Por. istba.
stbik – żbik. Derywat od steb. Najpierw nastąpiła asymilacja do zdbik, później uproszczenie grupy nagłosowej do zbik, wreszcie żbik w wyniku hiperpoprawności, zob. prózny, ząbr, zmudny, źmij.
steb, D lp stbia – żbik, dziki kot. W stpol. także zdeb. Z ps. *stъbjь, być może z nieetymologicznym twardym jerem zamiast pierwotnego *stьbjь (spokr. ze śćbło). Także zdrobnienie stbik.
stępa – tłuczek. Zapoż. germ. zachowane w stpol. Por. stępor.
stępor – moździerz. Od stępa.
stłub – słup, kolumna. Postać oboczna do stłup, obecna w jęz. bałtosłow., por. ros. столб. U nas uproszczone podobnie jak stłup > słup i zachowane w nazwie miasta Słubice.
*stługiew ż, D lp *stługwi – kulik. Dla PS rekonstr. *stъlgy.
stłup – słup. Dziś uproszczone. Por. stłub.
Strkwa – Skrwa. Uproszczenie grupy spółgłoskowej.
stroża – straż, obowiązek czuwania i ruszania na pomoc. Postać współczesna jest bohemizmem.
stryj – brat ojca. Dziś wypierane przez wujek. Obok stryja rodzonego istniał też stryj stryjeczny – syn stryja ojca, stryj wujeczny – syn wuja ojca, stryj cioteczny – syn cioty ojca. Zob. wuj, pociot.
stryjna – żona brata ojca. Dziś zanika, wypierane przez uniwersalną formę ciotka (p.). Zob. też wujna.
strzała, Ms lp strzele – strzała. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak wiara – wierze.
strzelba, D lm strzeleb – strzelanina, strzelanie. Z przyrostkiem -ba. Dziś zmiana znaczenia i usunięcie w odm. etymologicznego ruchomego -e-, które było śladem jeru.
Strzybóg, D lp Strzyboga – jeden z bogów słowiańskich, łączony z wiatrem.
stydnąć – stygnąć, p. styść.
*styść, *stydę, *stydzie, *stydą, *stydź, *stydł, *stydzienie – stygnąć. Forma współczesna zawiera nieetymologiczne -g-, ponadto doszło do zmieszania z formami inch.: stygnąć, stygnę, dawniej stydnę, stygnięcie, dawniej stydnienie.
*sulej – lepiej. Wyraz znany tylko w scs. i strus., o niejasnej dalszej etymologii, być może *soul- niereg. zamiast *solw-, wówczas wyraz byłby spokrewniony z skr. sarva- ‘cały’, łac. sollus i gr. hólos. Mógł ulec kontaminacji z *ḱoul-, które zaświadczają lit. šul̃nas ‘wybitny, znakomity’, skr. śūra- ‘silny, odważny’, śavīra- ‘potężny’.
*sulejszy – lepszy, p. sulej.
sumnienie – p. sąmnienie.
swaćba, D lm swacieb – swadźba, swatanie. Związane ze swat, swatać. Dziś ort. fonetyczna i wyrównana odm. bez etymologicznego ruchomego e.
swak – mąż siostry. Pierwotnie swojak, ze ściągnięciem w wyniku częstości użycia.
Swarożyc – syn Swaroga w religii słow., bóg słońca. Utożsamiany z Dadźbogiem (p.).
Swaróg, D lp Swaroga – bóg ognia, słońca i światła słonecznego w panteonie słowiańskim, czasem utożsamiany z Piorunem i Białobogiem (p.). Według mitologii współstworzyciel świata obok Wielosa, uosobienie dobra. Etymologia wyrazu nie jest jasna. Jedna z hipotez przyjmuje, że jest to zapoż. z jęz. indyjskich: ludność indyjska mogła zamieszkiwać długo tereny Meotydy nad m. Czarnym i w ten sposób graniczyć z terenami słow.; wyraz skr. svar ‘słońce’ (także ‘ogień’) pochodzi z tego samego źródła co termin słow., IE *swel- ~ *sul-. Inna etymologia wiąże ten termin z skr. epitetem wielu bogów, svarāj ‘błyszczący’, ‘samowładny’, od sva- ‘swój’ + rāj- ‘władca, król, radża’ i może być także słowem odziedziczonym, a nie zapoż., choć wtedy -a- w pierwszej sylabie wyrazu słow. niejasne (wówczas -róg byłoby śladem IE wyrazu oznaczającego króla, z rozwojem kentumowym, por. skr. rāj i łac. rex).
swarzyć – karcić, upominać. Zachowane w stpol., dziś tylko swarzyć się ‘kłócić się, spierać się’. Pierwotne znaczenie: uroczyście wypowiadać (por. ang. swear ‘przysięgać’). Być może istniało też drugie znaczenie, prażyć, skwarzyć, prawdopodobnie w rezultacie kontaminacji skwarzyć i Swaróg (p.). Cytowane dial. bóg swarzy (o upale) jest jednak niejednoznaczne: bóg (Swaróg) karze, upomina jest przecież także dopuszczalną interpretacją.
swat – ojciec męża córki, później także osoba kojarząca młodych. Por. swatew, współteść.
*swatew ż, D lp *swatwi – matka męża córki. Zachowane szczątkowo w dial. słwc. w znaczeniu ‘matka męża’, zob. świekrew, współteścia.
swojak – p. swak.
syć ż, D lp syci – sytość, nasycenie. Stąd do syci (p.), dziś dosyć, dość.
synowiec – syn brata dla stryja. Ciota nazywała syna brata bratańcem (p.). Dziś niemal zapomniane.
synowica – córka brata dla stryja. Zob. bratanica, nieścierz.
szady, M lm m-os. szedzi – siwy, koloru szronu, popielaty, szpakowaty. Por. szedziwy, szedź.
szary, M lm m-os. szerzy – szary. Dziś odmiana wyrównana.
szczebrzuch – gatunek trybuli (Anthriscus); drobny sprzęt domowy, zwłaszcza dawany w wianie; kosztowności; sprzęt kościelny, wojskowy; grot, ostrze strzały lub oszczepu. Tajemnicze słowo stpol. o ciemnej etymologii i wielu znaczeniach.
szczeka – szczęka. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. szczekać, ros. щека.
*szczelić, *szczelę, *szczeli, *szczelą, *szczel, *szczelił, *szczeliła, *szczelili, *szczelony, *szczelenie – rozrąbywać, rozszczepiać, tworzyć szczelinę. Domniemana nowsza forma rekonstr. szczleć (p.), analogiczna do mielić ~ mleć.
*szczerdzel m – jaszczur, jaszczurka. Zachowane w łot. šķìrgaîlis.
*szczerzy – jaszczur, jaszczurka. Zachowane w lit. skėrỹs.
*szczląg – drobna moneta, grosz, szeląg. Forma oboczna od sklądz bez palatalizacji w końcówce, znana w staroruskim.
*szczleć, *szczelę, *szczele, *szczelą, *szczel, *szczełł, *szczełła, *szczełli, *szczołty, *szczołcie – rozrąbywać, rozszczepiać. Odm. jak mleć, pleć, ale *szczołty zgodnie z regułami rozwoju miękkiego sonantu ĺ̥ po dziąsłowej. Zaświadczone w bałt. (lit. skélti), liczne derywaty, np. szczelina, uszczelka. Zob. szczelić, skolić.
*szczłądź ż, D lp *szczłędzi – żołądek (potrawa). Rekonstr. na podst. lit. skilándis. Jest to zapewne wyraz pokrewny formie żołądek, z zachowanym ruchomym s-. Por. szczółw.
*szczółw ż, D lp *szczółwi – żołądek, wole. Hipotetyczny wyraz, odpowiadający lit. skil̃vis. Por. szczłądź.
szczwać, szczuję, szczuje, szczują, szczuj, szczwał, szczwany, szczwanie – szczuć, podjudzać, popędzać, poganiać. Dziś odm. wyrównana szczuć, szczuje.
szedziwy – siwy ze starości, sędziwy. Dziś błędnie przez skojarzenie z wyrazem sędzia.
szedź ż, D lp szedzi – szadź, siwy nalot na liściach. Dziś w jęz. liter. z błędną samogłoską według szady (p.). Dawniej istniała też inna błędna forma, sędź, przez skojarzenie z sędziwy (p. szedziwy).
szerść ż, D lp szerści – sierść. Por. szorstki.
*szępa – garść. Zachowane w płd.słow.
szłom – hełm. Dawne zapoż. germ. szłom < *šelmъ < *xelmъ odnowione przez ponowne zapoż. z niem. Por. oszłom.
szmer, D lp szemru – szmer. Wyraz współczesny pozbawiony wewnętrznych wymian ilościowych: szmer, szmeru, jednak wciąż szemrać.
*szui – lewy, naganny moralnie. Por. szuja. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet?) lewy.
szurzy, D lp szurzego – brat żony. Pierwotnie może szurza (odm. jak sędzia), szurzyn (forma zachowana we wsch.słow.). Istniało też zbiorowe szurza (jak bracia, księża). Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.
szurzyna – żona szurzego (brata żony). Wyraz raczej efemeryczny, dziś zapomniany.
*szwadli – szwaczka, krawcowa. Zachowane w stcz. švadlí. Por. badli, prządli.
szwiec, DB lp szewca – szewc. Wyraz współczesny pozbawiony wewnętrznych wymian ilościowych: szewc, szewca.
*szwiej, DB lp *szwieja – szewc. Stara formacja BS (*šьvějь), zachowana w ros. i lit.
ściana, CMs lp ścienie – ściana. W wyrazie tym nastąpiło wyrównanie samogłoski (wciąż jednak ścienny).
*ściągiew ż, D lp *ściągwi – rzemyk do butów. Rekonstr. PS.
ściebłko, D lm śćbłek – 1. rzeczownik ździebełko, małe źdźbło, 2. przysłówek troszeczkę, ździebko. Dziś ort. fonetyczna, p. śćbło.
ścież (także: ścieże, ścieżaj) – drąg, wokół którego układa się stóg lub czop, na którym obracają się wrota. Dziś tylko na oścież.
ścieżka, D lm *śćżek – ścieżka. W wyrazie tym nastąpiło wyrównanie.
śćbło, D lm ściebł – źdźbło. Dziś ort. fonetyczna, wyrównania i fałszywe e ruchome w odm.: źdźbło, źdźbeł.
*śćdza, D lm *ściedz – ścieżka. Zachowane w płd.słow., zob. *śćga (p.).
*śćga, D lm *ścieg – ścieżka. Zachowane tylko zdrobnienie. W płd.słow. zachowana też forma z III palatalizacją: *śćdza (p.).
*śćkło, D lm *ściekł – szkło. Dziś zniekształcone, z fałszywym e ruchomym w odm.: szkło, szkieł.
*śćlądz, D lp *śćlądza, D lm *śćlędzy – drobna moneta, grosz, szeląg. Forma oboczna od sklądz, znana w staroruskim.
ślad, MsW lp śledzie – ślad. Dziś odm. wyrównana, por. śledzić.
ślaz, MsW lp ślezie – ślaz, malwa, także trawieniec (czwarta komora żołądka u przeżuwaczy). Dziś odm. wyrównana. PS *slězъ, związane z śliz, ślizki.
*śleziona, CMs lp *ślezienie – śledziona. Dziś ma nieetymologiczne dź. Możliwa też postać słoziona, oboczność już w PS.
Ślędza – Ślęża (góra i rzeka na Śląsku). Związana z nazwą Śląska, od etnonimu Silingów. Jest niewiarygodne, aby górę nazywać mokradłem, co najwyżej pierwotną nazwę góry zmieniono według mało zrozumiałego wyrazu pospolitego ślęża.
ślęganina – plucha. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. prześlągły, ślęgnąć, ślęża.
ślęgnąć – przesiąknąć wilgocią, przemoknąć. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. prześlągły, ślęganina, ślęża.
ślęża – mokradło. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem i Ślężą, które od etnonimu Silingów. Por. prześlągły, ślęganina, ślęgnąć, Ślędza.
*śliwy – śliwkowy, granatowy, niebieski, ciemnoniebieski, fioletowy. Stąd nazwa śliwa.
śliz m, D lp ślizu – śluz, szlam. Także śliź (p.). Dzisiejsza forma jest wynikiem kontaminacji dawnych śliz i słuz. Zob. ślizać, ślznąć.
*ślizać – gładzić, ślizgać. Rekonstr. PS, związane ze śliz, ślizki, ślznąć itd. Postać ślizgać jest ekspresywna.
*ślizić, *śliżę, *ślizi, *śliżą, *śliż, *śliził, *śliżenie – sączyć z siebie wilgotną, lepką substancję. Rekonstr., por. ślizki, śliżeć, ślza, ślznąć.
ślizki – śliski. Ort. fonetyczna, por. śliz, ślizić, ślza, ślznąć.
śliznąć – p. ślznąć.
śliź ż, D lp ślizi – śluz, śliski nalot. Także śliz (p.). Przeniesione także na nazwę ryby, zob. śliż.
śliż m, D lp śliża – śliz (ryba). Stpol., ze *slizjь. Forma dzisiejsza może być rezultatem mazurzenia. Por. śliz, ślizki.
śliżeć, śliżeję, śliżeje, śliżeją, śliżej, śliżał, śliżeli, śliżenie – stawać się śliskim, wilgotnym (o słoninie). Znane w stpol., por. ślizić, ślza, ślznąć.
ślósarz – ślusarz. Ort. fonetyczna. Wyraz jest zapoż. z niem. Schlosser.
ślubić – złożyć uroczyście przyrzeczenie. Stąd poślubić, ślub, ślubować.
*ślza, D lm *ślez – łza. Formy w rodzaju ros. слеза wskazują na PS *slьza, podczas gdy pol. łza wskazuje na PS *slъza (zob. słza). Związane ze ślznąć.
*ślznąć – wydzielać wilgoć, pokrywać się wilgotną, lepką substancją, stawać się śliskim. Zachowane w różnych jęz. słow., w stpol. wtórnie śliznąć.
śmiady, M lm m-os. śmiedzi – śniady, smagły, ciemnobrązowy, brunatny, brązowy. Dzisiejsza postać jest zniekształcona (podobnie w cz.).
śmiercielny, f.kr. śmiercielen – śmiertelny. Forma współczesna jest bohemizmem.
śniadać – zjadać, jeść. Z PS *sъnědati. Stąd śniadanie.
śnieść, śniem, śnie, śniedzą, śniadł, śniedli, śniedziony, śniedzienie – zjeść. Znane w stpol. Dzisiejsza forma jest odnowiona.
śpiech – pośpiech, działanie. Stpol.
śpiechem – zaraz. Zachowane w dial.
śpieć, śpieję, śpieje, śpieją, śpiej, śpiał, śpieli, śpienie – udawać się, dobrze rosnąć, dojrzewać; podążać, rozwijać się; zmierzać; śpieszyć się. Znane w różnych jęz. słow. i bałt. W stpol. wtórnie śpiać (odm. jak wiać). Zmiana znaczenia ‘dobrze rosnąć’ > ‘podążać’ taka sama jak w wypadku czasownika udawać się.
*świdew ż, D lp *świdwi – dereń świdwa. Postać rekonstr. dla PS.
świekier, D lp świekra – ojciec męża. Wyparte przez teść. W stpol. znane też formy świekr, świokier, świokr (z nieprawidłowym przegłosem). Choć w scs. svekrъ, to polska forma z ruchomym -e- może pochodzić z rekonstr. PS *svekъrъ, na które wskazywałyby dane z innych jęz. (< IE *sweḱuro-). W takim wypadku forma svekrъ z zanikiem jeru (i polskie oboczne świekr) skrócona wskutek częstości użycia i analogii do formy żeńskiej, p. świekrew.
świekrew ż, D lp świekrwi – świekra, matka męża. Wyraz uprościł się, a następnie zaniknął w związku z uproszczeniem terminologii rodzinnej, wyparty przez teściową. Zob. swatew.
*świenie – bez, prócz, precz. Zachowane w scs. i strus., także w skróconej formie, p. śwień.
*świeni ż. – siostra żony. Odm. jak bogini. Zrekonstr. na podst. lit. svainė, p. świeść.
*śwień – bez, prócz, precz. Forma skrócona, zachowana w scs. i strus., p. świenie.
świepiot, Ms lp świepiecie – dziupla dzikich pszczół, barć. Znane w stpol. i ros., o niejasnej etymologii.
*świerdzieł, D lp *świerdła – świder. Wyraz współczesny zniekształcony (zapewne bohemizm).
świerzep – 1. koń, stadnik, ogier, 2. rzepak (Brassica napus) lub rukiewnik wschodni (Bunias orientalis). W znaczeniu 1. w stpol. także świerzepiec. W znaczeniu 2. znana jest forma świerzop z błędnym przegłosem. Pierwotnie oznaczał prawdopodobnie dzikie zwierzę, nieudomowiona roślina. Część form słow. wskazuje na pierwotne *sverěpъ, część na *svirěpъ. Może wyraz złożony, którego pierwsza część związana z dawną nazwą konia (por. josw), skróconą w wyniku częstości użycia? Istniał też pokrewny przymiotnik, p. świerzepy.
świerzepa – klacz. Znane w stpol.
*świerzepy – dziki, dziko rosnący, narwany, namiętny. Rekonstruowany na bazie strus.
świeść ż. – siostra żony. Termin słow., wyszedł z użycia, jak i inne nazwy pokrewieństwa. Zob. też paszenóg, świeni.
*świeść, *świecę, *świece, *świecz, *światł, *światła, *świetli, świecony, świecenie – świecić. Zrekonstruowane na podst. lit. šviesti.
Świętowit – naczelny bóg w religii słow., zawiadujący Prawią (p.). Rozpropagowana postać Światowid to nazwa ruska, zepsuta. Nazwa pochodzi od wyrazów święty (pierwotnie także ‘potężny’) i wit ‘pan’.