Ogólnie rzecz ujmując, zdania rozszczepione (ang. cleft sentences) mają za zadanie zogniskowanie przekazu na jeden z elementów zdania. Często związane jest to z podkreśleniem przeciwieństwa (np. tego, co mówi jedna i druga osoba w rozmowie), albo też z aktualnym rozczłonkowaniem zdania, tj. z oddzieleniem tego, co już wiadomo słuchaczowi (tematu), od informacji nowo przekazywanej przez mówiącego (rematu). Warto jedna uświadomić sobie, że zdania rozszczepione różnych typów są tylko jedną z wielu istniejących w języku metod prowadzących do tego samego celu (wśród innych można wymienić intonację i rytm wypowiedzi, możliwe oczywiście tylko w języku mówionym, a także zastosowanie innych transformacji zdania, w tym użycie strony biernej). W wielu wypadkach zastosowanie zdań rozszczepionych (o ile takie w ogóle istnieją w danym języku) to zatem raczej kwestia stylu niż gramatyki.
W językach z dostatecznie swobodnym szykiem wyrazów, jak język polski, zdania rozszczepione nie są potrzebne, wystarczy bowiem przenieść wyróżnianą część zdania w inną pozycję. Taka zmiana szyku jest często niemożliwa w językach pozycyjnych (prowadziłaby bowiem do zdania o budowie naruszającej zasady gramatyki, albo wręcz sugerującego całkiem inne znaczenie przekazu). Idea zdań rozszczepionych sprowadza się wobec tego do dodania pomocniczych elementów gramatycznych do zdania pierwotnego tak, by możliwe stało się przesunięcie pozycji wybranego wyrazu tak, by zachować zasady normujące szyk zdania. Te dodane elementy rozszczepiają pierwotne zdanie na części – stąd właśnie termin „zdanie rozszczepione”.
Zdania rozszczepione to jedna z osobliwości występujących m.in. w gramatyce angielskiej. Ich istnienie, względnie wysoka częstość użycia i mnogość konkretnych rozwiązań związane są z obowiązącym w tym języku sztywnym szykiem wyrazów w zdaniu, który utrudnia mówiącym kładzenie nacisku na konkretną jego część.
Istnieją różne hipotezy tłumaczące pochodzenie zdań rozszczepionych. Uważano na przykład, że konstrukcje te były wzorowane na podobnych istniejących w dawnym języku francuskim. O słabości tego poglądu świadczy fakt, że zdania rozszczepione spotykamy już w staroangielskim, w okresie, gdy wpływ starofrancuski był jeszcze minimalny (Grzebieniowski 1964:210).
Inna, bardziej wiarygodna teza doszukuje się źródła zdań rozszczepionych w językach celtyckich. Za poglądem tym przemawia fakt szczególnie częstego używania zdań rozszczepionych w angielszczyźnie irlandzkiej, czyli w warunkach, w których wpływ celtycki był przez wieki o wiele mocniejszy niż w Anglii (Grzebieniowski 1964:295n).
Nazwą zdań rozszczepionych obejmuje się wiele różnorodnych konstrukcji gramatycznych o charakterze zdań złożonych. Najbardziej znane są właściwe zdania rozszczepione, zwane też zdaniami rozszczepionymi z it (ang. it-cleft sentences). W podstawowej postaci mają one strukturę: it is X that Y, gdzie X jest wyodrębnioną częścią zdania Y, na którą kładziemy nacisk.
Wyodrębnić można dowolną część zdania. Np. ze zdania podstawowego (nierozszczepionego) John is buying Mary roses at the flower shop można utworzyć następujące zdania rozszczepione:
Zaimek it jest tu przykładem tzw. preparatory it. Normalnie łączy się on z formą 3. osoby lp is, choć w starszym języku używano też zdań ze zgodnością łącznika z pierwotnym podmiotem X (np. it am I – obecnie używa się it is I lub nawet it is me). Faktycznie występowała tu więc inwersja (am I jak w pytaniu).
Łącznik pozostaje w zgodności z it, dlatego liczba pojedyncza występuje także wówczas, gdy wyodrębniana część zdania jest rzeczownikiem w liczbie mnogiej. Jeśli w zdaniu pierwotnym (nierozszczepionym) występuje jeden z czasów przeszłych, to zdanie rozszczepione może (choć nie musi) rozpoczynać się od it was. Podobnie przy czasie przyszłym stosuje się it will be.
3. osoba lp występuje tradycyjnie także po that, jeśli na pozycję X przesunięto podmiot zdania wyjściowego.
Obok zdań rozszczepionych oznajmujących istnieją rozszczepione zdania wykrzyknikowe (np. o strukturze what an X it is that Y), a także pytania rozszczepione – wówczas it występuje po is, a na początku może znajdować się zaimek pytajny (np. is it that…, who is it that…, when is it that…).
Obecna praktyka językowa dopuszcza znacznie większą różnorodność struktury zdań rozszczepionych. Poniżej przedstawiona jest lista najważniejszych odstępstw od klasycznych reguł.
W języku polskim zdaniom rozszczepionym z it odpowiadają nieco podobne, ale prostsze konstrukcje zawierające partukułę to, ale pozbawione odpowiedników łącznika is oraz spójnika that, a zatem o strukturze zdań prostych: to X Y. Niekiedy jednak w polskim występuje zdanie złożone, w którym spójnikowi that odpowiada polskie co. Dzieje się tak, gdy wyodrębniana jest cała grupa nominalna (przymiotnik + rzeczownik). Istnieją duże problemy z dokładnym oddaniem zdań zawierających czasowniki modalne po it.
Obecnie w języku angielskim istnieje tendencja do rozluźniania zasad rządzących strukturą zdań rozszczepionych. Oprócz wspomnianej możliwej zgodności formy czasownika z podmiotem zdania wyjściowego zamiast z that, a także oprócz możliwości zastępowania that przez who (gdy mowa o osobie) lub całkowitego opuszczania tego spójnika, warto wspomnieć o nowszych zjawiskach, takich jak zastępowanie it zaimkiem wskazującym (this, that) czy stosowanie liczby mnogiej (they are, these are, those are – oczywiście wówczas, gdy występuje ona w zdaniu pierwotnym). Zjawisk tych nie da się oddać w języku polskim.
Umieszczenie kursora myszy na symbolu ☞ powoduje wyświetlenie uwag odnoszących się do danego przykładu.
| zdanie | tłumaczenie |
|---|---|
| nacisk na podmiot | |
| It is you that’s going to be married. | To ty zamierzasz się ożenić / wyjść za mąż. ☞ |
| It is you that must be held responsible for it. | To ty musisz stać się za to odpowiedzialny. ☞ |
| It is you that are responsible for it. ☞ | To ty jesteś za to odpowiedzialny. |
| It is an ill bird that fouls its own nest. ☞ | Zły to ptak, co własne gniazdo kala. |
| It is a poor heart that never rejoices. ☞ | Biedne jest serce, co nigdy się nie raduje. |
| It is you only who can do it. ☞ | To tylko ty możesz to zrobić. |
| It is not I that does it. | To nie ja to robię. ☞ |
| It is the man that counts, not the name. ☞ | To człowiek się liczy, nie nazwisko. |
| It was Mike who took Sally to the party on Saturday. ☞ | To Mike zabrał Sally na imprezę w sobotę. |
| It was Tom who didn’t want to come. | To Tom nie chciał przyjść. |
| It was the grassroots militants who were pushing for a change of line. ☞ | To bojownicy o demokrację naciskali na zmianę linii. |
| It wasn’t the miners who started the fight. | To nie górnicy rozpoczęli walkę. |
| It was meeting Jim that really started me off on this new line of work. ☞ | To spotkanie Jima naprawdę sprawiło, że zacząłem pracę w nowej branży. |
| It is he who has taken the initiative. ☞ | To on przejął inicjatywę. |
| It is him that has taken the initiative. ☞ | To on przejął inicjatywę. |
| It is I who want to move. ☞ | To ja chcę wyruszyć. |
| It is me that wants to move. ☞ | To ja chcę wyruszyć. |
| It is me who broke the vase. ☞ | To ja rozbiłem wazę. |
| It was the French representative that vetoed the new resolution on Iraq at the United Nation last week. | To przedstawiciel Francji zawetował w zeszłym tygodniu nową rezolucję odnośnie Iraku w ONZ. |
| nacisk na przedmiot bezprzyimkowy | |
| It’s money that I love. | To pieniądze kocham. |
| It is her money he craves. ☞ | To jej pieniędzy pragnie. |
| It is her professionalism that I want to praise. | To jej profesjonalizm chcę pochwalić. |
| It isn’t my interest I am defending. | To nie swojego interesu bronię. |
| It isn’t his dedication that I’m questioning. | To nie jego poświęcenie kwestionuję. |
| It was Sally that Mike took to the party on Saturday. | To Sally zabrał Mike w sobotę na przyjęcie. |
| It was a record that I bought yesterday. | To płytę kupiłem wczoraj. |
| It could be your career you have to sacrifice. ☞ | Być może to swoją karierę musisz poświęcić. |
| It must have been the manager that convinced him to withdraw his resignation. ☞ | Musiało być tak, że to kierownik przekonał go do wycofania rezygnacji. |
| It was the new resolution on Iraq that the French representative vetoed at the United Nations last week. | To nową rezolucję odnośnie Iraku zawetował w ONZ w zeszłym tygodniu przedstawiciel Francji. ☞ |
| Those are my notes you’re tearing up! ☞ | To moje notatki drzesz! |
| nacisk na przedmiot przyimkowy bez przeniesienia przyimka | |
| It’s Joey that we’re looking for. | To Joeya szukamy. |
| It’s Joey whom we’re looking for. | To Joeya szukamy. |
| It’s Joey for whom we’re looking. | To Joeya szukamy. |
| It is her money he is after. | To jej pieniądze go interesują. |
| nacisk na przedmiot przyimkowy z przeniesieniem przyimka | |
| It is to him that you ought to speak. ☞ | To z nim powinieneś mówić. |
| It is for you that I did all this. | To dla ciebie zrobiłem to wszystko. |
| It is on him that our success depends. | To od niego zależy nasz sukces. |
| It was to the party that Mike took Sally on Saturday. | To na przyjęcie zabrał Mike Sally w sobotę. |
| It was from John that she heard the news. | To od Johna usłyszała nowiny. |
| It is from Vulgar Latin that the Romance languages developed. | To z łaciny ludowej rozwinęły się języki romańskie. |
| nacisk na okolicznik bezprzyimkowy | |
| It is here that he lives. ☞ | To tutaj (on) mieszka. |
| It was last Sunday that I saw him. | To w zeszłą niedzielę go widziałem. |
| It will be conditionally that he will consent to your proposal. | To warunkowo on zgodzi się na twoją propozycję. |
| It should not be lukewarmly, but earnestly that you ought to protest. ☞ | To nie ma być od niechcenia, ale z gorliwości, że powinieneś protestować. |
| It was last week that the French representative vetoed the new resolution on Iraq at the United Nations. | To w zeszłym tygodniu przedstawiciel Francji zawetował w ONZ nową rezolucję odnośnie Iraku. |
| nacisk na okolicznik z przyimkiem | |
| It is in my own country that I want to live and die. | To w moim własnym kraju chcę żyć i umrzeć. |
| It was on Saturday that Mike took Sally to the party. | To w sobotę Mike zabrał Sally na przyjęcie. |
| It was to the party that Mike took Sally on Saturday. | To na przyjęcie zabrał w sobotę Mike Sally. |
| It was in 1981 that I started learning English. | To w 1981 zacząłem uczyć się angielskiego. |
| It was because of the traffic jam that he was late. | To z powodu korków się spóźnił. |
| It was on Monday that he was late. | To w poniedziałek się spóźnił. |
| It was on the ring road that Nick got stuck. | To na obwodnicy utknął Nick. |
| It was at the United Nations that the French representative vetoed the new resolution on Iraq last week. | To w ONZ przedstawiciel Francji zawetował w zeszłym tygodniu nową rezolucję odnośnie Iraku. |
| pytania ogólne | |
| Is it here that he lives? | Czy to tutaj on mieszka? |
| Is it on this field that we are supposed to play? | Czy to na tym polu będziemy grać? |
| pytania o podmiot | |
| Who is it that calls me? | To kto mnie woła? ☞ |
| Who is it that lives here? | To kto tutaj mieszka? |
| pytania szczegółowe | |
| When was it that you came back? | To kiedy wróciłeś? ☞ |
| Where is it that he lives? | To gdzie on mieszka? |
| zdania wykrzyknikowe | |
| What a great article it was you wrote! | Jaki to wspaniały artykuł napisałeś! ☞ |
| Umieszczenie kursora myszy na symbolu ☞ powoduje wyświetlenie uwag odnoszących się do danego przykładu | |
Zdania pseudorozszczepione (ang. pseudo-cleft sentences lub what-cleft sentences) mają całkiem inną strukturę niż właściwe zdania rozszczepione. Wyodrębniana część zdania ujęta jest w postaci zdania względnego, stojącego na początku zdania złożonego. Jedna z możliwych postaci takiego zdania to what X is Y, np. what I love is money. Podobnie jak w przypadku właściwych zdań rozszczepionych, łącznik może przybierać formy odpowiednich czasów (was, will be itd.).
Język polski dopuszcza też zdania o podobnej strukturze, z tym że zwykle brzmią one sztucznie, i w porównaniu ze zdaniem angielskim powinny one dodatkowo zawierać korelat użytego zaimka względnego. Odpowiednikiem ang. what będzie więc wyrażenie to, co. Dodatkowa partykuła to może się zjawić także przed łącznikiem (ang. is – pol. to jest).
Zdania pseudorozszczepione mogą także wyodrębniać orzeczenie; wówczas po what występuje odpowiednia forma czasownika posiłkowego do, zaś w części drugiej po łączniku występuje bezokolicznik (używany dowolnie z partykułą to lub bez niej). Czasownik posiłkowy zachowuje przy tym czas i aspekt orzeczenia zdania pierwotnego. Przeniesiona może być także cały zwrot, np. zawierający czasownik try. Jeśli czasownik pełnoznaczny występował w formie -ing, wówczas forma ta występuje także w zdaniu pseudorozszczepionym. W tłumaczeniu zwykle należy oddać angielski bezokolicznik polskim odsłownikiem (tak samo jak angielską formę na -ing). Mimo to dokładne polskie odpowiedniki wciąż brzmią stylistycznie niezbyt poprawnie.
Istnieją też odwrotne zdania pseudorozszczepione (ang. inverted pseudo-cleft sentences) z odwróconą kolejnością członów połączonych łącznikiem is, np. money is what I love. W języku polskim ich odpowiedniki zawierają korelat w narzędniku: tym, i często są również stylistycznie niezgrabne (choć poprawne gramatycznie i zrozumiałe).
We współczesnej angielszczyźnie pojawiają się, zwłaszcza w języku nieformalnym, zdania pseudorozszczepione z innymi zaimkami względnymi, zwłaszcza where i when (choć możliwe są też inne). Mają one zwykle strukturę odwróconych zdań pseudorozszczepionych. Zdarzają się jednak także zdania w szyku normalnym.
Tłumaczenie polskie wymaga dodania określeń nadrzędnych nieobecnych w zdaniu angielskim, a niekiedy także zmianę zaimka względnego. Wyrazy nadrzędne spotyka się też niekiedy w zdaniach angielskich, występują wówczas wyrażenia the reason why, the person who. Jeśli zdanie z określeniem nadrzędnym ma szyk normalny, jest wówczas zbliżone do zwykłego zdania względnego.
Zamiast zaimków względnych w zdaniach pseudorozszczepionych mogą występować różne określenia uogólniające, jak all, the (only/best) thing. Ilustrują to poniższe przykłady.
Umieszczenie kursora myszy na symbolu ☞ powoduje wyświetlenie uwag odnoszących się do danego przykładu.
| zdanie | tłumaczenie |
|---|---|
| nacisk na podmiot | |
| What hurts is my left leg. ☞ | Tym, co [mnie] boli, jest lewa noga. |
| The person who accused him has now been arrested. ☞ | Osoba, która go oskarżyła, została teraz aresztowana. |
| nacisk na przedmiot | |
| What I love is money. ☞ | Tym, co kocham, są pieniądze. |
| Money is what I love. ☞ | Pieniądze są tym, co kocham. |
| What I like is her style. ☞ | Tym, co [w niej] lubię, jest jej styl. |
| What I need now is a glass of wine. ☞ | To, czego teraz potrzebuję, to szklanka wina. |
| A glass of wine is what you need now. ☞ | Szklanka wina jest tym, czego teraz potrzebujesz. |
| What I bought yesterday was a record. ☞ | To, co kupiłem wczoraj, to była płyta. ☞ |
| All I’m asking for is group solidarity. ☞ | Wszystko, o co proszę, to solidarność grupowa. |
| All you need is love. | Wszystkim, czego potrzebujesz, jest miłość. |
| All we need is five minutes to fix it. | Wszystkim, czego potrzebujemy, jest pięć minut, by to naprawić. ☞ |
| The thing that I most disliked was the colour of her dress. | Rzeczą, której najbardziej nie lubiłem, był kolor jej sukienki. |
| The only thing I won’t do is phone her again. | Jedyną rzeczą, której nie zrobię, jest ponowne zadzwonienie do niej. |
| The best thing you can do is apologize. ☞ | Najlepszą rzeczą, jaką możesz zrobić, jest przeprosić. |
| nacisk na orzeczenie | |
| What I did was call the police. ☞ | Tym, co zrobiłem, było wezwanie policji. |
| What he did was to call her from his mobile phone. | Tym, co zrobił, było zadzwonienie do niej z komórki. |
| What she did was reschedule the meeting for the afternoon. | Tym, co ona zrobiła, była zmiana terminu spotkania na popołudnie. |
| What they do is dump their products. | Tym, co oni robią, jest sztuczne zaniżanie cen produktów. |
| What Mike did was to take Sally to the party. | Tym, co zrobił Mike, było zabranie Sally na przyjęcie. |
| What the boys are doing is taking Sandy to the match. | Tym, co robią chłopcy, jest zabieranie Sandy na mecz. ☞ |
| What he was trying to do was just earning your trust. ☞ | Tym, co próbował zrobić, było po prostu zdobycie twojego zaufania. |
| nacisk na orzecznik | |
| What these men are is totally ruthless. | Ci ludzie są całkowicie bezwzględni. ☞ |
| What she was was furious. | Była wściekła. ☞ |
| nacisk na okolicznik | |
| Greece is where the Olympic Games took place in 2004. ☞ | Grecja to [kraj], gdzie miała miejsce Olimpiada w 2004. |
| February is when most students get the flu. ☞ | Luty to [okres], gdy większość studentów łapie grypę. |
| Lack of money is the reason why I decided to postpone my research trip to the States. ☞ | Brak pieniędzy to powód, dla którego zdecydowałem przełożyć swoją podróż badawczą do Stanów. |
| Umieszczenie kursora myszy na symbolu ☞ powoduje wyświetlenie uwag odnoszących się do danego przykładu | |
W języku francuskim występują zdania rozszczepione podobnego typu jak w angielskim, np.:
pontem faciendum cūrāre – kazać zbudować most
Źródłem wielu zamieszczonych wyżej przykładów były opracowania internetowe, a także szereg pozycji literatury drukowanej: Fisiak 1987:161, Grzebieniowski 1964:210n, Mańczak-Wohlfeld 2011:55.