Wersja z 2013-03-01

Grzegorz Jagodziński

Kompozycje

W wielu językach świata możliwe jest tworzenie nowych wyrazów z już istniejących. Przegląd różnych istniejących sposobów słowotwórstwa pozwala wyróżnić dwa główne sposoby: derywację i kompozycję.

Derywacja to tworzenie nowego wyrazu z jednego istniejącego wyrazu. Istnieje kilka sposobów derywacji:

Kompozycja to tworzenie nowego wyrazu (zwanego wyrazem złożonym) z dwóch lub większej ilości rdzeni. W gramatyce polskiej utarło się wyróżniać trzy kategorie wyrazów złożonych:

Granica między zrostami a zestawieniami bywa płynna, gdyż pisownia łączna lub rozdzielna bywa czysto arbitralna (często zresztą nie sposób podać obiektywnych kryteriów, gdyż nie zmienia się miejsce akcentu). Szczególny typ zrostów stanowią przysłówki powstałe z wyrażeń przyimkowych (wbrew tradycyjnym poglądom nie są to kompozycje, ale derywaty, w których przyimek staje się afiksem). I w tym wypadku pisownia jest umowna, wystarczy porównać pisownię naprawdę i na pewno, albo dlaczego i po co. Warto też zwrócić uwagę, że takie wyrażenia przyimkowe, jak na wieś, na wsi, po wsi, we dnie, we śnie, na czczo, na złość, a także po co, ode mnie, ze mną, przy nim, za nią, są w istocie zrostami, gdyż miejsce akcentu jest takie, jakby całość stanowiła jeden wyraz (wbrew pisowni).

Granica między złożeniami a zrostami też nie jest precyzyjnie wyznaczona. Zasadniczo wyraz lekkopółśredni można uznać za zrost (powstały z wyrażenia lekko półśredni zawierającego związek przynależności), jednak już półśredni nie jest zrostem (wyrażenie pół średni nie byłoby gramatycznie poprawne) ani nawet złożeniem, ale derywatem: pół- jest tu prefiksem.

Indyjska tradycja gramatyczna wprowadza aktualny do dziś podział kompozycji (skr. samāsa) według kryterium syntaktyczno-znaczeniowego. Z wyjątkiem złożeń kopulatywnych (dwandwa), rozpatrywano tylko kompozycje dwuczłonowe, o częściach zwanych pūrvapada lub prathamapada (wyraz pierwszy) oraz uttarapada lub dvitīyapada (wyraz drugi), traktując bardziej złożone wypadki jako kompozycje wyższego stopnia. Jako nazw klas wyrazów złożonych używa się przykładowych wyrazów należących do tych klas. Naukę o kompozycjach wlicza się często do składni, bo przynajmniej w sanskrycie złożenia były powszechnie używane i zastępowały w dużym stopniu konstrukcje składniowe.

Pierwszy typ kompozycji to tatpurusza. Są to kompozycje determinatywne (jeden wyraz składowy określa drugi), w których znaczenie całości jest w założeniu takie jak (zmodyfikowane) znaczenie drugiego wyrazu. Za istotniejsze kryterium uznaje się potencjalną odmienność obu członów kompozycji – żaden z członów nie jest przysłówkiem (a zatem w rzadkich przypadkach wyrazem określanym może być także pierwszy wyraz). Właściwe kompozycje tatpurusza są złożeniami, w których pierwszy człon nie odmienia się przez przypadki, ale zastępuje jeden z przypadków. Przykłady:

Z typu tatpurusza wyodrębniono kilka podtypów. Kompozycje nańtatpurusza zawierają partykułę negacji jako pierwszy człon. W polskiej terminologii nie są to w ogóle kompozycje, ale derywaty prefiksalne. W sanskrycie używa się ich częściej niż u nas.

Podtyp karmadharaja obejmuje kompozycje tatpurusza złożone z wyrazów w tym samym przypadku. Przykłady:

Z kolei wśród tatpurusza karmadharaja można wyróżnić kompozycje oznaczające porównania (upamāna) lub metafory (rūpaka). Przykłady:

Innym podtypem tatpurusza karmadharaja są kompozycje wyrażające emfazę lub wyodrębnienie. Przykłady:

Specjalnymi tatpurusza karmadharaja są kompozycje zawierające jako pierwszy człon wyrazy mahā- ‘wielki’, su- ‘dobry’ (sundaraḥ), ku- ‘zły’ (kutsitaḥ). Przykłady:

Podtyp madhjapadalopin (madhyapadalopin) obejmuje kompozycje tatpurusza, które jako pierwszy człon mają pierwszą część złożenia bahuwrihi, którego druga część wypada. Przykłady:

Podtyp dvigu jest zbliżony do karmadharaja (a nawet stanowi jeden z jego podtypów) i obejmuje kompozycje (o formie liczby pojedynczej), których pierwszy człon jest liczebnikiem. Przykłady:

Drugi typ kompozycji to bahuwrihi. Są to również kompozycje determinatywne. Wyraz określany jest tu domyślny, pominięty, zatem znaczenie całości jest inne niż znaczenia wyrazów składowych. Przykłady:

Trzeci typ kompozycji to awjajibhawa. Są to przysłówkowe kompozycje determinatywne. Znaczenie całości wynika ze znaczenia pierwszego wyrazu (przysłówka). Przykłady:

Czwarty typ kompozycji to dwandwa. Na znaczenie całości składają się znaczenia obu wyrazów składowych w sposób równorzędny. Kompozycje takie określa się jako kopulatywne. Wbrew podstawowemu założeniu odnośnie dwuczłonowości kompozycji, faktycznie spotyka się dwandwa wieloczłonowe. Całość używana jest często w liczbie podwójnej lub mnogiej, i wówczas wyraża wzajemne powiązanie między osobnymi obiektami. Natomiast dwandwa używane w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego wyrażają całość znaczeniową. Przykłady:

Bibliografia