Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2015-06-02

Grzegorz Jagodziński

Ekspansja ludów turkijskich

Spis treści

• Klasyfikacja języków turkijskich
• Ciekawostki dotyczące ludów turkijskich
• Linki

Klasyfikacja języków turkijskich

Źródło: kombinowane, według różnych pozycji literatury podanej niżej.

† – ludy dziś nieistniejące;
¹ ↑ południowe lub południowo-zachodnie;
² ↑ północne lub północno-wschodnie;
³ ↑ zachodnie lub północno-zachodnie;
⁴ ↑ środkowe (centralne); grupy tej często się nie wyróżnia, włączając kirgiski do języków kipczackich, a ałtajski do ujgursko-oguzyjskich;
⁵ ↑ wschodnie, południowo-wschodnie lub karluckie.

Alfabetyczna lista wymienionych w tabeli ludów, zawierająca dodatkowe informacje (b.d. – brak danych):

1. Afszarowie, 290 tys., Iran, Afganistan; język może być dialektem południowoazerskiego;
2. Ajnallusi, Ajnallu, Inallu, Inanlu, 5 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
3. Ajnowie, Ainu, Aini, 5 tys., Chiny, Xinjiang; nie mylić z Ajnami japońskimi;
4. Ałtajczycy, Ojroci (nie mylić z Ojratami, ludem mongolskim), b.d., zob. Teleuci, Górnoałtajski OA; jęz. płd.-ałtajski (talangit); istnieją dialekty pośrednie między płd. a płn.-ałtajskim;
5. Azerowie, 7 mln., Azerbejdżan; język azerbajdżani;
6. Azerowie irańscy, 24 mln., Iran, Syria, Irak, Turcja; język południowoazerski, odrębny od języka Azerów z Azerbejdżanu; szereg narodów turkijskich Iranu może mówić jego dialektami;
7. Baharlusi, Baharlu lub Kamesz, 7,5 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
8. Bałkarzy, 85 tys., Kabardyno-Bałkaria; język karaczajsko-bałkarski;
9. Baszkirzy, 1 mln., Baszkiria (stolica Ufa); język bliski tatarskiemu;
10. †Bułgarzy, znani z historii jako Protobułgarzy oraz Bułgarzy nadwołżańscy;
11. Chakasi, Turcy lub Tatarzy jenisejscy lub abakańscy; tu należą Kojbałowie, Kyzyłowie, Kaczynowie (Kacza), Beltirowie, Sagajowie; łącznie z Kamasyńczykami 65 tys., Chakasja (na północ od Ałtaju);
12. Chaladżowie, 17 tys., Iran; ich język nie jest dialektem azerskim;
13. †Chazarowie;
14. Chorasanie, Turcy chorasańscy, Turcy kuczańscy, 400 tys., płn.-wsch. Iran; język pośredni między azerskim a turkmeńskim;
15. †Czagataje, Turkmenistan; język karłuko-chorezmijski (karluko-chorezmijski);
16. Czuwasze, 1,8 mln, Czuwaszja – republika autonomiczna nad Wołgą, stolica Czeboksary;
17. Dołganie, 5 tys., Jakucja;
18. Gagauzi, 173 tys., Mołdawia, Rumunia, Bułgaria;
19. Gagauzi bałkańscy, Turcy bałkańscy, 330 tys., Turcja, Grecja, Macedonia, obejmują Karamanów, Turków gerłowskich, Kyzyłbaszów, Gadżolów, Tozluków, Surguczów, Juruków;
20. Ili Turki, 120, Chiny, Xinjiang;
21. Jakuci, 363 tys., Jakucja;
22. Judeo-Krymczacy, Turcy judeo-krymscy, pojedyncze osoby, Uzbekistan; Żydzi wysiedleni z Krymu w czasach Stalina;
23. Jugurowie, Żółci Ujgurzy lub Sarygjugurzy, 4,6 tys., Chiny, Zhangye; język zachodniojugurski (język wschodniojugurski należy do grupy mongolskiej);
24. Kadżarowie, 3 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
25. Kamasyńczycy, b.d., sturczeni Samojedzi, zaliczani także do Chakasów;
26. Karaczaje, 156 tys., Karaczajsko-Czerkieski OA; język karaczajsko-bałkarski;
27. Karagozlusi, Karagozlu, 2 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
28. Karaimi, 535 na Litwie, 20 tys. w Izraelu; ich religia wywodzi się ze średniowiecznego odłamu judaizmu, który odrzucił Talmud i tradycję rabinistyczną; możliwe że są potomkami Chazarów, choć ich język jest innego pochodzenia;
29. Karakałpacy, 400 tys., Karakałpacja (Uzbekistan);
30. Karapapasi, Karapapachowie, b.d., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
31. †Karłucy, Karłuko-Ujgurzy;
32. Kaszkajowie, 1,5 mln., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
33. Kazachowie, 8 mln., z czego 5,2 mln. w Kazachstanie, 1,1 mln. w Chinach;
34. †Kipczacy, Kipczako-Bułgarzy;
35. Kirgizi, 2,6 mln., Kirgistan;
36. Krymczacy, Tatarzy krymscy, Turcy krymscy, 460 tys., Uzbekistan; wysiedleni z Krymu w czasach Stalina;
37. †Kumani, główna ludność Złotej Ordy, w źródłach zach.-europejskich określani jako Kumani, w muzułm. jako Kipczacy, w ruskich jako Połowcy;
38. Kumycy, 280 tys., Dagestan;
39. Mokaddamowie, Moqaddam, 1 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
40. Nafarowie, Nafar, 3,5 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
41. Nogaje, 68 tys., Dagestan, Kraj Stawropolski, Karaczajsko-Czerkieski OA;
42. †Peczenegowie, Pieczyngowie;
43. Piszagcziowie, Piszagczi, 1 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
44. Salarowie, 55 tys., Chiny;
45. Salczucy, b.d., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
46. †Seldżucy;
47. Sonkorzy, b.d., Iran (Kurdystan); język może być dialektem południowoazerskiego;
48. Szachseweni, 130 tys., Iran; język może być dialektem południowoazerskiego;
49. Szorowie, Tatarzy kuźnieccy (nie mieszać z Szoro-Chakasami), 9,5 tys., Kraj Ałtajski;
50. Tatarzy, Tartar, 7 mln., z czego 5,7 mln. w Tatarstanie (stolica: Kazań); wśród Tatarów syberyjskich w osobny naród wyróżnia się czasem Baraba; Karatajowie to Erzjanie (lud ugrofiński), którzy przeszli na tatarski;
51. Tatarzy czułymscy, b.d., rz. Czułym; bliscy Szorom (przypuszczalnie ten sam język);
52. Teleuci, jęz. określany jako północnoałtajski, telengut, tuba, kumandyński lub czałkański; łącznie Ałtajczyków jest 72 tys.; Górnoałtajski OA;
53. Tofalarzy, Tofa, dawniej Karagasi lub Sajan-Samojedzi; 600, Obw. Irkucki;
54. Truchmeni, b.d., Kałmucja;
55. †Tujue nazwa chińska, w starej pisowni T’uküe, język jenisejsko-orczoński lub starooguzyjski;
56. Turcy, Osmańczycy, 61 mln., z czego w Turcji 46 mln., poza tym 850 tys. w Bułgarii (9% ludności), Macedonia, Grecja, Cypr; język turecki lub osmanli;
57. Turkmeni, 6,4 mln., z czego 3,4 mln. w Turkmenistanie, 2 mln. w Iranie, 500 tys. w Afganistanie;
58. Tuwińczycy, dawniej Urianchajczycy, 233 tys., Tuwiński OA; język tuwański;
59. †Ujgurowie, Protoujgurowie; język staroujgurski;
60. Ujgurowie, 7,5 mln., Chiny, Xinjiang; w tym Chotanowie, Lop (Łob, chiń. Luobu), Akto i Dolanowie (okolice Takla Makan); język nowoujgurski;
61. Urumowie, b.d., Gruzja, Grecja, Ukraina; język bliski krymskotatarskiemu, lud określa się jako Grecy;
62. Uzbecy, 16,5 mln., Uzbekistan;
63. Uzbecy afgańscy, 1,4 mln.; język Uzbeków afgańskich określany jest jako południowouzbecki;
64. †Uzowie.

Większość ludów turkijskich to muzułmanie sunnici. Wyjątek stanowią wyznawcy prawosławia (Czuwasze, Gagauzi i niektóre ludy Syberii), lamaiści (Tuwińczycy, Jugurzy i niektóre inne ludy Syberii), animiści (ludy Syberii) i Karaimi, wyznawcy własnej religii, odłamu judaizmu, określanej też jako mozazaizm.

Ciekawostki dotyczące ludów turkijskich

• Język ojracki z grupy mongolskiej, ojrocki to inna nazwa ałtajskiego z grupy turkijskiej.
• Jugurowie zachodni to lud turkijski, wschodni – mongolski.
• Dialekt szorski języka chakaskiego jest używany przez Szorów, którzy porzucili swój język i przeszli na chakaski.
• Termin „kazak” (qazaq) oznaczał człowieka żyjącego w stepie poza osadami. Obecnie jest to nazwa rosyjskich i ukraińskich Kozaków i osobnej turkojęzycznej narodowości (Kazachowie), a istnieje też kazachski dialekt języka azerskiego używany w Azerbejdżanie.
• Obok turkijskiego języka chaladzkiego używanego w Iranie istnieje język chaladzki z grupy indoirańskiej.
• Obok turkijskiego chorasańskiego, pośredniego między azerskim a turkmeńskim, istnieje chorasański dialekt języka perskiego (farsi).
• Kumycy (Kumuk, Kumyk) to zamieszkujący Dagestan lud turkojęzyczny, Kumuch to dialekt płn.-wsch. kaukaskiego jęz. lackiego.
• Imperium mongolskie było zamieszkane w zdecydowanej większości przez ludy turkijskie. Choć na tronie Złotej Ordy zasiadali najbliżsi potomkowie Czyngis-chana, państwo miało ludność niemal wyłącznie turkijską.
• Etnonim „Turek” (Türk) oznaczał pierwotnie jedno z licznych plemion turkijskich. Objęcie tą nazwą i innych plemion turkijskich należy przypisać wywyższeniu plemienia, a potem grupy plemion tak siebie nazywających, a następnie autorom muzułmańskim, którzy zaczęli tak nazywać wszystkich znanych im mieszkańców stepów mówiących podobnymi językami. Konsekwentne wprowadzenie terminu „turkijski” zawdzięczamy jednak dopiero nauce europejskiej. W Polsce bardzo często błędnie używa się terminu „turecki”, który poprawnie odnosi się do Turków zamieszkałych w państwie o nazwie Turcja. Jedynie niektórzy altaiści odróżniają terminy „turecki” i „turkijski”.
• Uzbecki podlegał wpływom perskim: dziś jego system wokaliczny utracił harmonię samogłosek i przypomina system tadżycki. Do dziś w jęz. uzbeckim wyróżnia się dialekty karłucki, kipczacki i oguzyjski (ten ostatni może być też dialektem jęz. chorasańskiego)

Wczesne dzieje ludów turkijskich przedstawione zostały w kalendarium historycznym. Warto też odwiedzić stronę z przykładami etymologii turkijskich.

Linki

• Ethnologue, Languages of the World.
• Starostin S.A.: The Altaic Problem and Genesis of the Japanese Language (w jęz. rosyjskim).

Wykaz literatury drukowanej można znaleźć tutaj.

• ałtajska rodzina językowa
• rozprzestrzenianie się genów, języków, kultur i etnosów
• przenoszenie nazw ludów
• zapożyczenia w językach słowiańskich
• kalendarium historyczne