Gramatyka języka polskiego

Część jedenasta

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Słowotwórstwo, cz. 2

Rzeczowniki

Większość rzeczowników pochodnych otrzymuje się na drodze sufiksacji. Występują też złożenia.

Nazwy czynności

Są to tzw. nomina actionis. Obok czynności nazywają często jej wytwór, np. ekranizacja to czynność kręcenia filmu, ale także film będący wytworem tej ekranizacji.

  1. -nie, -cie (regularnie tworzone od czasowników): chodzenie, kucie, losowanie, zebranie.
  2. -acja (w wyrazach zapożyczonych i od wyrazów zapożyczonych): ekranizacja, migracja, pasteryzacja.
  3. -ka (często w jęz. potocznym lub w formach tradycyjnych): obróbka, ucieczka, walka (: walić, wtórnie walczyć).
  4. zero, rodz. męski (typ produktywny, zwł. w języku potocznym): bieg, podryw, pomoc.
  5. -anina (w jęz. potocznym nazwa czynności chaotycznej lub powtarzającej się): bieganina, strzelanina, tupanina.
Nazwy cech

Określane są jako nomina essendi. Oznaczają bycie jakimś lub bycie czymś. Rzadko mogą oznaczać także przedmioty lub zjawiska mającego daną cechę, np. osobliwość, rzadkość, a czasem nazwę czynności, np. pisarstwo.

  1. -ość (regularnie od większości przymiotników): pracowitość, rzadkość, szybkość.
  2. -stwo, -ctwo (także -ostwo, -aństwo, -arstwo, -actwo, -alnictwo, najczęściej od przymiotników na -ski, -cki): barbarzyństwo, łakomstwo, zwycięstwo.
  3. -izm, -yzm (w wyrazach zapożyczonych, ale i rodzimych): heglizm, marksizm, metaforyzm, norwidyzm.
  4. -izna, -yzna (w tym nazwy języków i kultur): angielszczyzna, słowiańszczyzna, żeromszczyzna.
  5. -nie, -cie: opanowanie, zacofanie, zmęczenie.
Nazwy rodzajów działalności

Rodzaj nomina essendi. Tu zaliczamy też nazwy zawodów, dziedzin nauki, rzemiosła itp.

  1. -ość: działalność, moralność.
  2. -stwo, -ctwo: fryzjerstwo, górnictwo, językoznawstwo, pisarstwo.
Nazwy wykonawców czynności

Są to tzw. nomina agentis. Tu zaliczamy też nazwy wykonawców zawodów. Formy męskie:

  1. -acz: badacz, biegacz, słuchacz.
  2. -nik, -ownik: górnik, kierownik, rolnik.
  3. -ca, -owca: biorca, językoznawca, kierowca, mówca.
  4. -iciel, -yciel: donosiciel, nauczyciel, oskarżyciel.
  5. -arz: kreślarz, nudziarz, pisarz.
  6. -owiec: wędrowiec.
Nazwy wykonawców czynności – formy żeńskie
  1. -aczka: biegaczka, pływaczka, praczka, słuchaczka, śpiewaczka.
  2. -niczka, -owniczka: kierowniczka, pracowniczka, rysowniczka.
  3. -nica, -ownica: pracownica, robotnica.
  4. -czyni (nie zawsze daje się utworzyć od odpowiednika męskiego na -ca): dawczyni, mówczyni, obrończyni.
  5. -icielka, -ycielka: doręczycielka, nauczycielka, poręczycielka.
  6. -arka: kreślarka, malarka, pisarka.
Nazwy narzędzi

Są to tzw. nomina instrumenti.

  1. -acz: odkurzacz, powielacz.
  2. -nik: palnik, powiększalnik.
  3. -arka: koparka, nagrywarka, sprężarka.
  4. -aczka: ładowaczka, przecinaczka, trzepaczka.
  5. -dło: imadło, liczydło, wahadło.
  6. -ak: cedzak, jarzyniak, stojak.
Nazwy wytworów i rezultatów czynności

Są to tzw. nomina patientis i nomina objecti. Oznaczają ‘to, co (z)robione’, np. danie – to, co (po)dane, picie – to, co pite.

  1. -ka, -anka: mrożonka, wkładka, wycinanka.
  2. -ina: dzianina, okleina, mieszanina, tkanina.
  3. -ek: dorobek, dopisek.
  4. -nie, -cie: danie, jedzenie, picie.
Nazwy nosicieli cech

Są to tzw. nomina attributiva. Oznaczają ‘ten, który jest jakiś’ lub ‘to, które jest jakieś’.

  1. -ec, -owiec: głupiec, ideowiec, światowiec.
  2. -ista: heglista, marksista, pesymista.
  3. -ak: ciemniak, prostak, starszak.
  4. -arz: karciarz, rutyniarz, spryciarz.
  5. -owicz (często żartobliwe): działkowicz, majsterkowicz, wczasowicz.
Nazwy nosicieli cech – formy żeńskie
  1. -istka: heglistka, optymistka.
  2. -aczka: ponuraczka, prostaczka.
  3. -arka: kawiarka, spryciarka, szczęściarka.
  4. -owiczka (często żartobliwe): działkowiczka, wczasowiczka.
Nazwy nosicieli cech – rzeczowniki nieosobowe
  1. -owiec: kręgowiec, lotniskowiec, odrzutowiec.
  2. -ak: drewniak, poprawczak, pustak.
  3. -anka, -ówka (w polszczyźnie potocznej): drożdżówka, kartoflanka, Starówka.
  4. -e (od wyrażeń przyimkowych): nadburcie, przedwiośnie, przedzimie.
  5. -ek (od wyrażeń przyimkowych): naparstek, podgłówek, podnóżek.
  6. -ik (od wyrażeń przyimkowych): naramiennik, narożnik.
  7. -ka (od wyrażeń przyimkowych): podpaska.
Nazwy miejsc

Tzw. nomina loci.

  1. -nia, -alnia, -arnia, -ownia (pomieszczenia zamknięte): gazownia, księgarnia, pralnia.
  2. -isko, -ysko (pomieszczenia otwarte): lodowisko, łowisko, ściernisko.
  3. -e (od wyrażeń przyimkowych): bezludzie, podgórze, przyzębie.
Nazwy zbiorowe

Tzw. nomina collectiva. Np. piłkarstwo jest nazwą zbiorową, gdy oznacza ‘ogół piłkarzy’.

  1. -stwo, -ctwo: mieszczaństwo, piłkarstwo, ptactwo.
Nazwy par małżeńskich

Specjalny rodzaj nomina collectiva.

  1. -stwo, -ctwo: państwo, Stanisławostwo ‘Stanisław z żoną’, wujostwo.
Nazwy odmiejscowe

Tworzone od nazwy miejsca, oznaczają mieszkańców (tzw. nomina delocativa).

  1. -czyk, -ańczyk: Chińczyk, londyńczyk, Tybetańczyk, wiedeńczyk.
  2. -anin: Amerykanin, warszawianin, Wielkopolanin.
  3. -ak: krakowiak, Ślązak, warszawiak.
Nazwy odmiejscowe – formy żeńskie
  1. -ka, -anka: Chinka, londynka, Tybetanka, Ukrainka, warszawianka.
  2. -aczka: Austriaczka, krakowiaczka, warszawiaczka.
Nazwy zdrabniające, ekspresywne i hipokorystyczne

Nazwy zdrabniające (nomina deminutiva) mają często zabarwienie ekspresywne. Swoistym rodzajem nazw tego typu są zdrobnienia imion (nomina hypocoristica).

  1. -ka: główka, kobietka, zupka.
  2. -ik, -yk: kalendarzyk, portrecik, talerzyk.
  3. -ek: domek, kurierek, nosek, numerek.
  4. -ko: drzewko, kółko, słoneczko.

Uwaga: wiele dawnych nazw zdrabniających zerwało więź znaczeniową z wyrazem podstawowym, np. babka, cukierek, dziadek, młynek, sałatka, wózek, żelazko.

Nazwy zgrubiające

Nazwy z tej grupy (nomina augmentativa) zawsze mają zabarwienie ekspresywne, zwykle ujemne (nomina pejorativa), czasem żartobliwe lub z odcieniem pobłażliwości.

  1. -isko: domisko, kobiecisko, nosisko, psisko.
  2. -idło (-ydło): filmidło, powieścidło, sztuczydło.
  3. zero, rodz. żeński: ciężarówa, szpila, wóda.
  4. -uch: niedbaluch, uparciuch.
  5. -iś: dowcipniś, porządniś, strojniś.
Nazwy istot młodych

Nazwy takie (nomina juvenium) mają często, choć nie zawsze, zabarwienie pieszczotliwe.

  1. -ątko: cielątko, lwiątko, szczeniątko.
  2. -ę: cielę, jagnię, prosię.
  3. -ak: psiak, szczeniak, wieprzak.
Rzeczowniki prefiksalne

Występują w języku polskim rzadko.

  1. nie- – brak lub przeciwstawność: nieład, nieprzyjaciel.
  2. anty-: antypowieść.
  3. kontr-: kontratak, kontrnatarcie.
  4. nad-: nadciśnienie, nadinspektor, nadleśniczy.
  5. pod-: podsekretarz, podzbiór.
  6. niedo-: niedorozwój, niedowaga.
  7. współ-: współmieszkaniec, współtwórca.
Przymiotniki

Większość przymiotników pochodnych otrzymuje się na drodze sufiksacji. Występują też złożenia.

Przymiotniki odczasownikowe podmiotowe

Przymiotniki takie zbliżają się do imiesłowów przymiotnikowych. Podczas gdy imiesłowy nazywają cechy związane z aktualnie wykonywaną czynnością, przymiotniki nazywają cechy stałe. Ponieważ różnica w praktyce bywa niewielka, imiesłowy przymiotnikowe włącza się ostatnio do klasy przymiotników.

  1. -ny: domyślny, przydatny, słynny.
  2. -czy: ostrzegawczy, wykonawczy.
  3. -liwy – wyraża skłonność do jakiejś czynności: płaczliwy, ustępliwy.
Przymiotniki odczasownikowe przedmiotowe
  1. -ny: domyślny, najemny, umowny.
  2. -alny – wyraża zdolność, możliwość: mieszkalny, zmywalny.
  3. -liwy – wyraża skłonność do jakiegoś stanu: łamliwy, spolegliwy.
  4. -ły – od czasowników oznaczających procesy: oniemiały, osiwiały.

Uwaga: domyślny to taki, który się łatwo domyśla lub taki, którego można się domyślić. Formacje na -ny oznaczające cechy przypisywane podmiotowi mogą pochodzić od czasowników czynnych (wędrowny : wędrować), zwrotnych (przydatny : przydawać się) lub biernych (najemny : zostać najętym).

Przymiotniki odrzeczownikowe

Oznaczają relacje między przedmiotami, stąd ich inna nazwa – przymiotniki relacyjne. Przymiotniki tego rodzaju bywają tworzone od wyrażeń przyimkowych, mają wtedy budowę analogiczną do prostych przymiotników odrzeczownikowych, np. przedwojenny – wojenny, podmiejski – miejski. Rzadko zdarza się, że przymiotnik podstawowy jest praktycznie nieużywany, np. dogłębny.

  1. -owy: dopełniaczowy, państwowy, polowy, samochodowy.
  2. -ski (-cki): piłkarski, podmiejski, szlachecki, warszawski.
  3. -ny – często wyraża relację ogólną: abstrakcyjny, dogłębny, owocny, polny, rybny.
  4. -i, -y, -czy – często wyraża przynależność: boży, człowieczy, rybi, urzędniczy, wydobywczy, wykonawczy.
  5. -owaty – wyraża podobieństwo: beczułkowaty, głupkowaty, haczykowaty.

Uwaga: często trudno wskazać jednoznacznie podstawę słowotwórczą (motywację) danej formacji. Owocny to dotyczący owocu (rozumianego w sensie abstrakcyjnym, np. owocu pracy), ale też taki, który owocuje. Podobnie wykonawczy to taki, który wykonuje (np. zespół wykonawczy), ale i dotyczący wykonawcy.

Przymiotniki odprzymiotnikowe

Przymiotniki takie wyrażają osłabienie lub wzmocnienie cechy lub też cechę przeciwstawną. Tworzone są przy pomocy sufiksów i prefiksów.

  1. -utki, -uśki, -uchny – wyrażają wzmocnienie cechy lub mają wartość ekspresywną: maluśki, wąziuchny, głupiutki.
  2. -awy – wyraża osłabienie lub niedostatek cechy: białawy, grubawy.
  3. prze- – wyraża wzmocnienie cechy w języku książkowym: przepiękny, prześmieszny.
  4. przy- – wyraża wzmocnienie cechy lub przekroczenie normy w języku potocznym: przydługi, przykrótki.
  5. nad- – wyraża wzmocnienie cechy w terminologii specjalnej: nadgorliwy, nadwrażliwy.
  6. arcy- – wyraża wzmocnienie cechy: arcyważny, arcyzabawny.
  7. niedo- – wyraża osłabienie cechy: niedokwaśny, niedomyty.
  8. nie- – wyraża cechę przeciwstawną: niedrogi, niemłody.
Czasowniki

Ciąg dalszy

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14