Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2023-04-09
*tagan – patelnia, tygiel. Znane w scs, zniekształcone jako kaganiec ‘plecionka na pysk’, kaganek ‘koszyczek na świecę, rodzaj lampy’.
tako – tak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
tamo – tam. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*tarczeć – sterczeć, tkwić, znajdować się w czymś. Znane np. z cz., por. też dial. terknąć ‘dotknąć’. Od czasów PIE oboczność rdzenia *ter- ~ *ster-.
*tarkotać – turkotać, terkotać. Dzisiejsze formy z niereg. rozwojem sonantu.
*tarn, Ms lp *ciernie – cierń. W PS istniały różne postacie tego wyrazu, por. ros. twardotematowe tërn, ale miękkotematowe térni. Zob. ciernie, ciernina, tarnka.
*tarnka, D lm *tarnek – tarka, owoc tarniny, ciarka. Z PS *tьrnъka, stąd przegłos polski we wszystkich formach. Wyraz dziś dialektalny, z niereg. zanikiem -n-. Forma ciarka (częściej lm ciarki) z niereg. zmiękczeniem według cierń, pierwotnie oznaczała owoc tarniny, dziś przenośne znaczenie ‘dreszcz’. Zob. ciernie, ciernina, tarn.
*tarpać – terpać, tyrpać, szturchać, potrząsać. Dialektyzm z niereg. rozwojem twardego sonantu, p. też karczyć, mardać, starczeć, tarczeć.
tczeć, tczę, tczy, tczą, tczyj, tczał, tczała, tczeli, tczony – tkwić. Zachowane w stpol., por. tkać, tknąć, -tykać. Zob. tec.
*tec, tkę, tcze, tką, tczyj, *tekł, *tkła, *tkli, *tczony – wkładać, wsuwać, dotykać, popychać, tkać. Częściowo zachowane w dial.
tegdy – wtedy. Także znaczenie więc, książkowe tedy. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
teskny – tęskny, smutny, zaniepokojony. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. utyskiwać, ros. тоска, ale forma teskny według krótkiej formy teskn z jerem silnym, zob. tskny, tska, tskliwy. Zob. też czestować, miedzy, piekny.
teścia – teściowa. Forma analogiczna, zob. ćcia.
teść, D lp *tścia – teść, ojciec żony. W formie współczesnej wyrównanie do mianownika. Wcześniej cieść, D lp ćcia. Zob. też świekier.
teże – też. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
tęten, D lp tętna – tętent. Dziś wtórnie -t, ort. pozostała jednak jak w dawnej formie.
tkwieć, tkwię, tkwi, tkwią, tkwij, tkwiał, tkwieli, tkwiany – tkwić. Stpol., w innych jęz. słow. nieznane (cz. tkvět zapożyczone), budowa niejasna; por. tczeć (p.).
*tleszcz – leszcz (gatunek ryby). Rekonstr. w oparciu o dane słow. Współczesna nazwa zniekształcona, jak zwykle w przypadku grupy *tl-.
*tlec, tłukę, tłucze, tłuką, tłucz, *tlekł, *tlekła, *tlekli, *tleczony – tłuc. Współczesna odm. z wyrównaniem do postaci czasu teraźniejszego.
tleć, tleję, tleje, tleją, tlej, tlał, tlała, tleli, tlony – rozpadać się, butwieć, próchnieć; palić się bez płomienia. Dziś częściej tlić się. Prawdopodobnie dwa czasowniki, jeden związany z tło ‘ziemia, grunt’ (< tьlo, stąd tleć ‘zamieniać się w proch’), drugi o znaczeniu ‘być spokojnym, cichym’ (tleć ‘palić się spokojnie’), związany z wątły i lit. tìlti ‘cichnąć’, tylė́ti ‘milczeć’.
*tłacz – niedźwiedź. Derywat od *tłak, znany w jęz. bałt., lit. lokys, dosłownie kudłacz. Zob. też miedźwiedź, wars.
*tłak – kłak, włos zwierzęcia. Postać z trudną grupą tl-, zastąpiona przez kłak, rekonstr. w oparciu o dane słow. (np. słwń. dlaka) i bałt.
trza – trzeba. Skrócenie w wyniku częstości użycia, znane w gwarach i stpol.
trzeć, trę, trze, trą, trzyj, tarł, *cierli, tarty, *ciercie – trzeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).
trzemcha, D lm trzemech – czeremcha; czosnek niedźwiedzi. Z wcześniejszego czrzemcha. Forma współczesna jest rutenizmem, stara w nazwie miejscowej Trzemeszno. Oba znaczenia poświadczone w stpol. i w gwarach.
trzep – skorupa, czaszka, czerep. Z wcześniejszego czrzep. Forma współczesna jest rutenizmem. W stpol. też trzop z niereg. przegłosem.
trześnia, D lm trzesień – czereśnia. Do dziś w gwarach, z wcześniejszego czrześnia. Forma literacka jest ukrainizmem lub białorutenizmem, stary D lm czeresien ma nieetymologiczne stwardniałe -n, forma czereśni jest również wtórna, zob. też wiśnia.
*trzew, D lp *trzewia – trzewik, but. PS *červьjь. Z wcześniejszego *czrzew.
*trzez – przez. Oczekiwana forma z wcześniejszego *czrzez (p.).
trzoda, CMs lp trzedzie, D lm trzód – trzoda, czereda. Z wcześniejszego czrzoda. Wyraz o znaczeniu ‘gromadka ludzi’ jest rutenizmem.
trzon, Ms lp trzenie – trzon, trzonek. Z wcześniejszego *czrzon. Dziś odm. wyrównana bez alternacji samogłosek.
*trzosło, Ms lp *trześle, D lm *trzósł – kora. Zachowane np. w słwń., z wcześniejszego *czrzosło.
*trzóz – przez. Oczekiwana forma z wcześniejszego *czrzóz (p.).
trzy, MW m-os. trzej, DMs trzech, B m-os. trzech, C trzem, N. trzemi – trzy. Forma trzema jest analogiczna do dwoma, dwiema. Por. dwa, cztery, noga, oko, ręka, ucho.
Trzygłów, D lp Trzygłowa – naczelny bóg panteonu słow., prabóg i ojciec wszystkich bogów, bóg Prawi, Jawi i Nawi (p.), w innym rozumieniu trójca złożona ze Świętowita, Pioruna lub Swaroga, oraz Wielosa (p.). Tzw. Światowid ze Zbrucza mógł w rzeczywistości symbolizować Trzygłowa, wyobrażanego z czterema twarzami symbolizującymi cztery strony świata, mającego trzy poziomy reprezentujące trzy sfery wszechświata.
*trzysło – błoto. Spodziewane z wcześniejszego *czrzysło. Znane w s-ch.
trzyzna – igrzyska ku czci zmarłego w religii słow.
*tska, D lm *tesk – tęsknota, smutek, melancholia. Por. ros. тоска.
*tsklić (się) – tęsknić, niedomagać, narzekać na dolegliwości. Por. dial. cklić, clić.
*tskliwy – ckliwy, skłonny do smutku. W stpol.ch tekstach także teskliwy z niereg. rozwojem jeru słabego; PS *tъsklivъjь. Por. tska, teskny.
*tskło – tęskno, nudno. Por. dial. cło.
*tsknąć – upadać na duchu, odczuwać nudności. Stpol. cknąć, cnąć. Por. tska, teskny.
*tsknić – upadać na duchu, tęsknić, mocno czegoś pragnąć, nudzić się, odczuwać nudności. Stpol. cknić, dial. cnić się ‘tęsknić’. Wtórnie tesknić, tęsknić.
*tskny, f.kr. teskn – tęskny. Reg., znane jako ckny w stpol., por. niereg. teskny (według formy krótkiej), tęskny z nieregulanym unosowieniem.
*tszcza, D lm *teszcz – teściowa. Odm. wyrównana, zob. ćcza.
*tścia, D lm *teść – teściowa. Odm. wyrównana, zob. ćcia.
*turew ż, D lp *turwi – błotnista okolica. Zachowane w dial. cz.
twardy, M lm m-os. ćwierdzi – twardy. Dziś odm. wyrównana (twardy : twardzi).
tycz ż, D lp tyczy – tyczka. Stąd wytyczać.
*tykiew ż, D lp *tykwi – tykwa, dynia. Pożyczka tracka. Dziś ma typową deklinację żeńską.
*tymiano, Ms lp *tymienie – bagno, podmokła łąka. Zachowane w nazwach miejscowości Tymiany, Tymieniec, a także Tyśmienica.
tyn – płot, ogrodzenie. Słow. Zapoż. z germ. Zachowany derywat Tyniec.
ubiedrze – strome zbocze dołu. Stpol., niezwiązane z biodrem, ale z bóść, badać (pierwotnie ‘kopać’). Zob. biodra.
ubiedzić, ubiedzę, ubiedzi, ubiedzą, ubiedź, ubiedził, ubiedzenie – zmusić. Zob. biedzić, pobiedzić.
ucho, MBW lpdw dwa uszy, DMs lpdw dwu uszu, CN lpdw dwoma uszyma, MBW lm trzy ucha, D lm trzech uch, C lm trzem uchom, N. lm trzemi uchami, Ms lm o trzech uchach – ucho. Dziś liczba podwójna używana także w znaczeniu liczby mnogiej (ale nie w celowniku – nie mówimy już przyglądam się dwoma uszyma). Formy uszów, uszom, uszami, uszach są analogiczne, poza tym dziś rzeczownik wymaga liczebników zbiorowych (dwoje uszu). Por. dwa, trzy, cztery, noga, ręka, ucho.
uczęstnik – uczestnik. Por. część. Wyrazy część i cześć mieszały się, p. czestować.
*uć, *uję, *uje, *ują, *uj, *uł, *uty, *ucie – nosić buty, ubranie. Rekonstr., w słow. zaświadczone z przyrostkami, p. obuć, wyzuć, zuć.
udać się – okazać się zgodnym z oczekiwaniem. Znacznie ‘pójść’ jest wtórne, pierwotnie tylko pozytywne ‘pójść dokądś tak, jak oczekiwano’.
um – sprawność umysłu, rozum, zamiar, postanowienie. Znane w stpol., por. rozum, umieć.
*unyć, *unyję, *unyje, *unyją, *unyj, *unył, *unycie – stracić nadzieję, zwątpić, zasmucić się, zmarkotnieć, nie zadbać (dk). Rekonstr. na bazie jęz. słow. Ndk *unywać. Zob. nyć.
upwać – ufać. Związane z pewny, od pwać (p.). Dziś ort. fonetyczna. Zob. też opłwity.
urzasnąć – p. użasnąć.
*usierządz, D lp *usierządza, D lm *usierzędzy – kolczyk, ozdoba ucha. Wyraz pochodzenia goc., zachowany w staroruskim w postaci useręzь. Zrekonstruowana odm. jak pieniądz.
*ustark, *ustarka – usterka. W stpol. forma męska usterk ‘potknięcie, zawadzenie, uderzenie’, z niereg. rozwojem *ъr. Zob. starczeć.
*uśrądz, D lp *uśrądza, D lm *uśrędzy – kolczyk, ozdoba ucha. Wcześniej uśrządz, usierządz. Wyraz pochodzenia goc., zachowany w staroruskim w postaci useręzь.
*użas – przerażenie, strach, zdumienie, osłupienie. Zachowane w ros. ужас i cz. úžas, ale i w stpol. przeżasnąć się (p) i zmienione w żachnąć się.
*użasać – zdumiewać, przerażać, wprawiać w zdumienie. Zachowane w scs. i ros.
*użasnąć, *użasnę, *użaśnie, *użasnął lub *użasł, *użaśnięcie – zdumieć, przerazić, wprawić w zdumienie, wprawić w przestrach, wywołać przerażenie. Znane w innych jęz. słow. Pierwotnie znaczenie medialne: przestraszyć się. Później wtórnie także użasnąć się ‘zdumieć się, przerazić się, osłupieć, zdrętwieć ze strachu’. W stpol. pisane urzasnąć wskutek odpodobnienia spółgłosek na odległość.
*użaść, *użasnę, *użaśnie, *użasł, *użaście – zdumieć, przerazić, wprawić w zdumienie, wprawić w przestrach. Znane w innych jęz. słow., Pierwotnie znaczenie medialne: przestraszyć się.
w, we (+ Ms lub + B) – 1. w, wewnątrz, 2. do, do wewnątrz. Dziś w drugiej funkcji niemal wyparty przez do (p.).
*wars – niedźwiedź. Wyraz nieznany w słow, dawna nazwa ide, jak w łac. ursus, gr. arktos, het. hartagga-. Rozwój fonetyczny PIE *Hr̥tḱos > PBS **urśas > PS **vъrsъ. Ewolucja sonantu r̥ > ur > ъr jest zaświadczona, ale możliwy jest też wariant r̥ > ir > ьr, wówczas końcową postacią polską byłby *jars < **jьrsъ. Zob. też miedźwiedź, tłacz.
Warta, CMs lp Wiercie – Warta. Dziś odm. wyrównana, jednak wciąż Zawiercie.
*wartogród, D lp *wartogrodu – ogródek. Na podst. scs. vrъtogradъ, strus. vьrtogradъ.
watra, D lm watr – ognisko. Także ‘palenisko’. Zachowane w różnych dial. słow. (w tym polskich), pochodzenia przedsłow., mające też odpowiednik irański. Trafiło też do albań., rum., węg.
*ważać, *waża, *ważaj, *ważał, *ważali, *ważany – wozić wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do wozić w znaczeniu ‘przemieszczać coś bez wyraźnego celu’ (np. wozić po okolicy). Etymologicznie nie ma nic wspólnego z uważać ani z ważyć. Por. chadzać, jeżdżać, latywać, naszać.
wądka, D lp wędek – wędka. Dziś odm. wyrównana. Zdrobnienie od węda.
wągl, D lp węgla – węgiel. W wyrazie współczesnym fałszywe -e- ruchome, por. scs. ǫglь, lit. anglìs.
wąpierz – upiór, wampir. Postać z mitologii słow. Dzisiejsze formy zapoż., oryginalna forma stpol. została zapomniana.
*wązł, D lp węzła – węzeł. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.
we dnie – w dniu. Dzisiejsza forma analogiczna.
Weles – p. Wielos.
wełna, CMs lp wilnie – wełna; fala. Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą.
wen – na zewnątrz. Dziś rusycyzm won.
wet – zapłata, odpłacenie, odwzajemnienie. Późne zapoż. z niem. Dziś tylko wet za wet.
węborek – wiaderko. Zdrobnienie od wębór, zaświadczone w stpol.
*wębór, D lp *wębora – wiadro, duże naczynie. Zapoż. pochodzące od nazwy starożytnego naczynia: amfory.
*węć ż, D lp *węci – kaczka. Słowo IE (*anHti-), szczątkowo zachowane w słow. Por. wętew, wętka.
węda, D lm wąd – wędka. Rzeczownik o wyrównanej samogłosce, por. wądka.
węgieł – kąt. Zapożycz. (wenet.) rodzimego kąt.
*wętew ż, D lp *wętwi – kaczka. Rekonstruowana postać PS. Por. węć, wętka.
*wętka – kaczka. Por. węć, wętew oraz ros. utka.
węza, D lm wąz – plaster miodu lub wosku. Zob. też set.
*węże n. – lina. Na podst. scs. ǫže, bułg. vъže itd.
wiadro, Ms lp wiedrze – wiadro. Dziś temat wyrównany wiadro, wiadrze.
wiano, Ms lp wienie – wiano. Majątkowe zabezpieczenie żony przez męża w zamian za wniesiony posag. Dziś temat wyrównany wiano, wianie.
*wiąść, *więdę, *więdzie, *więdą, *więdź, wiądł, więdła, więdli, *więdzienie – więdnąć. Dziś odm. zmieszana z inch.: więdnąć, więdnę, więdnięcie.
*wiąźć, *więzę, *więzie, *więzą, *więź, wiązł, więzła, więźli, więziony, więzienie – wić, splatać; więznąć, utykać, wbijać się. Dziś odm. zmieszana z inch.: więznąć, więznę, więźnięcie, częściej w złożeniach: uwięznąć.
wiciądz, D lp wiciądza lub wiciędza, D lm wiciędzy – rycerz, bohater, zwycięzca. Z germ., odnowione dziś do postaci wiking. Por. ros. витязь, skąd wtórnie zapożyczone jako witeź.
wicięski – zwycięski. Zachowane w stpol., od wiciądz. Dzisiejsza postać zniekształcona.
widła (lp) – widły. Dziś tylko w liczbie mnogiej. Jest to zapewne zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego socha, które także miało to znaczenie. Wyraz ten zestawia się z łac. fībula ‘spinka’. Duże rozbieżności fonetyczne dowodzą, że donorem nie mogła być łacina, ale jakiś język z nią spokrewniony.
wiec – rzecz, coś. Odpowiednik ros. вещь, które z scs. věštь < *woikt-. Zmieszane z wiece.
wiece – wiec, zgromadzenie. Związane z wiecić, zmieszane z wiec, por. analogię w germ. *þing-.
wiecić – ogłaszać, nazywać, powiedzieć. Z *větiti < *woit-, od tego samego rdzenia co wiece.
wiedza – 1. wiedza, 2. powieka; brew. Drugie znaczenie w płd.słow.
wieliki – wielki. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
wielmi – bardzo. Znane w stpol.
*Wieles – p. Wielos.
*Wielos, Ms lp Wielesie – Weles (bohemizm), Wołos (ukrainizm), Wieles (spolszczony bohemizm). Forma niepewna i sztuczna, w prasłow. mogły istnieć obok siebie postacie *velsъ i *volsъ – wówczas pierwsza dałaby w polskim Wlos (z przegłosem), druga Włos. W oparciu o dane zewnętrzne (bałt.) można jednak także rekonstruować trzecią postać PS *velesъ, z czego pol. Wielos (z przegłosem), miejscownik o Wielesie. Bóg słow., zajmujący się bydłem i bogactwem (wtórnie skojarzony ze świętym Własem – Błażejem), przeciwnik Pioruna (p.), zawiadujący Nawią – krainą zmarłych. W epoce ekspansji chrześcijaństwa skojarzony z diabłem (p. Czarnobóg). Wielos wraz z Swarogiem był współstworzycielem świata. Nazwa Wielosa występuje także w religii bałt. (np. łot. veli – duchy zmarłych, tam też przeciwstawienie bogów o imionach Vels i Perkunas) oraz germ. (stisl. Vǫlsi, symbol bóstwa płodności w postaci spreparowanego członka końskiego z cebulą, owiniętego w lniane płótno). Możliwe są też dalsze nawiązania indoeuropejskie: z imieniem Wielosa mogą mieć związek indyjski bóg Varuṇa (jeśli z *wel-), aw. region świata Varena, obfitujący w ciemne moce, gr. bóg Ouranós (jeśli jest to zapoż. z indoirań., a nie produkt rozwoju *wers- ‘deszcz’), łac. Vulcanus (*wolk-, o ile nie z etr.), germ. Valkyrja, Valhalla (*wol- ‘poległy’), gr. ēlýsion < *wēlysion ‘miejsce wiecznej szczęśliwości zmarłych bohaterów’, het. wēllu ‘łąka w zaświatach’, toch. A walu ‘śmierć’. Córką Wielosa była Marzana.
wier I – wir. Forma współczesna jest książkowym archaizmem, tj. zapoż. z okresu stpol.
*wier II – mężczyzna. Oczekiwana (niezaświadczona) forma stpol. wir, spokr. z lit. výras, łac. vīr, germ. *wiraz widocznym w ang. werewolf ‘wilkołak’.
*wierzmie – robactwo, szarańcza. Zrekonstruowane na bazie scs. (strus.) vьrmьje, vermije. Pokrewne łac. vermēs ‘robak’ i ang. worm.
wierzycielny, f.kr. wierzycielen – wierzytelny. Forma współczesna jest bohemizmem.
wiesiele – wesele. Pierwotnie także radość, wesołość. Forma współczesna zapoż. z cz.
wiesioły, MW lm m-os. wiesieli – wesoły. Forma współczesna jest bohemizmem, por. wiesiołek (nazwa rośliny).
*wieska, D lm *wsek – wioska. W formie współczesnej fałszywy przegłos i wyrównanie tematu.
wieszczba, D lm wieszczeb – wieszczenie, wróżenie, proroctwo, wróżba. Archaiczne, z przyrostkiem -ba i usuniętym -e- ruchomym.
wieść, wiodę, wiedzie, wiodą, wiedź, wiódł, wiodła, wiedli, wiedzienie – wieść, prowadzić. Dziś odsłownik nieetymologiczny wiedzenie, a poza złożeniami przedrostkowymi (np. uwieść) i utartymi zwrotami (np. wieść nędzne życie) czasownik wychodzi z użycia. Pierwotne znaczenie było ściśle związane ze swataniem, narzeczeństwem i ślubem. Do dziś przetrwało w wyrazach pochodnych: uwieść, rozwód. Por. też ang. wedding ‘ślub, wesele’. Zapożyczonym (wenet.) odpowiednikiem było snębić (p.).
więce – więc. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
więźba, D lm więzieb – wiązanie, więźba, drewniany szkielet dachu. Z przyrostkiem -ba, dziś bez ruchomego -e- (D lm więźb).
*wilczy, DCMsW lp *wilczy, B lp *wilczę, N. lp *wilczą, MBW lm *wilcze, D lm *wilcz (odm. podobna jak gospodyni) – wilczyca, samica wilka. Rekonstr., znana tylko postać z przyrostkiem -ca.
*winogród, D lp *winogrodu – winnica. Dosłownie winny ogród, zapoż. z goc. zachowane w ros. виноград w nowym znaczeniu ‘winorośl’.
wiosna, CMs lp wieśnie – wiosna. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
wiotchy, M lm m-os. *wiotsi – wiotki. Pierwotnie: stary, dawny. Oczekiwana forma M lm m-os. także z przegłosem, bo po -t- stał jer twardy (*vetъxъjь). Zmiana -ch- w -k- niereg. (przez analogię do innych przymiotników na -ki) lub dialektalna.
wiór, D lp wioru, Ms lp wierze – wiór. Dziś bez alternacji. Zob. iwiór.
wiśnia, D lm wisień – wiśnia. Stary D lm wisien ma nieetymologiczne stwardniałe -n, forma wiśni jest również wtórna. Zob. też trześnia.
wlec, wlekę, wlecze, wleką, wlecz, wlekł, wleczony, wleczenie – wlec, ciągnąć. Rozpowszechnione dziś formy z przegłosem (wlokę, wlókł, wlokła) są nieetymologiczne – przegłos nie powinien zachodzić przed tylnojęzykową -k-.
*Wlos, Ms lp *Wlesie – p. Wielos.
Włoch – Włoch, Wołoch. Forma oznaczająca mieszkańca Wołoszczyzny ma pochodzenie ukr.
*włodać – władać. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz. Pierwotnie czasownik wielokrotny od włóść (p.).
*włodza – władza. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz.
Włodzisław – Władysław. Postać literacka jest bohemizmem.
*włódew m, D lp *włódwia – władyka, władca. Jeden z nielicznych przykładów dawnych męskich rzeczowników o temacie na -ū-; pierwotnie mianownik *włódy. Od cerkiewnej postaci *vlady utworzono wtórnie vladyka, zapożyczone do polskiego ze wsch.-słow.
*Włos – p. Wielos.
*włostny, f.kr. *włościen – własny. Ma związek z wyrazem włość. Postać literacka jest bohemizmem.
*Włoszczyzna – Wołoszczyzna. Forma współczesna ma pochodzenie ukr.
*włościciel – właściciel. Ma związek z wyrazami włodarz (synonim w stpol.), włość. Postać literacka jest bohemizmem.
*włódca – władca. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz.
*włóść, *włodę, *włodzie, *włódł, *włodła – władać. Czasownik jednokrotny zachowany w stcz. vlásti, scs. vlasti. Dziś w pol. tylko bohemizm władać, pierwotnie iterativum.
wnęk – wnuk. W innych jęz. słow. nie ma śladów formy z nosową, ale być może jest ona pierwotniejsza i przechowała się tylko w polskim. Formy wnęk i wnuk były używane obocznie.
wnęka – wnuczka. Por. wnęk.
wnuka – wnuczka. Por. wnęk.
*wołchw – czarodziej, szaman w religii słow. Obecne w scs. i niekt. jęz. słow., z PS *vъlxvъ. Spokrewnione ze stir. fili ‘kapłani, wróżbici’.
Wołos – p. Wielos.
woźba ż, D lm wozieb – wożenie, jazda wozem, powożenie, podwózka, zwózka. Zawiera przyrostek -ba. Dziś niemal zapomniane, bez -e- ruchomego (D lm wóźb).
woźba m-os., MW lm woźbowie, D lm woźbów – woźnica, furman. Utworzone wtórnie od woźba ż.
wron – kruk. Zachowane w innych jęz. słow.
wrony – czarny, kary (o maści konia).
wróżba, D lm wróżeb – wróżba, wróżenie. Z przyrostkiem -ba, dziś bez -e- ruchomego (D lm wróżb).
wrzeciono, Ms lp wrzecienie – wrzeciono. Dziś odm. wyrównana.
wrzeć, wrę, wrze, wrą, wrzyj, warł, warty, warcie – zawierać, kryć, chować. Dziś tylko z przedrostkami (zawrzeć).
wrzeć, wrzę, wrze, wrzą, wrzyj, wrzał, wrzała, wrzeli, wrzenie – wrzeć. Dziś wskutek zmieszania z poprzednim wrę, a nawet nieetymologiczne wre.
*wrzemię, D lp *wrzemienia – czas (płynący). Dawny wyraz słow., zachowany w ros. время. Wyraz czas kiedyś tylko jako okres czasu.
wrzód, D lp wrzodu, Ms lp wrzedzie – wrzód, wtórnie też szkoda, ubytek, p. nadwrzedzić. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
wrzos, Ms lp wrzesie – wrzos. Dziś odm. wyrównana. Por. wrzesień, Wrzeszcz.
*współteść – ojciec synowej (żony syna). Termin hipotetyczny (anal. do łac.). P. teść, swat.
*współteścia – matka synowej (żony syna). Hipotetyczne (anal. do łac.). P. teścia, swatew.
wuj – brat matki. Dziś używane zdrobnienie wujek, także w znaczeniu dawnych stryj i pociot (p.). Obok wuja rodzonego istniał też wuj stryjeczny – syn stryja matki, wuj wujeczny – syn wuja matki, wuj cioteczny – syn cioty matki.
wujna – żona brata matki. Dziś zanika, wypierane przez uniwersalną formę ciotka. Zob. stryjna, ciota.
wydarzyć się – udać się, powieść się. Pierwotnie tylko o sprawach pozytywnych, forma dokonana od wciąż zachowanego w tym znaczeniu darzyć się. Dziś znaczenie poszerzone: ‘stać się’.
wygartać – wygarniać popiół z paleniska (dk wygarnąć z reg. zanikiem -t- między spółgłoskami). Zob. gartać i ogartać.
wyląc się, wylęże się – wykluć się z jaja (o pisklęciu), pojawić się (o robactwie). Dziś raczej wylęgnąć się, wylęgnie się.
wystatczyć – wystarczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. statek, stateczny, dostatek.
wyzuć, wyzuję, wyzuje, wyzują, wyzuj, wyzuł, wyzuła, wyzuli, wyzuty, wyzucie – pozbawić kogoś butów, ubrania. Później także pozbawić kogoś dowolnej rzeczy. Od uć z 2 przedrostkami, p. obuć, uć, zuć.
*wzgniecić, *wzgniecę, *wzgnieci, *wzgniecą, *wzgnieć, *wzgniecił, *wzgniecenie – rozpalić, wzniecić. Zanik g- przeniesiony do podst. czasownika niecić (p. gniecić). W stpol. też miecić (zmieszane z mieść).
wzłakać, wzłaczę, wzłacze, wzłaczą, wzłacz, wzłakał, wzłakanie – zaczynać czuć głód (dk wzłaknąć – poczuć głód). Zachowany tylko łaknąć.
z, ze (+ D) – z, z wnętrza. We współczesnej polszczyźnie zmieszane z dawnym s, se (p.).
zabagać – rozpalić, rozniecić ogień, zapragnąć. Zachowane w stpol.
zabrzenić – zajść w ciążę. Zachowany w s-ch. zabrénjiti. Por. brzona.
zabyć, zabędę, zabędzie, zabądź, zabył, zabyty, zabycie – przestać być, być dawniej, zapomnieć. Dziś derywat zabytek.
*zająk, D lp *zająka – zając. Forma bez III palatalizacji zachowana w płd.słow.
zaląc się, zalęże się – zostać zapłodnionym (o jaju), pojawić się (o robactwie). Dziś raczej zalęgnąć się, zalęgnie się.
*zamanąć – nagle machnąć, zamachać. W stpol. zamanąwszy ‘nagle, ni stąd, ni zowąd’. Por. mać, pomanąć.
zarno, Ms lp ziernie – ziarno. Forma współczesna ze stałą miękkością według formy bez przegłosu, i z samogłoską a według formy z przegłosem.
za się – zaś. Obecna forma skrócona z powodu częstości użycia.
ząbr, D lp zębra – żubr. Forma współczesna zniekształcona, dawna postać zachowana w nazwach miejscowości Zębrze, Zembrzyca itd. W stpol. istniała forma zubr (wahanie ą/ę : u jak w nędza : nudny). P. też prózny, stbik, zmudny, źmij.
*zdaga – zgaga, uczucie pieczenia w przełyku. Już w prasłow. nastąpiła asymilacja *dag- > *gag-, wyraz ma ten sam rdzeń IE co dziegieć, żec (p.).
zdbik – żbik, zob. stbik.
zdeb, D lp zdbia – żbik, dziki kot. Stpol. obok pierwotniejszego steb (p.), z asymilacją (zdbia < stbia) i wyrównaniem mianownika do pozostałych przypadków.
zełwa – siostra męża, zob. złew.
*zełwin – mąż siostry męża. Rekonstr.
*zemdzieć, *zemdzieje, *zemdział – osłabnąć, zmęczyć się. Zachowane w scs. izmъděti. Por. mdły, mdzać, mdzieć, muść, mudzić.
*zew ż, D lp *zwi – ryba. Wyraz nieznany w słow., rekonstr. na podst. lit. žuvìs, i dalej gr. ikhthỹs. Zob. też pisk, piszcz, mień, miń, zwono.
*zied, D lp *źda – palenisko, piec, także mieszkanie, dach. Dawny rodzimy wyraz, od którego źdać, źdun (p.). Jego zapoż. (wenet.) odpowiednikiem jest garn (p.).
zielony, M lm m-os. zieleni – zielony. Dziś wyrównanie tematu: zieloni.
*ziemiak – ziomek, mieszkaniec tej samej ziemi. Znane w ros.
ziemek – ziomek, mieszkaniec tej samej ziemi. Dzisiejsza forma z niereg. przegłosem.
*ziercadło – zwierciadło, lustro. Od zierkać, z III palatalizacją. Poprawne -c- niereg. zastąpione przez -ć- i dodane -w- pod wpływem wiercić.
zierkać – zerkać, spoglądać. Brak zmiękczenia w dzisiejszej formie niereg., por. spozierać.
*zierkadło – zwierciadło, lustro. Od zierkać, bez III palatalizacji. Por. ros. зеркало.
zioło, Ms lp ziele, D lp ziół – zioło. Dziś miejscownik ziole, wyraz ten zmieszano jednak w lp z ziele (o pierwotnie kolektywnym znaczeniu), stąd odm. ziele, o zielu, zioła, ziół.
*złew ż, D lp *zełwi – siostra męża, także żona brata, p. też jątrew. Wyraz znany w stpol. w postaciach zełwa, zołwa, zołwica, żełwa, żółwica. Wywodzi się z PS *zъly, gen.sg. *zъlъve i powinien zachować dwa e ruchome. Wyszedł z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.
*złoba – złość, zło.
zmierzk – p. smierzk.
zmuda – marudzenie, ociąganie się, wcześniej zwlekanie, opieszałość, a także maruda, gaduła, pleciuga, obibok. Stąd nazwisko Żmuda z hiperpoprawnym ż. Por. zmudny.
zmudny, f.kr. zmudzien – żmudny, wcześniej zwlekający, ociągający się, uciążliwy, nudny, marudny. Wyraz zniekształcony wskutek hiperpoprawności, por. prózny, stbik, ząbr, źmij. Związane z mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć, zmuda.
*zmyk – człowiek. Por. stlit. žmuõ, wyraz pokrewny łac. homō oraz stang. guma, dziś zachowanego w zniekształconej formie w bridegroom. Od IE nazwy ziemi: *dhǵhom- : *dhǵhm-. Pierwotny mianownik *zmy rozszerzony o -k tak samo jak w kamyk, rzemyk, grzebyk. Por. źmień, źmij, źmija.
*znajć, znajdę, znajdzie, znajdą, znajdź, *znaszedł, *znaszła, *znaszli, *znajdziony, *znajdzienie ~ *znajcie – znaleźć. Dwa synonimiczne czasowniki, znajść i znaleźć, wymieszały dziś swoje formy. Odnośnie form znajć, znajdzienie, znajcie zob. ić.
znaleźć, *znalazę, *znalezie, *znalazą, znaleź, znalazł, znalazła, znaleźli, znalezienie, znaleziony – znaleźć. Zob. leźć, znajć.
*znić, *znię, *zni, *znią, *znij, *znił, *zniła, *znili, *znicie, *znity – palić (pierwotnie prawdopodobnie ogień obrzędowy). Od tego niezachowanego czasownika utworzono znicz, por. też znój, znojny. Zob. znieć.
*znieć, *znieję, *znieje, *znieją, *zniej, *zniał, *zniała, *znieli, *znienie – tlić się, żarzyć się. Zachowany w dial. cz. i ros. Zob. znić.
z nienadzka – znienacka, nieoczekiwanie. Dziś ort. fonetyczna. Wyraz związany jest z nadzieja.
zoła – ług, popiół (używany jako środek piorący). Dziś wyraz ten zaniknął w związku ze zmianami w kulturze materialnym.
zołwa – siostra męża, zob. złew.
*zród, D lp *zrodu – miejsce ogrodzone (do suszenia zboża, lnu itd.). Znane np. w ros.
zrzasnąć – p. zżasnąć.
*zrześć, *zrzęcę, *zrzęce, *zrzęcz, *zrzótł, *zrzotła, *zrzetli, *zrzęcony, *zrzęcenie – spotkać. Znane z scs.
zubr – p. ząbr.
zuć, zuję, zuje, zują, zuj, zuł, zuty, zucie – ściągnąć buty, ubranie. Dzisiejsza forma zzuć wtórna, p. obuć, uć, wyzuć.
zwać, zowę, zowie, zową, zów, zwał, zwany, zwanie – nazywać. Dziś odm. zmieniona, książkowe.
*zwęk – dźwięk. Postać oboczna do źwięk (p.), znacznie lepiej zachowana w jęz. słow.
zwiad, MsW lp zwiedzie – zwiad. Dziś odmiana wyrównana, por. wiadomość : wiedzieć.
zwierciadło, Ms lp zwierciedle – zwierciadło. Alternację a : e w odm. usunięto tutaj, jak i w wielu innych wypadkach. Wyraz niereg. już w stpol., prawdopodobnie zastąpił dawne *ziercadło z 3 palatalizacją (bez której byłoby *zierkadło).
zwon – dzwon. Zniekształcenie stosunkowo niedawne. Por. barzo, zwono, źwięk.
zwono – dzwono, płat ryby przeciętej w poprzek. Prawdopodobnie wyraz pokrewny indoeuropejskiej nazwie ryby. Zob. zew.
*zwór – źródło. Z PS *jьzvorъ, zachowane w wielu dial. słowiańskich. W polskich dialektach znaczenie ‘sucha dolina potoku’.
zżasnąć – napełnić lękiem. Stpol., pisane też zrzasnąć, zdrzasnąć z powodu odpodobnienia spółgłosek. Także zżasnąć się ‘zatrwożyć się’. Por. użas, przeżasnąć.
*źdać, *zidzę, *zidzie, *zidzą, *zidź, *źdał, *źdany, *źdanie – stawiać piec, murować, lepić z gliny. Zachowany w innych jęz. słow., z przestawką wobec IE *dheiǵh- (już w PBS), por. lit. žiẽsti, žiẽdžia, žiẽdė ‘lepić garnki’ wobec skr. déhmi ‘oblepiam’, goc. deigan ‘chlapać’, gr. teĩkhos ‘mur, ściana’, łac. fingere ‘kształtować, tworzyć’. Gdyby przestawka nie zaszła, oczekiwalibyśmy *dźzać.
*źdun – zdun, rzemieślnik stawiający piece. Wyraz wyłącznie polski, z niereg. stwardnieniem, od niezachowanego czas. *źdać < *zьdati. Zob. też zied.
*ździała, CMs lp *ździele – mała miska, talerz, półmisek. Zapoż. łac. (od scutella) zachowane w płd.-słow.
*źleje (*źlejo), M lm *źlejosa (odm. jak niebo, p.) – duża rzeka, akwen, morze. Nieznany w słow., rekonstr. w oparciu o jęz. indoirańskie (aw. zrayah-, pers. däryâ). Wbrew pozorom nie ma nic wspólnego z czasownikiem lać, ź- nie jest tu przedrostkiem, lecz częścią rdzenia.
*źmień – człowiek. Pierwotny mianownik *zmy powinien zostać wyparty przez biernik *źmień lub rozszerzony o -k tak samo jak w kamień : kamyk, rzemień : rzemyk, grzebień : grzebyk. Por. zmyk, źmij, źmija.
*źmij – smok. Ogólnosłow., u nas tylko w rodz. żeńskim, z hiperpoprawnym ż. Związane z ziemia, źmień, zmyk.
*źmija – żmija. Dziś z hiperpoprawnym ż, por. prózny, stbik, ząbr, zmudny. Związane z ziemia, źmień, zmyk.
*źradło (stpol. źrzadło) – lusterko. Początkowe źrz powinno dać dziś źr (por. źrenica). Zastąpione przez zwierciadło, zob. ziercadło.
*źreciedlny (*źrzeciedlny) – rzetelny, uczciwy, wyraźny, jasny, zrozumiały, przejrzysty. Dzisiejsza postać rzetelny jest zniekształconym zapoż. z cz. (stcz. řetedlný, dziś zřetelný), postać rodzima zaginęła. Związane ze źrzeć (p.).
*źreć, *źrę, *źry, *źrą, *źryj, *źrał, *źreli, *źrany, *źrenie, stpol. źrz- we wszystkich formach – patrzeć, spoglądać. Dziś zachowane tylko w złożeniach z uproszczeniem (spojrzeć, dojrzeć, ujrzeć).
*źwiazda, CMs lp *źwieździe – gwiazda. Wariant satemowy zrekonstruowany w oparciu o dane bałtyjskie.
źwięk – dźwięk. Zniekształcenie stosunkowo niedawne, oboczne do zwęk (p.). Zob. też barzo, zwon, zwono.
*źwnieć, *źwnię, *źwni, *źwnią, *źwień lub *źwnij, źwieńcie lub *źwnijcie, *źwniał, *źwnieli, *źwniany, *źwnienie – brzmieć, dźwięczeć. PS zvьněti, por. zwon, źwięk.
żachać się – obruszać się, oburzać się. Niemal zapomniane.
żachnąć się – obruszyć się, oburzyć się. Niemal zapomniane.
*żardło, Ms lp *żerdle – źródło. Zachowane w niektórych jęz. słow., z *žьrdlo. Por. żródło.
*żarnew ż, D lp *żarnwi – kamień młyński, żarna. Ze słow. *žьrny.
żarnów m, D lp żarnowa – kamień młyński, żarna. Forma stpol.
*żartwa, CMs lp żertwie – ofiara w religii przedchrześcijańskiej. Wyraz pochodzi ze słow. *žьrtva, powinien więc ulec przegłosowi. Propagowana przez miłośników starożytności postać żertwa jest bądź to cerkiewizmem (bezpośrednim lub pośrednim – w ros. też istnieje žértva zamiast oczekiwanego žërtva), bądź też, co mniej prawdopodobne, efektem wyrównania do formy celownika i miejscownika. Według popularnych poglądów wyraz ten miałby być związany z czasownikiem żreć o pierwotnym znaczeniu ‘przełykać, pić’ i miałby oznaczać ofiarę płynną, być może o postaci napoju alkoholowego. Jednak według etymologów taka etymologia jest mało prawdopodobna. Pierwotnym znaczeniem związanego z żartwą czasownika żreć (p.) miałoby być ‘czcić’, ‘wysławiać’, ‘wielbić’; żreć ‘przełykać, jeść, pić’ byłoby jedynie homonimiczne. Na dowód poprawności takiej etymologii przytacza się m.in. lit. giriù, gìrti ‘chwalić’, gẽras ‘dobry’ (p. żory), aw. gara- ‘pieśń chwalebna’. Zob. żerzec, żrec, żreć. Por. inne derywaty z przyrostkiem -twa.
żarzewie – zarzewie, żarzące się węgle służące do rozpalania ognia. Dziś z niereg. odpodobnieniem. Pierwotna forma trudna w rekonstr. z uwagi na niejasny rozwój prasłow. grupy *žě, zaświadczone także żerzewie, żerzawie, żarzawie.
*żasać – straszyć, wprawiać w zdumienie. Obecne w scs. Por. żasić, żachnąć się, użas, przeżasnąć się, zżasnąć.
*żasić – straszyć, wprawiać w zdumienie. Obecne w scs. Por. żachnąć się, użas, przeżasnąć się.
*żasnąć – przestraszyć, wprawić w zdumienie. Por. użas, zżasnąć.
żąć, żmę, żmie, żmą, żmij, żął, żęła, żęli, żęty, żęcie – łapać oburącz, chwytać, gnieść, cisnąć, uwierać, ściskać, wyżymać. Dziś już właściwie nieużywane, jeszcze niedawno w znaczeniu wyciskać wodę z pranej bielizny, dziś zastąpione przez derywat wyżymać.
żąć, żnę, żnie, żną, żnij, żął, żęła, żęli, żęty, żęcie – ścinać kłosy lub trawę przy pomocy sierpa. Znane, lecz powoli zanikające. Indoeuropejskie znaczenie bić, uderzać, kłuć, gnać, popędzać ostrym narzędziem, w słow. zmienione.
żec, żgę, żże, żgą, żżyj, żegł, żgła, żgli, żżony, żżenie – palić, piec. Dziś przetrwały podżegać, żagiew, żegawka (gatunek pokrzywy), a także zgaga od innej postaci apofonicznej rdzenia (o ile nie od *żgaga z reduplikacją!). Żeg-, żg-, gag- jest niereg. słow. modyfikacją starego PIE rdzenia *dhegʷh- (: dhōgʷh-) zachowanego w dziegieć, być może też dźgać, dźgnąć (ze zmianą znaczenia; o ile nie nastąpiło tu wtórne przekształcenie żgać, żgnąć). Zob. też ożec, ożeg, Podaga, podżec, pożec, pożega, rozżec, żgliszcze.
żeleźce – pręt żelazny; kawałek żelaza; żelazny grot włóczni lub strzały. Stpol., dziś prawie zapomniane, tylko książkowe (np. u Sienkiewicza).
żer, D lp żeru – pożywianie się, picie, przełykanie, biesiada; karma, pokarm, pożywienie; tłuszcz. Stpol. żyr, z reg. zmianą y > e przed r. Istnieją przypuszczenia, że każda z podanych trzech grup znaczeń ma inną etymologię. I tak, żer ‘pożywianie się’ miałoby być spokrewnione z czasownikiem żreć ‘połykać, pić, jeść’, lit. geriù, gérti ‘pić’, gyrà ‘kwas chlebowy’, skr. girati ‘połyka’, orm. keri ‘jadłem’, gr. borá ‘pokarm’, bibrṓskō ‘pożeram’, łac. vorāre ‘połykać’ (IE *gʷerH-). Drugie znaczenie, ‘pożywienie’, miałoby być związane z czasownikiem żyć (IE *gʷiHʷ-ro-; stpol. żyr : żyć, pir : pić, dar : dać, zob. pier). Wreszcie całkiem inne pochodzenie miałoby mieć żer ‘tłuszcz’ (dziś ros. žir), spokrewnione z orm. gēr ‘tłusty, urodzajny’, gr. khoĩros ‘prosię’ (< ‘tucznik’; IE *gheir-). Zob. też gardło, głtać, grtań, grtyka, żartwa, żródło.
żertwa – ofiara w religii przedchrześcijańskiej. Zapewne zapoż. z scs, wyraz odziedziczony powinien dać żartwa (z przegłosem przed zębową twardą, p.).
żerzec, D lp żerca – kapłan religii przedchrześcijańskiej. Wyraz dziś propagowany w stpol.j postaci żyrzec. Nazwa związana etymologicznie z żertwa, zob. żartwa, dane słow. wskazują na pierwotne *žьrьcь, z czego powinno się reg. rozwinąć żrec (p.). Być może jednak istniała także postać z samogłoską wzdłużoną: *žirьcь (może pod wpływem wpływ *žirъ, zob. żer), z czego rzeczywiście stare żyrzec i nowsze żerzec.
żerzucha – rzeżucha, pieprzyca, rukiew, tasznik, stulisz, pszonak. Określenie odnoszące się pierwotnie do jednego z licznych rodzajów roślin z rodziny krzyżowych. Nie jest znana pierwotna forma tego wyrazu: rzeżucha czy żerzucha (gwary wskazują na jedną i drugą). Jeśli jest nią żerzucha, wyraz ma związek ze żreć (p.).
żętwa – żniwa. Zachowane w większości jęz. słow. Por. inne derywaty z przyrostkiem -twa.
żgliszcze – zgliszcze, miejsce pożaru, pozostałość po pożarze. Forma współczesna z niereg. odpodobnieniem. Od tego samego rdzenia co żec (p.).
*żledzica – marznący deszcz. Zachowane w scs. Zob. ożloda, żłódź.
*żlejszy – p. żłoki.
*żlemia – głębia, głębina. W lit. gelmė̃, od IE *gelbh- : *gelm- : *glembh- : *gleubh-. Por. głębić, żłób.
*żleść, *żlodę, *żledzie, *żlódł, *żlodła, *żledli, *żledzony, *żledzenie – zapłacić, zrekompensować stratę. Zapoż. germ., znane w scs.
*żłoki (st. wyższy żlejszy, przysł. żłoko, żlej) – głęboki. Zachowane w lit. jako gilùs. Związane ze żlemia, żłób, głębić.
żłób, D lp żłobu – żłób, żleb, coś wyżłobionego. Postać żleb jest pożyczką słwc. Związane z głębić, z IE *gelbh- : *gelm- : *glembh- : *gleubh-.
żłódź ż, D lp żłodzi – deszcz ze śniegiem, marznący deszcz. Stpol., zachowane też w słwń. Zob. ożloda, żledzica.
żona, Ms lp żenie – żona, pierwotnie kobieta. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach, por. żeński, żenić się.
*żory, M lm m-os. *żerzy – dobry. Dokładny odpowiednik lit. gẽras. W słowiańskim niezaświadczony, ale od tego samego rdzenia pochodzą żreć, żartwa, żrec.
*żółew ż, D lp *żółwi – żółw. Postać rekonstr. w PS.
żóraw – żuraw. Dziś ort. fonetyczna.
żórawina – żurawina. Dziś ort. fonetyczna.
*żrebię, D lp żrebięcia, D lm żrebiąt – źrebię. Zaświadczone dawne żrzebię, potem źrzebię. Grupa żrz powinna dać żr, ale czasem dawała źr.
żrec, D lp żerca – kapłan religii przedchrześcijańskiej. Wyraz stpol. rozpropagowywany w postaci żyrzec, jednak ogólnosłowiańska wydaje się postać žьrьcь, z czego reg. żrec z wymianami samogłosek w odm.. Związek żerca z żarciem wydaje się oczywisty, bywa jednak kwestionowany przez etymologów. Zob. żartwa, żer, żerzec, żreć.
żreć, żrę, żre, żrą, żryj, żarł, *żerli, żarty, *żercie – połykać, pochłaniać, pożerać, żreć, pić; wielbić, składać ofiarę. Dziś znaczenie ograniczone, oczekiwane rz po ż wszędzie zastąpione przez r. Znaczenie ‘pić’ (zwłaszcza alkohol) zachowane w innych językach słowiańskich i w dial. – do dziś nażarty znaczy w niektórych okolicach ‘pijany’. Przed miękką nie powinno być przegłosu, stąd *żercie (por. martwy : śmierć). Być może chodzi o dwa pierwotnie niezależne czasowniki: ‘połykać’ (> ‘pić’, ‘jeść’) i ‘sławić, wielbić’. Zob. też żartwa, żer, żrec.
*żródło, Ms lp *żredle – źródło. Zaświadczone dawne żrzódło, potem źrzódło. Grupa żrz powinna dać żr, ale czasem dawała źr. Pierwotnie znaczyło zapewne ‘otwór’. Słow. *žerdlo, por. lit. gerklė̃ ‘gardło’, gr. bárathron ‘przepaść’. Związane z gardło, głtać, grtań, grtyka, żardło, żreć.
*życa – nić. Wyraz zachowany w płd.słow.