Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Autor prezentuje tu osobiste poglądy na wiele z poruszanych zagadnień.
W najwcześniejszym etapie rozwoju języka indoeuropejskiego można zrekonstruować, jak się wydaje, tylko jedną samogłoskę: A.
W sylabach nieakcentowanych indoeuropejska samogłoska A ulegała całkowitemu zanikowi lub redukcji do dźwięku o niewyraźnej barwie: A. Redukcja zamiast zaniku miała miejsce zwłaszcza w sąsiedztwie sonorantów R, L, M, N, J, W oraz laryngalnych H1, H2, H3.
Doszło także do rozszczepienia samogłoski A na 3 warianty, w zależności od rodzaju sąsiadującej laryngalnej. Przy H1 zjawiało się przednie e, przy H2 – a, zaś przy H3 – tylne o. W innych pozycjach wprowadzono raz wariant przedni e, raz tylny o (wariant a tutaj nie trafiał się) – wybór uwarunkowany był zapewne głównie czynnikami morfologicznymi. Powstała więc wtedy także alternacja jakościowa e : o. Zazwyczaj uważa się, że podobny proces ominął odmiankę zredukowaną A; w świetle faktów greckich, słowiańskich i bałtyckich nie jest to takie pewne.
Wcześnie doszło także do powstania nowych samogłosek i, u, ə („szwa”) wskutek całkowitej redukcji samogłosek nieakcentowanych w sąsiedztwie spółgłosek J, W, H (AJA > i; AWA > u; AHA > ə). Rozwój podobnych grup po akcentowanej samogłosce, oraz przy zbiegu kilku samogłosek nieakcentowanych, doprowadził do powstania dwugłosek i trójgłosek (AJA > ei, ai, oi; AWA > eu, au, ou; AHA > eə, aə, oə; AHAJA > əi; AHAWA > əu; AJAHA > iə; AWAHA > uə; AJAHA > eiə, aiə, oiə; AWAHA > euə, auə, ouə).
Podobny rozwój objął też grupy zawierające R, L, M, n. Z grup typu ARA mogły rozwinąć się, jak się zwykle uważa, sylabotwórcze odmianki r̥, l̥, m̥, n̥. Być może jednak proces ten nastąpił dopiero w następnym etapie i nie objął wszystkich dialektów.
Dla tej fazy można zrekonstruować:
Dalsze procesy nie objęły w tym samym stopniu wszystkich powstających dialektów. Ważną tendencją był zanik fonemów laryngalnych, w tym samogłoski ə. I tak, w dialektach na bazie których rozwinęły się później języki słowiańskie, dźwięk „szwa” bądź zaginął zupełnie (np. *dhughəter- > *dukter- > *dutjerukā > *dъtjerъka > *dcerka > córka), bądź (gdy był pierwszą samogłoską w obrębie morfemu) zidentyfikował się z a. Gdy stanowił element dwugłosek lub trójgłosek zanikł, ale spowodował wzdłużenie i specyficzną rosnącą (akutową) intonację samogłoski (podniesienie wysokości głosu pozostało jako ślad po laryngalnej). Być może powstanie długich akutowanych samogłosek pozwoliło na rozwój długości także w innych warunkach. Był to proces uwarunkowany prawdopodobnie głównie morfologicznie, a powstała długa (wzdłużona) samogłoska nie otrzymywała intonacji rosnącej (lecz opadającą – cyrkumfleks – lub była wypowiadana równym tonem). Teraz w różnych wyrazach ten sam rdzeń zawierał raz krótką, raz długą samogłoskę – rozwinęła się więc alternacja ilościowa samogłosek.
Rezultatem takiego rozwoju był bardzo złożony system wokaliczny, w którym obok krótkich samogłosek (i, e, a, o, u) istniały długie akutowane (í, é, á, ó, ú) i nieakutowane (ī, ē, ā, ō, ū), a także samogłoski zredukowane. Podobnie zróżnicowany był system dwugłosek (istniejące wcześniej trójgłoski rozwinęły się w akutowane dwugłoski). Zbliżony do dwugłosek charakter miały też połączenia samogłoski i sonorantu typu er, ol, an itd., które także mogły być krótkie lub długie akutowane (z grup typu ARAHA), a prawdopodobnie i długie nieakutowane (wskutek wtórnego wzdłużenia uwarunkowanego morfologicznie). Wreszcie istniały sonanty typu r̥, choć w pewnych dialektach (m.in. protosłowiańskich) w ich miejscu mogły zachować się grupy typu er, or. I tu również istniały odmianki akutowane oraz (jak np. zaświadcza sanskryt) wzdłużone nieakutowane.
W trakcie rozwoju prowadzącego do wyodrębnienia się prajęzyka bałtosłowiańskiego ten niesłychanie skomplikowany system uległ znacznym uproszczeniom.
Podobnie jak w wielu innych dialektach indoeuropejskich doszło do zmieszania się krótkich o, a. Samogłoski zredukowane często również mieszały się ze sobą, jednak (w przeciwieństwie do innych języków) pozostała opozycja (częstszego) przedniego e i tylnego o. Dalszy ich rozwój doprowadził do zlania się przedniej samogłoski zredukowanej z i, zaś tylnej z u. W ten sposób powstał system 4 krótkich samogłosek: i, e, a, u.
Samogłoski długie, tak akutowane, jak i nieakutowane, charakteryzowały się identycznym rozwojem, choć pozostały różnice w ich intonacji (system intonacji pozostał jako wielki archaizm do dziś w niektórych językach słowiańskich i bałtyckich, a ślady po nim obserwujemy także w języku polskim). Późno doszło do zlania się ā z ō: do dziś język litewski zachował ślady odrębności ich kontynuantów. Ostatecznie jednak w dialektach protosłowiańskich pozostały 4 samogłoski długie: ī, ē, ā, ū (akutowane i nieakutowane).
W ślad za tymi zmianami przeobrażeniom uległ także system alternacji. Wskutek rozwoju e > i, o > u zaczęto odczuwać i, u jako zredukowane postacie e, a. Wymiany i : e, u : a rozszerzono prawdopodobnie na wiele rdzeni, gdzie wcześniej nie występowały. Dochodziło do rozwoju nowych i, u (alternujących z e, o), a także do ich wtórnego wzdłużania do ī, ū. Prawdopodobnie w wyniku takich uwarunkowanych morfologicznie redukcji rozwinęła się wówczas nowa dwugłoska ui z ai w warunkach, w których w innych rdzeniach u występowało zamiast a. Można (hipotetycznie) założyć także analogiczny rozwój iu na miejscu eu.
Po przeprowadzeniu powyższych zmian i uproszczeń pozostało 6 dwugłosek krótkich: ei, ai, ui, iu, eu, au. Fakty bałtyckie mogą świadczyć także za bardzo wczesną zmianą eu (i hipotetycznego iu) w grupę jau, co zredukowało liczbę krótkich dwugłosek do 4: ei, ai, ui, au. Natomiast dawne dwugłoski długie albo skróciły się i zmieszały z krótkimi, albo utraciły swój drugi element i zmieszały z samogłoskami długimi (por. oboczność polskich form chmara : chmura będąca odbiciem protosłowiańskiej alternacji āu : au, później ā : au). Podobnie traciły swoją długość (lub drugi element) grupy typu ēr, ér oraz īr, ír (z dawnych wzdłużonych er oraz akutowanych erə). Jak i wszędzie, zachowywał się przy tym akut jako ślad po istniejącej niegdyś samogłosce „szwa”, a jeszcze wcześniej spółgłosce krtaniowej. Ostatecznie pozostało 16 połączeń: ir, er, ar, ur, il, el, al, ul, im, em, am, um, in, en, an, un. Z uwagi na zróżnicowanie intonacyjne można traktować je jako dwugłoski.
Przed szczelinową dwugłoski zawierające element nosowy m, n uległy uproszczeniu do nosowych (długich) samogłosek į, ę, ą, ų. O wiele później zanikła nosówka w innych pozycjach.
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14