Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2019-04-02

Grzegorz Jagodziński

O przenoszeniu nazw ludów

Historia zna wiele przykładów przeniesienia nazwy z jednego ludu na zupełnie inny lub nazywania przypadkowo podobnym terminem ludów bliżej niespokrewnionych. Oto lista najbardziej znanych przykładów.

Europa

Określenie Szkot oznaczało pierwotnie Pikta, a więc nieindoeuropejskiego (?) mieszkańca Szkocji. Nazwę tę zrazu przeniesiono na celtyckich przybyszów z Irlandii, dziś znanych także pod nazwą Gaelów. Jeszcze później Szkotami zaczęto nazywać Anglików mieszkających w tzw. Lowlands, czyli na szkockich nizinach. Dziś Szkotów – Piktów już nie ma, a określenie „język szkocki” jest nieprecyzyjne, bo oznaczać może albo język celtycki pokrewny irlandzkiemu, albo jeden z dialektów angielskich używanych w Wielkiej Brytanii. Być może także, że podobieństwo etnonimów Scytów i Szkotów (stang. Scyttisc) nie jest przypadkowe.
Nazwy celtyckich Walijczyków (ang. Welsh) i Kornwalijczyków, rumuńskich Wołochów i italskich Włochów wywodzą się od określenia jednego z plemion celtyckich (Wolków, Volcae, w wersji germańskiej Wolh) zamieszkujących Galię Narbonensis (podbici w 121 p.n.e.); ani Walijczycy, ani Wołosi, ani Włosi nie mają z nimi żadnego związku. Ten sam źródłosłów legł u podstawy nazwy Walonów, dziś mówiących dialektem języka francuskiego. W języku niemieckim przymiotnik welsch oznacza ‘włoski’ lub ‘francuski’, a zatem romański, a nie celtycki. Wreszcie francuski wyraz Gaule wywodzący się z tego samego terminu germańskiego nie oznacza Wolków, ale całą Galię (której łacińska nazwa, Gallia, nie ma wbrew pozorom żadnego związku z francuskim terminem Gaule).
W niektórych przypadkach podobne brzmienie nazwy dwóch różnych ludów może być dziełem przypadku, czego w dodatku nie jesteśmy do końca pewni. Walijczyków określa się czasem (od ich nazwy własnej Cymry, mającej znaczyć ‘współrodacy’) Kimeryjczykami, Kimerami lub Cymerianami. Podobnymi terminami Kimeryjczycy, Kimerowie, Kimmeriowie (greckie Kimmerioi, asyryjskie Gimirri, biblijne ˁOmri, Gomer) określa się też koczowniczy lud żyjący na Ukrainie w latach 900–650 p.n.e., którego etnonim ma oznaczać ‘ludzie jeżdżący tam i z powrotem’ (zob. tutaj). Nazwa Krym wywodzi się ze zniekształconej nazwy Kimeryjczyków – Kimmeriów, a Krymczacy (zwani też krymskimi Tatarami) nie mają nic wspólnego z Kimeryjczykami, gdyż są narodem turkijskim. Zbliżona nazwa Cimbri (Cymbrowie) oznaczała również plemię germańskie, które w 101 roku p.n.e. zostało zwyciężone przez Rzymian w bitwie pod Vercellae. Kilka tysięcy Cymbrów żyjących dziś w płn.-wsch. Włoszech wywodzi się jednak najprawdopodobniej od innego germańskiego plemienia – Longobardów. Nie jest wykluczone także, że nazwy italskiego plemienia Umbrów i Umbrii, regionu w środkowych Włoszech, gdzie kiedyś mieszkali, również wywodzą się od tego etnonimu (por. też brytyjskie toponimy Cumberland, ale Northumbria; drugi wykazuje również zanik początkowego k- lub jego germańską przesuwkę do h-). Nie wiadomo, czy wymienione tu etnonimy mają wspólny rodowód, jednak na pewno noszące je ludy używały zupełnie różnych języków.
Biblijna nazwa Gomer, pochodząca od nazwy Kimerów, odnosi się raczej do ich następców, Scytów.
Istnieje teoria (zob. tutaj), że Scytowie byli najpierw ludem spokrewnionym z Gruzinami, Hatytami lub Subarytami, później zostali podbici przez irańskie plemię pokrewne Sarmatom (Sauromatom) i znani są już jako lud irański. Określenie Scytowie stało się jednak synonimem konnych nomadów. Nazwą tą określano także Sauromatów – Sarmatów, Hunów, ludy turkijskie, a nawet plemiona germańskie. Istnieje nawet teoria, że Scytowie Oracze u Herodota byli Słowianami.
Biblijna nazwa Scytów, pierwotnie Aškûz, później Aškenez (w wyniku błędu w zapisie?), została przeniesiona na Żydów zamieszkujących Europę środkową i wschodnią.
W płn.-zach. Walii istnieje region zwany po walijsku Gwynedd. W przeszłości nazywano tak praktycznie całą północną Walię. Nazwa ta tak czy inaczej nie odnosi się dziś do Wenetów.
Galicyjczycy z hiszpańskiej Galicji (Galisji), mówiący własnym językiem o cechach pośrednich między hiszpańskim a portugalskim, nie mają nic wspólnego mieszkańcami Galicji, obejmującej tereny południowej Polski i płd.-zach. Ukrainy. Ani jedni, ani drudzy nie są także Celtami, choć pokrewne nazwy Galowie, Galaci oznaczały plemiona celtyckie.
Etnonim Wandalów dał początek nazwie hiszpańskiej Andaluzji; dzisiejsi Andaluzyjczycy nie mają wiele wspólnego z Wandalami. Sama nazwa germańskich Wandalów może być związana z Wenetami, którzy ludem germańskim nie byli.
Katalończycy są ludem romańskim pokrewnym Hiszpanom i Prowansalczykom. Ich nazwa wywodzi się od nazwy starożytnego plemienia celtyckiego Katalaunów, którzy z dzisiejszymi Katalończykami nie mają nic wspólnego. Druga istniejąca etymologia, wywodząca nazwę omawianego ludu od Gotów i Alanów, nie ma wiele wspólnego z nauką. Jednak gdyby nawet była prawdziwa, też pokazywałaby przykład przeniesienia nazwy ludów germańskich na zupełnie z nimi niespokrewniony lud romański.
Germańscy Frankowie dali początek późniejszym Niemcom, ale także Francuzom (przynajmniej dali początek ich nazwie). Ci ostatni mówią językiem romańskim, a nie germańskim, a samych siebie uważają za potomków Celtów.
Wcześniej Francją nazywano tylko niewielki obszar na północ od Paryża; do dziś znaczenie to zachowało się w nazwie jednego z paryskich lotnisk, Roissy-en-France. Dzisiaj nazwa Francja obejmuje m.in. także tereny Prowansji (Okcytanii), która ani wcześniej nie była określana w ten sposób, ani nie miała żadnych związków z Frankami.
W Bretonii leży miasto Vannes (nazwa bretońska Gwened), w którego okolicach używa się dialektu języka bretońskiego zwanego po francusku vennetais, po bretońsku gwenedeg. Język bretoński nie ma nic wspólnego z wenetyjskim, a choć jest dość blisko spokrewniony z walijskim, to jednak między bretońskim miastem Gwened a walijskim rejonem Gwynedd nie ma żadnych bezpośrednich związków językowych.
Francuscy Normanowie i Normandia, kraina, w której żyją, zawdzięczają nazwę wikińskim (germańskim) Normanom.
Na podobnej zasadzie inne germańskie plemię dało początek nazwie Burgundia, choć dziś mieszkańcy tej krainy mówią po francusku.
Nazwa Lombardia, oznaczająca prowincję Włoch, wywodzi się od germańskich Langobardów.
W okolicach Lyonu (Francja) i Genewy (Szwajcaria), a także w dolinie Aosty we Włoszech, używa się języka frankoprowansalskiego. Nazwa sugeruje jego mieszany rodowód, można też dojść do wniosku, że chodzi o jakąś lokalną odmianę prowansalskiego używanego przez Franków. Tymczasem język ten, zwany też arpitańskim, rozwinął się niezależnie z lokalnej wersji łaciny, i wykazuje podobieństwa nie tylko do francuskiego i prowansalskiego, ale i włoskiego, ma też pewne cechy własne.
Belgowie byli w starożytności jednym z plemion celtyckich. Dziś określenie to oznacza mieszkańców Belgii, dwujęzycznego kraju, gdzie mieszkają ludzie mówiący językiem germańskim – po niderlandzku (flamandzku), oraz językiem romańskim – po francusku (walońsku).
Słowiańska nazwa Niemców prawdopodobnie jest modyfikacją (i adideacją do przymiotnika niemy) nazwy germańskiego plemienia Nemeti, Nemetae, które mieszkało nad grn. Renem w okolicach Spiry (dziś Speyer w Nadrenii – Palatynacie). Nazwa ta oznaczała jeszcze wcześniej plemię celtyckie (później zgermanizowane?). Ma jasną etymologię: „mieszkańcy świętego gaju”.
Francuski i hiszpański termin ‘Niemiec’ (allemand, alemán) odnosił się pierwotnie do plemienia Alemanów, później znaczenie zostało rozszerzone, obejmując także plemiona, które same siebie Alemanami nie nazywały.
Sycylijczykami – po łacinie Sicani nazywano starożytnych nieindoeuropejskich mieszkańców zach. Sycylii. Ten sam termin mógł oznaczać także jeden z ludów protoitalskich, później dla odróżnienia określany jako Siculi. W końcu dziś Sycylijczycy to Włosi sycylijscy, mówiący językiem będącym potomkiem łaciny, a nie sykulskiego ani nie sykańskiego. Nic wspólnego z wymienionymi ludami nie mają też węgierscy Szklerzy (Szeklerzy, węg. Székelyek, w źródłach z 1116 roku Siculi), pochodzący od Turków, Hunów (tak według Prokopiusza), Awarów, Gepidów lub Scytów (zob. np. tutaj lub tutaj).
Nazwa Retów, używających w starożytności języka spokrewnionego z etruskim, została przeniesiona na szwajcarskich Retoromanów, których język wywodzi się od łaciny i nie ma z językiem starożytnych Retów nic wspólnego.
Poetycka nazwa Szwajcarii, Helwecja, wywodzi się od nazwy celtyckiego plemienia Helwetów, zamieszkujących niegdyś ten kraj. Dzisiejsi Helweci nie są jednak Celtami, ale używają języków germańskich lub romańskich.
W starożytności nazwa Veneti (Wenetowie) oznaczała m.in. lud italski mieszkający nad Adriatykiem, a także ludy mieszkające w dzisiejszej Walii, zach. Francji i w Polsce nad Bałtykiem. Dziś ten sam termin oznacza ludzi mówiących językiem wywodzącym się z łaciny, który z antycznym wenetyjskim nie ma nic wspólnego i który jest pokrewny włoskiemu i retoromańskiemu.
Nazwą Wenden określają Niemcy Łużyczan, lud słowiański (pomijając wszelkie kontrowersje wokół tematu, język starożytnych Wenetów jest znany dzięki inskrypcjom i z całą pewnością nie ma nic wspólnego z językiem Serbów Łużyckich). Od ludu Wenetów pochodzi też nazwa Wenecji oraz Wenezueli (wyraz ten po hiszpańsku oznacza małą Wenecję), zupełnie z Wenetami niezwiązanej.
Pomorze Zachodnie i wyspę Rugię zamieszkiwali do końca starożytności germańscy Rugiowie. Ich nazwa, ocalała w postaci Rujanie, oznaczała potem plemię słowiańskie.
Oprócz Serbów mieszkających na terenie byłej Jugosławii istnieje i inny naród słowiański używający tej samej nazwy, choć bliżej z południowymi Serbami niespokrewniony. Kilkadziesiąt tysięcy północnosłowiańskich Serbów mieszka w Niemczech i używa języków górnołużyckiego (okolice Budziszyna) i dolnołużyckiego (okolice Chociebuża).
Północnosłowiańscy Serbowie określani bywają także jako Łużyczanie. Nazwę tę zawdzięczają celtyckiemu plemieniu Lugiów, które żyło kiedyś na tych terenach.
Łacińska nazwa Bohemia, tak samo jak niemieckie Böhmen, oznaczająca kraj Czechy, wywodzą się od etnonimu celtyckich Bojów (dokładniej od Boioheim ‘ojczyzna Bojów’), którzy z dzisiejszymi Czechami nie mają nic wspólnego, a nawet zdążyli całkowicie zasymilować się z plemionami germańskimi jeszcze przed przybyciem Słowian na tereny dzisiejszych Czech. Francuzi z kolei nazwę wywodzącą się od dawnych Bojów przenieśli na Cyganów. Dziś wyraz bohema nie ma związku ani z Bojami, ani z Czechami.
Od nazwy dawnego celtyckiego plemienia Bojów pochodzi też nazwa germańskiego plemienia Bajuwarów, od których z kolei pochodzi nazwa Bawaria.
Niemiecka nazwa Węgrów, Ungarn (od której początek wzięła i nazwa polska), wywodzi się od nazwy Hunów (bądź samych – tak twierdzi Moszyński wbrew Bańkowskiemu, por. chiń. Xiongnu < Hung Nu – bądź od jednego z ich plemion – Ongur, Onogur, którego nazwa ma turkijską etymologię: ‘dziesięć strzał’). Z tego samego źródłosłowu pochodzi i termin polski. Kimkolwiek byli Hunowie, nie wydaje się możliwe, aby mieli cokolwiek wspólnego z Węgrami – Madziarami.
W starożytności jedną z rzymskich prowincji zwano Dalmacją, a jej mieszkańców – Dalmatyńczykami. Mówili oni bądź językiem iliryjskim, bądź językiem blisko z nim spokrewnionym. Później nazwą Dalmatyńczyków określano zromanizowaną ludność tej prowincji, używającą języka wywodzącego się z łaciny. Ostatni mężczyzna mówiący po dalmatyńsku zmarł w 1898 roku. Dziś Dalmatyńczykami nazywa się mieszkańców tej chorwackiej krainy, używających słowiańskiego języka serbsko-chorwackiego.
Aleksander Wielki był Macedończykiem, a więc członkiem ludu pokrewnego Grekom. Dziś nazwą Macedończycy określa się jeden z ludów słowiańskich, który zasymilował dawnych Macedończyków. Nazwą Macedończyków określa się też mieszkańców greckiej prowincji Macedonia; część z nich używa słowiańskiego języka macedońskiego, reszta zaś mówi po grecku, w języku, który bynajmniej nie wywodzi się od starożytnego macedońskiego.
Dzisiejsi Grecy określają samych siebie terminem Rhomioi (Ῥωμιοί); wyraz ten ewidentnie związany jest z Rzymianami, z którymi Greków nie sposób utożsamiać.
Nazwa Bułgarzy odnosiła się jeszcze w IX wieku n.e. nie do Słowian, ale do turkijskich najeźdźców znad Uralu, którzy na Słowian napadli. Zdobywcy rozpłynęli się w morzu pokonanych, ale ich nazwa plemienna pozostała i oznacza dziś naród słowiański, a nie turkijski. O innym przeniesieniu nazwy Bułgarów na lud mówiący językiem z grupy kipczackiej będzie mowa niżej.
Nazwa Prusy oznaczała Niemców, ale przedtem pewien lud bałtyjski, który Niemcy wynarodowili. Istnieje uzasadniony pogląd, że tę z kolei nazwę przeniesiono, może dopiero w IX wieku, z nazwy plemienia germańskich Fryzów (germ. *Frūsa > Prūsai). Wskazówką jest tu niemieckie Frisches Haff – Zalew Wiślany.
Istnieje także pogląd, że stara nazwa Prusów brzmiała *Aistiai (pokrewne wyrazy do dziś zachowane są w litewskim). O plemieniu Aestii pisze Tacyt. Później nazwę tę przeniesiono na bałtofiński lud Estów – Estończyków.

Afryka

Egipcjanie byli niegdyś narodem mówiącym po egipsku, a więc w jednym z języków chamickich. Dziś Egipcjanin to lokalny wariant Araba, a język egipski to lokalny wariant arabskiego, który z dawnym egipskim nie ma nic wspólnego (a w każdym razie bardzo niewiele). W języku angielskim zaś wywodzący się od nazwy Egipcjan etnonim Gypsy oznacza Cygana (czyli Roma).
Berberyjscy Tuaregowie nazywają swój język tifinaġ. Nazwa ta pochodzi ostatecznie od nazwy Fenicjan (-finaġ < gr. phoĩnikoi, ti- jest przedrostkiem). Ludy berberyjskie nie są potomkami semickich Fenicjan.
Kuszyci to dawni mieszkańcy krainy Kusz, mówiący językiem meroickim, według wszelkiego prawdopodobieństwa należącym do języków nilo-saharyjskich. Określenie to przeniesiono na ludność afroazjatycką („chamicką”), która rozprzestrzeniła się później na tym terenie; bardziej znane ludy kuszyckie (w nowym znaczeniu) to Somalijczycy, Afarowie, Bedża czy Oromo.
Określenie Etiopowie odnoszono w starożytności do Meroitów – mieszkańców państwa meroickiego, posługujących się językiem nilo-saharyjskim. Później nazwą tą określano afroazjatyckich Kuszytów, takich jak na przykład Afarowie czy Oromo. Dziś Etiopczycy to przede wszystkim afroazjatycka ludność semicka, używająca języka amharskiego. Kuszytów łączą jedynie dość odległe związki językowe z Semitami, natomiast bardzo odległe z ludami nilotyckimi.

Azja

Filistyni, jeden z Ludów Morza, pochodzący przypuszczalnie z Krety, około roku 1200 p.n.e. osiedlił się na terenie dzisiejszej Palestyny, ówcześnie zwanej Kanaan. Później Palestyną nazywano kraj zamieszkany przez semickich Hebrajczyków, którzy z Filistynami nie mieli nic wspólnego. Dziś określenie Palestyńczycy oznacza lud mówiący po arabsku, skonfliktowany z Żydami – jak dziś zwiemy Hebrajczyków. Dzisiejsi Palestyńczycy nie mają więc nic wspólnego z Filistynami, a porównywanie ich z Hebrajczykami mogłoby okazać się niebezpieczne dla porównującego. Od etnonimu Filistyn pochodzi także określenie filister, oznaczające człowieka ograniczonego, bez wyższych aspiracji, o zakłamanej moralności.
Od nieindoeuropejskiego ludu Ḫatti zwanego Hatytami lub Chatytami przejęli swoją naukową nazwę Hetyci, najeźdźcy indoeuropejscy.
Dzisiejsi Asyryjczycy i Syryjczycy nie mają nic wspólnego z historycznymi Asyryjczykami; Asyryjczycy mówią językiem wywodzącym się z aramejskiego, zaś Syryjczycy mówią po arabsku.
Imię króla Aramu, wielkiego władcy starożytnego państwa Urartu, legło najprawdopodobniej u podstaw nazw Ormian i Aramejczyków, ludów niespokrewnionych ani z Urartyjczykami, ani ze sobą nawzajem.
Subaryci to mieszkańcy kraju Subartu w północnej Mezopotamii, może też w okolicach góry Ararat, wzmiankowani w źródłach sumeryjskich. Ich nazwa stała się później jednym określeń Hurytów, mieszkających później w tych samych okolicach. Z tego samego źródłosłowu wywodzą się prawdopodobnie określenia niespokrewnionych ze sobą Sumerów i Semitów (zob. tutaj).
Być może, z podobnego terminu wywodzi się też nazwa turkojęzycznych Czuwaszów, którzy przez ich ugrofińskich sąsiadów, Maryjczyków, zwani są Suar bądź Suvar. Jakiekolwiek związki Czuwaszów z Hurytami i Subarytami są jednak wykluczone.
Źródła bizantyjskie z kolei mianem Sabirów (Σάβειροι) określały niespokrewnione ludy: Hunów, Węgrów lub Sarmatów. Nazwa Sarmatów, pierwotnie Sauromatów, może być również związana z tym terminem. Z etnonimu Sabir wywodzą się być może terminy Syberia i Sybirak, a przecież mianem Sybiraków nie sposób nazwać dzisiejszych Węgrów, Sybirakami nie byli też ani Huryci, ani Sumerowie, ani Semici, ani nawet Subaryci.
Inna hipoteza wiąże nazwę Syberia z tunguskim plemieniem Sibe (Xībó, wcześniej Xiānbēi). Dzisiejszych Sibe nie można utożsamiać z Sybirakami.
W kręgu dalszych hipotez pozostaje potencjalnie możliwy związek tego z kolei terminu z nazwami słowiańskich plemion: Serbów i Siewierzan. Wywodzenie jakichkolwiek plemion słowiańskich od Subarytów czy Hurytów byłoby jednak kompletnym absurdem.
W 720 r. p.n.e. w południowej Italii przesiedleńcy z Troezen w Argolidzie (grecki Peloponez) założyli miasto Sybaris, którego nazwa może mieć jakiś odległy związek z dawnymi Subarytami, w przeciwieństwie do jego mieszkańców, Sybarytów. Dziś określenie „sybaryta” stało się rzeczownikiem pospolitym, oznaczającym człowieka rozmiłowanego w luksusie.
W II tysiącleciu p.n.e. na obszarze dzisiejszego Kurdystanu istniało państwo Mitanni, zwane też Maitani, zamieszkałe przez ludność hurycką (mówiącą nieindoeuropejskim językiem, pokrewnym dzisiejszym językom Dagestanu), ale rządzone przez władców o indyjskich imionach i czczących indyjskich bogów. Kilkaset lat później ten termin występuje prawdopodobnie w nazwie Meotów (Maitai), mieszkających na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, ludu prawdopodobnie indoeuropejskiego i indyjskiego. Podobnie brzmiące terminy odszukać można wśród Adygejczyków i Awarów. Nie można też wykluczyć związku tego określenia z nazwą irańskich Medów (zjawiający się od IX wieku w źródłach asyryjskich), którzy w 612 r. p.n.e. zniszczyli asyryjską Niniwę. Hekateus z Miletu wspomina w VI i V w. p.n.e. (huryckie?) plemię Matienów.
Być może wreszcie ten sam etnonim legł u podstaw samookreślenia Węgrów – Madziarów (Magyar), choć prawdopodobna jest też hipoteza wywodząca ten ostatni termin od słowa o znaczeniu ‘ludzie’, odlegle spokrewnionego z polskim mąż. Mitannijscy Huryci i Matieni, indyjscy Meoci, irańscy Medowie i ugrofińscy Madziarzy to ludy bliżej ze sobą niespokrewnione.
Starożytna kaukaska Albania (określana też jako Arwania, Agwania) nie ma związków ani z Albanią bałkańską, ani z Albionem, czyli późniejszą Brytanią.
Również starożytna Iberia kaukaska niewiele ma wspólnego ani z Iberią pirenejską, ani z Irlandią, określaną w czasach rzymskich jako Hibernia, a tym bardziej niewiarygodne są genetyczne związki Iberii z Tybrem w Italii, z małoazjatyckimi Tybarenami, z Syberią, Subarytami oraz Hebrajczykami (prawdopodobne natomiast – wbrew pozorom – są związki z Gruzinami, od Iber, przez orm. Ivirkʰ ‘Iberowie’, później Virkʰ, skąd perskie Gurǰi).
Nie każdy wie także, że oprócz pirenejskich Basków znano w starożytności Abasków zamieszkujących kaukaską Iberię. I choć dociekliwi próbują tworzyć hipotezy wyjaśniające podobieństwo tych trzech par nazw inaczej niż przypadkiem, pewne jest, że odnoszą się one do bliżej niespokrewnionych ludów.
W zachodniej i centralnej części północnego Kaukazu mieszkał w starożytności lud Melchitów, zwanych też Melkhi lub Malkh, używający języka z grupy nachijskiej rodziny północno-wschodnio kaukaskiej. Dziś Mälkhi to nazwa jednego z plemion czeczeńskich, mówiącego także językiem z grupy nachijskiej, jednak całkiem innej podgrupy. Co więcej, Malqar to nazwa własna Bałkarów, ludu turkijskiego, który z Melchitami nie mają nic wspólnego.
Istnieje też teoria, że nazwa Bałkarzy związana jest z nazwą Bułgarów, jednak język karaczajsko-bałkarski nie należy do grupy bułgarskiej, ale kipczackiej, zatem nie jest genetycznie związany z językiem nadwołżańskich Bułgarów.
Po upadku królestwa Hetytów w wiekach IX–VII p.n.e. istniało na terenie ich dawnego imperium państwo zwane Tabal. Jego mieszkańcy posługiwali się indoeuropejskim, anatolijskim językiem luwijskim. Józef Flawiusz wspomina mieszkające blisko Morza Czarnego plemię Thobeles, znane w Biblii jako Tubal, w źródłach gruz. jako Tʾiberia, w gr. – Tibarēnoí. Tybarenów uważano za twórców metalurgii. Jako przypuszczalni protoplaści Gruzinów mówili zapewne językiem rodziny południowokaukaskiej, a zatem nie mieli wiele wspólnego z Luwijczykami.
Termin Chaldejczycy odnosił się pierwotnie do ludu mieszkającego nad rzeką Halys. Podobieństwo nazwy ludu i rzeki nie wydaje się przypadkowe; dziś jest to rzeka Kızılırmak w Turcji. Grecy na określenie tego ludu używali zamiennie terminów Khálybes, Khályboi, Kháldoi. W XIII–VI w. p.n.e. na Wyżynie Armeńskiej, nad jeziorem Wan i w górach Kurdystanu istniało państwo Urartu, a naczelnym bogiem urartyjskiego panteonu był, zapewne nieprzypadkowo, Chaldi (ḫaldi). Termin Chaldejczycy odnosił się wówczas bądź do Urartyjczyków, mówiących językiem z rodziny północnokaukaskiej, bądź też do jednego z ludów mieszkających w Urartu; w starszej literaturze język urartyjski nazywano wprost chaldejskim. Nie jest wiadome, czy znani Grekom Kháldoi mieli coś wspólnego z Urartyjczykami (choć jest to prawdopodobne).
Pierwsze wzmianki o Chaldejczykach w źródłach asyryjskich pojawiają się w IX w. p.n.e., za czasów Aszurnasirpala. Wkrótce potem (urartyjscy?) Chaldejczycy wraz z koczowniczymi plemionami aramejskimi zaczęli nękać Babilon. Nie wiadomo, czy ci Chaldejczycy byli tożsami z ludem znanym Grekom z Anatolii, tym bardziej, że w języku akadyjskim nazywani byli Kaldu. W 731 p.n.e. chaldejski król Ukinzer mianował się królem Babilonu. Wkrótce potem Chaldejczykami zaczęto nazywać semickich najeźdźców mówiących językiem aramejskim, a nazwę Chaldeja (łac. Chaldea, arab. Kaldān) zaczęto odnosić do południowej Babilonii. Semicki język aramejski nie ma nic wspólnego z kaukaskim językiem urartyjskim. Nazwą Chaldeja objęto później całą Babilonię – Chaldejczykiem stał każdy z jej mieszkańców. W źródłach pisanych określenie Chaldejczycy stosowano wobec mezopotamskich magów, astrologów i wróżbitów, niezależnie od ich przynależności etnicznej. Od VIII do I w. p.n.e. w południowym Iraku i wschodniej Arabii Saudyjskiej aż po Oman tworzone były inskrypcje zwane chaldejskimi. Wykonane zostały one w piśmie południowoarabskim, w dialekcie hasaickim przedislamskiego języka arabskiego, który nie miał bezpośredniego związku z aramejskim, a tym bardziej z urartyjskim. Pojęcie mitologia chaldejska odnosi się do Sumeru, Akadu, Asyrii i Babilonii. Dziś Chaldejczykami nazywa się wyznawców katolickiego kościoła chaldejskiego, mówiących po aramejsku, a także chaldejskiego kościoła syryjskiego w Indiach, używających drawidyjskiego języka malajalam, niezwiązanego ani z urartyjskim, ani z aramejskim.
Obok turkijskiego języka chaladzkiego używanego w Iranie przez Chaladżów istnieje język chaladzki z grupy indoirańskiej. Nazwa ta jest (przypadkowo?) podobna do etnonimu Chaldejczyków.
Na terenie zarówno obecnego państwa Azerbejdżan, jak i Azerbejdżanu irańskiego, używano niegdyś (przynajmniej do XVII wieku) języka z irańskiej grupy językowej, zwanego Adari, Adhari lub Azari, i często opisywanego dziś pod nazwą języka staroazerskiego. Nie ma z nim nic wspólnego używany dziś na tych terenach współczesny język azerski, który należy do turkijskiej grupy języków ałtajskich.
Około 1745 p.n.e. na Babilonię napadli Kasyci (Kaszyci), po akadyjsku zwani Kaššu, lud z gór Zagros, i splądrowali Ur i Uruk. Później w latach 1570–1157 p.n.e. panowała w Babilonie dynastia kasycka. Istnieją teorie o językowym pokrewieństwie Kasytów z Gruzinami. Około 1450 p.n.e. w źródłach hetyckich pojawia się inny lud o podobnej nazwie, Kaskowie (Kaszkowie, Kaszka, Kasku). Kaskowie zasiedlali górzyste tereny na północ od państwa hetyckiego we wschodniej Anatolii, i z tego powodu późniejsze Imperium Hetyckie nigdy rozrosło się na północ.
Biblijny termin Kassidim, przypominający nazwę Kasytów, odnosi się do Chaldejczyków, czyli do zapewne całkiem innego ludu.
Nie jest jasny związek Kasytów i Kasków nie tylko między sobą, ale i z ludem Kaš, zwanym też Kassog, wzmiankowanym w źródłach ormiańskich z VII w. n.e. Pierwsza nazwa bardziej nawiązuje do Kasytów, druga do Kasków. Dziś lud ten znamy pod nazwą Kabardyjczyków, mówiących językiem z grupy północno-zachodnio-kaukaskiej (a zatem zupełniej innej niż kartwelska, do której należy język gruziński). Bizantyjczycy określali nazwą Kassogia lub Kassokhia cały rejon Kubania.
Termin „qazaq” u ludów turkijskich (wywodzący się zapewne z tego samego źródła, co Kassog) oznaczał człowieka żyjącego w stepie poza osadami, bez względu na jego przynależność etniczną. Później istnieli Kozacy słowiańscy (rosyjscy lub ukraińscy). Ten sam pierwotny termin przyjęto na oznaczenie jednego z ludów turkijskich – Kazachów. Istnieje też kazachski dialekt języka azerskiego używany w Azerbejdżanie. Z Kozakami ma też związek nazwisko Kossak, choć używający go ludzie nie mają z Kozakami nic wspólnego.
Istnieje także język kaszkajski blisko spokrewniony z azerskim. Kaszkajowie mieszkają w okolicach Szirazu w południowym Iranie, nie mają genetycznego związku z Kaszytami, Kaszkami, z ludem Kaš czy Kassog, ani z Kozakami czy Kazachami. Ich nazwa etniczna kojarzy się obecnie raczej z modelem samochodu Nissan Qashqai: choć rzeczywiście nazwa ta wywodzi się od etnonimu Kaszkajów, samochód nie ma z nimi żadnego związku.
Asyryjskie źródła z XII–IX w. p.n.e. wzmiankują lud Moschów (Muški) żyjący nad Eufratem i rzeką Arsanias. Jego przynależność etniczna nie jest znana: przypuszcza się pochodzenie południowokaukaskie (kartwelskie), ormiańskie lub anatolijskie. W VIII i VII wieku Asyryjczycy lokują Muški w Cylicji i utożsamiają z indoeuropejskimi Frygijczykami, choć Grecy odróżniają Móskhoi od Phrýges (Phrýgoi). W Biblii wzmiankowany jest lud Meszech. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Hekateus z Miletu twierdzi, że Moschowie mówią w języku kolchidzkim (czyli południowokaukaskim, kartwelskim). Strabon lokalizuje dwie grupy Moschów – w Abchazji oraz gdzieś na pograniczu Kolchidy, Iberii i Armenii. 20 km od Tbilisi znajduje się miasto Mcxeta, prawdopodobnie dawna stolica kraju Moschów. Jedno z plemion gruzińskich w południowej części kraju to Meschetyjczycy (gruz. Mesxi). Jako Meschetyjczyków określa się też ludność turecką tego regionu, przesiedloną do Azerbejdżanu, mówiącym dialektem meschetyjskim języka tureckiego bliskim językowi azerskiemu. Kontynuacją dawnego etnonimu Moschów jest też gruzińska nazwa Ormian, Somexi. Wreszcie od etnonimu Moschów może się również wywodzić nazwa Massagetów, pasterskich plemion irańskich mieszkających w czasach Herodota (V w. p.n.e.) prawdopodobnie w dzisiejszym Uzbekistanie, którzy przyczynili się do wyparcia Scytów i mogli dać początek jednej z grup Sarmatów – Alanom. Irańscy Sarmaci nie mają nic wspólnego z Ormianami, z południowokaukaskimi Gruzinami ani z ałtajskimi Turkami czy Azerami.
Nazwa Tocharowie prawdopodobnie powinna odnosić się do jednego z ludów turkijskich. Przyjęła się jednak jako określenie jednej z gałęzi Indoeuropejczyków.
Nazwa Ostiacy (lub Ostiak-Jugrowie) odnosi się do jednego z ludów ugryjskich, poprawniej zwanych Chantami. Ostiak-Samojedzi, dziś raczej Selkupowie, są również ludem uralskim, ale nie ugryjskim, lecz samojedzkim, a więc ich język z chantyjskim nie jest bezpośrednio spokrewniony. Wreszcie Jenisej-Ostiakami nazywano ich sąsiadów, Ketów i Jugów, których języki nie mają nic wspólnego ani z chantyjskim, ani z selkupskim, gdyż należą do rodziny jenisejskiej, a nie uralskiej.
Matorami nazywano mówiących bądź (wymarłym ok. 1840) językiem matorskim z podgrupy południowej języków samojedzkich, bądź również wymarłym językiem kojbalskim, bądź też wreszcie językiem chakaskim z grupy języków turkijskich.
Język kojbalski był jednym z języków samojedzkich; później nazwę tę stosowano do języka chakaskiego z grupy turkijskiej bądź do jednego z jego dialektów.
Oprócz języka jenisejskich Ketów istnieje ketyjski dialekt języka selkupskiego należącego do rodziny uralskiej.
Nazwą Samojedów obejmuje się czasem nie tylko właściwych Samojedów mówiących językami z uralskiej rodziny językowej, ale także tzw. Sajan-Samojedów, lud turkijski, poprawnie nazywany Tofalarami.
Mianem ludów jenisejskich określa się Ketów i istniejące niegdyś ludy blisko z nimi spokrewnione językowo. Zwano ich też Jenisej-Ostiakami. Natomiast Jenisej-Samojedzi to inna nazwa Eńców, ludu posługującego się językiem uralskim, niemającego nic wspólnego z ludami jenisejskimi.
Karagas oznaczał bądź turkijskiego Tofalara, bądź też mówiącego jednym z dialektów wymarłego języka matorskiego z grupy samojedzkiej języków uralskich.
Ojraci są ludem mongolskim (od którego wywodzą się także Kałmucy), Ojroci (zwani też Ałtajczykami) to lud turkijski.
Zachodni Jugurowie to lud turkijski, wschodni – mongolski. Podobna nazwa Jugrowie odnosiła się do Ostiaków, ludu ugrofińskiego.
Obok turkijskiego chorasańskiego, pośredniego między azerskim a turkmeńskim, istnieje chorasański dialekt języka perskiego (farsi).
Kumycy (Kumuk, Kumyk) to zamieszkujący Dagestan lud turkojęzyczny, Kumuch to dialekt płn.-wsch.-kaukaskiego jęz. lackiego.

Ameryka

Nazwa Amerykanin powinna oznaczać tyle, co Indianin. Dziś oznacza jednak Anglosasa mieszkającego w USA. Nawiasem mówiąc, obecni mieszkańcy USA walczą o przywrócenie nazwy Native Americans, ale to tylko dlatego, że ich język nie odróżnia Indian od Hindusów. Nasz z tym problemów nie ma i dlatego nie ma też żadnych powodów, aby zarzucać nazwę Indianie.
Innu to samookreślenie odłamu Indian Algonkinów, zamieszkującego Quebec i Labrador, obejmującego grupy Montagnais i Naskapi. Określani są też jako Innuici. Podobna nazwa Inuici (czasem spotyka się nazwę Inukowie, w Encyklopedii PWN nawet błędnie Innuici) odnosi się natomiast do wschodniego odłamu Eskimosów, zamieszkujących niewielką część Alaski, północną Kanadę i Grenlandię (pozostali Eskimosi, zamieszkujący większość terytoriów Alaski i Czukotkę, określani są mianem Yupik lub Jukowie).

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL