Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Uwaga: jeśli widzisz kwadraciki zamiast symboli: f́, ȯ, ȵ, ɛ, t͇, y̨, ɨ̃, ʦ̑, zapoznaj się z treścią tej strony. Aby obejrzeć wszystkie użyte tu symbole, musisz mieć zainstalowany font Code2000, Code2001, Code2002 lub TITUS Cyberbit Basic. Inne fonty Unicode, w tym Arial Unicode i Lucida Sans Unicode, nie zawierają wszystkich potrzebnych glifów.
Międzynarodowy system transkrypcji IPA (International Phonetic Alphabet) był tworzony w oparciu o fonetykę i fonologię języków zachodnioeuropejskich i nie jest zbyt dobrze dostosowany do języka polskiego. Transkrypcja IPA nie zawiera na przykład osobnych znaków dla afrykat, które bezzasadnie traktuje się jako grupy złożone z dwóch spółgłosek. Język polski, podobnie jak inne języki słowiańskie, odróżnia np. połączenie [ts] od afrykaty [ʦ]. Różnica w zapisie jest jak widać minimalna i może prowadzić do nieporozumień. Używanie zapisu z łuczkiem [ʦ̑] zamiast znaku złożonego [ʦ] wyklucza takie nieporozumienia, ale jest znów kłopotliwe w poligrafii. Poza tym zarówno użytkownicy języków słowiańskich, jak i slawiści, mają świadomość, że afrykaty są pojedynczymi głoskami, a nie połączeniami głosek, jak sugeruje transkrypcja IPA. W odniesieniu do języka polskiego dodatkowym problemem był do niedawna (a w praktyce jest nadal) brak symboli IPA dla pewnych dźwięków występujących w polskiej fonetyce, o czym niżej.
Z wyżej omówionych względów w slawistyce używa się najczęściej specjalnego systemu transkrypcji, zwanego alfabetem slawistycznym. Jego nieco zmodyfikowana wersja stosowana jest również na dalszych stronach tej witryny.
W poniższej tabeli zestawiono oba systemy oraz zamieszczono szczegółowe uwagi odnośnie stosowania pewnych symboli. Skrót AS oznacza alfabet slawistyczny.
W obu systemach transkrypcji zapis w nawiasach ukośnych /t/ oznacza transkrypcję fonologiczną, a zapis w nawiasach kwadratowych [t] – transkrypcję fonetyczną.
| System | Przykład | Ortografia | Uwagi | ||
|---|---|---|---|---|---|
| AS | IPA | AS | IPA | ||
| FONEMY | |||||
| Samogłoski ustne | |||||
| a | a | /mama/ | /mama/ | mama | Symbol /a/ w alfabecie slawistycznym oznacza niską samogłoskę centralną. IPA nie ma symbolu dla takiej samogłoski, zastępczo stosuje się symbol dla samogłoski przedniej /a/. |
| e | ɛ | /eva/ | /ɛva/ | Ewa | Symbole /e/, /o/ są prostsze; złożone [ė], [ȯ] (t.j. IPA [e], [o]) oznaczają ich warianty pozycyjne (alofony). |
| o | ɔ | /rok/ | /rɔk/ | rok | |
| i | i | /liǯba/ | /liʤ̑ba/ | liczba | |
| y | ɨ | /być/ | /bɨʨ̑/ | być | Symbol /y/ jest zgodny z ortografią. |
| u | u | /muχa/ | /muxa/ | mucha | |
| Samogłoski nosowe | |||||
| ą | ã | /šąsa/ | /ʃãsa/ | szansa | Tak zwane samogłoski nosowe w języku polskim są w rzeczywistości dwugłoskami, jednak w starszych pracach można spotkać podane tutaj symbole. Zob. także uwaga 1. W AS używa się także symboli /ã ẽ ĩ/. |
| ę | ɛ̃ | /męsḱi/ | /mɛ̃sci/ | męski | |
| ǫ | ɔ̃ | /vǫsḱi/ | /vɔ̃sci/ | wąski | |
| į | ĩ | /įstyŋkt/ | /ĩstɨŋkt/ | instynkt | |
| y̨ | ɨ̃ | /ry̨štok/ | /rɨ̃ʃtɔk/ | rynsztok | |
| ų | ũ | /kųšt/ | /kũʃt/ | kunszt | |
| Półsamogłoski | |||||
| i̯ | j | /moi̯e/ | /mɔjɛ/ | moje | Zob. uwaga 2. |
| u̯ | w | /u̯oŋka/ | /wɔŋka/ | łąka | Zob. uwagi 2 i 3. |
| Sonoranty | |||||
| ł | ɫ | /łoŋka/ | /ɫɔŋka/ | łąka | Sonorant zębowy. Zob. uwaga 3. |
| l | l | /lala/ | /lala/ | lala | Sonorant dziąsłowy. |
| r | r | /rura/ | /rura/ | rura | Zob. uwaga 4. |
| m | m | /mama/ | /mama/ | mama | |
| ḿ | mʲ | /ḿešek/ | /mʲɛʃɛk/ | mieszek | Zob. uwaga 5. |
| n | n | /noga/ | /nɔga/ | noga | |
| ń | ȵ | /koń/ | /kɔȵ/ | koń | Także IPA /ɲ/, zob. uwaga 6. |
| ŋ | ŋ | /peŋkać/ | /pɛŋkaʨ̑/ | pękać | |
| Spółgłoski właściwe | |||||
| p | p | /pačka/ | /paʧ̑ka/ | paczka | |
| b | b | /bai̯ka/ | /bajka/ | bajka | |
| f | f | /fai̯ka/ | /fajka/ | fajka | |
| v | v | /voda/ | /vɔda/ | woda | |
| ṕ | pʲ | /ṕesek/ | /pʲɛsɛk/ | piesek | Zob. uwaga 5. |
| b́ | bʲ | /b́au̯y/ | /bʲawɨ/ | biały | |
| f́ | fʲ | /traf́a/ | /trafʲa/ | trafia | |
| v́ | vʲ | /v́eʒ́eć/ | /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ | wiedzieć | |
| t | t | /tata/ | /tata/ | tata | Zob. uwaga 7. |
| d | d | /rudy/ | /rudɨ/ | rudy | |
| c | ʦ̑ | /ulica/ | /uliʦ̑a/ | ulica | |
| ʒ | ʣ̑ | /ʒvon/ | /ʣ̑vɔn/ | dzwon | |
| s | s | /ser/ | /sɛr/ | ser | |
| z | z | /zupa/ | /zupa/ | zupa | |
| č | ʧ̑ | /čarny/ | /ʧ̑arnɨ/ | czarny | Zob. uwaga 8. |
| ǯ | ʤ̑ | /ǯem/ | /ʤ̑ɛm/ | dżem | |
| š | ʃ | /škou̯a/ | /ʃkɔwa/ | szkoła | |
| ž | ʒ | /žyće/ | /ʒɨʨ̑ɛ/ | życie | |
| ć | ʨ̑ | /ćastko/ | /ʨ̑astkɔ/ | ciastko | |
| ʒ́ | ʥ̑ | /ʒ́ivny/ | /ʥ̑ivnɨ/ | dziwny | |
| ś | ɕ | /śiny/ | /ɕinɨ/ | siny | |
| ź | ʑ | /źarno/ | /ʑarnɔ/ | ziarno | |
| ḱ | c | /ḱedy/ | /cɛdɨ/ | kiedy | Zob. uwaga 9. |
| ǵ | ɟ | /ǵońć/ | /ɟɔȵʨ̑/ | giąć | |
| χ́ | ç | /χ́iǵena/ | /çiɟɛna/ | higiena | Zob. uwagi 3 i 9. |
| γ́ | ʝ | /γ́iǵena/ | /ʝiɟɛna/ | higiena | |
| k | k | /kot/ | /kɔt/ | kot | |
| g | g | /gazeta/ | /gazɛta/ | gazeta | |
| χ | x | /χak/ | /xak/ | hak | Zob. uwaga 3. |
| γ | γ | /γak/ | /γak/ | hak | |
| h | ɦ | /hak/ | /ɦak/ | hak | |
| h́ | ɦʲ | /h́iǵena/ | /ɦʲiɟɛna/ | higiena | |
| ALOFONY | |||||
| ä | æ | [i̯äi̯ko] | [jæjkɔ] | jajko | Alofony fonemów /a e o u/ między spółgłoskami miękkimi. |
| ė | e | [ʒ́ėń] | [ʥ̑eɲ] | dzień | |
| ȯ | o | [ćȯća] | [ʨ̑oʨ̑a] | ciocia | |
| ü | ʉ | [jüźo] | [jʉʑɔ] | Józio | |
| u̯̦ | w̥ | [umysu̯̦] | [umɨsw̥] | umysł | Bezdźwięczny alofon fonemu /u̯/. |
| ł̦ | ɫ̥ | [umysł̦] | [umɨsɫ̥] | umysł | Bezdźwięczny alofon fonemu /ł/. |
| l̦ | l̥ | [myśl̦] | [mɨɕl̥] | myśl | Bezdźwięczny alofon fonemu /l/. |
| l′ | ʎ | [l′ista] | [ʎista] | lista | Alofon fonemu /l/, zob. uwaga 6. |
| r̦ | r̥ | [v́atr̦] | [vʲatr̥] | wiatr | Bezdźwięczny alofon fonemu /r/. |
| r′ | rʲ | [baler′ina] | [balɛrʲina] | balerina | Alofon fonemu /r/. |
| m̦ | m̥ | [ṕism̦] | [pʲism̥] | pism | Bezdźwięczny alofon fonemu /m/. |
| ḿ | mʲ | [ḿiśek] | [mʲiɕɛk] | misiek | Zob. uwaga 5. |
| n̦ | n̥ | [ṕosn̦ka] | [pʲɔsn̥ka] | piosnka | Bezdźwięczny alofon fonemu /n/. |
| ṇ | n͇ | [soṇček] | [sɔn͇ʧ̑ɛk] | sączek | Zob. uwaga 7. |
| ń̦ | ȵ̥ | [ṕeśń̦] | [pʲɛɕȵ̥] | pieśń | Także IPA [ɲ̊]. Alofon /ń/. |
| į̯ | j̃ | [paį̯sḱi] | [paj̃sci] | pański | Alofon fonemu /ń/. AS także [ĩ̯]. |
| ŋ́ | ŋʲ | [veŋ́ǵel] | [vɛŋʲɟɛl] | węgiel | Alofon fonemu /ŋ/ przed /ḱ ǵ/. |
| ų̯ | w̃ | [voų̯sḱi] | [vɔw̃sci] | wąski | Także AS [ũ̯], IPA [ɰ̃]. Zob. uw. 1. |
| ṕ | pʲ | [ṕić] | [pʲiʨ̑] | pić | Zob. uwaga 5. |
| b́ | bʲ | [b́ić] | [bʲiʨ̑] | bić | |
| f́ | fʲ | [traf́ić] | [trafʲiʨ̑] | trafić | |
| v́ | vʲ | [v́ić] | [vʲiʨ̑] | wić | |
| ṭ | t͇ | [ṭšy] | [t͇ʃɨ] | trzy | Zob. uwaga 7. |
| ḍ | d͇ | [ḍževo] | [d͇ʒɛvɔ] | drzewo | |
| t′ | tʲ | [t′ik] | [tʲik] | tik | Zob. uwaga 10. |
| d′ | dʲ | [d′iva] | [dʲiva] | diwa | |
| c′ | ʦ̑ʲ | [c′ito] | [ʦ̑ʲitɔ] | cito | |
| ʒ′ | ʣ̑ʲ | [goʒ′illa] | [gɔʣ̑ʲilla] | Godzilla | |
| s′ | sʲ | [s′inus] | [sʲinus] | sinus | |
| z′ | zʲ | [z′in] | [zʲin] | zin | |
| č′ | ʧ̑ʲ | [č′ipsy] | [ʧ̑ʲipsɨ] | chipsy | |
| ǯ′ | ʤ̑ʲ | [ǯ′ių̯sy] | [ʤ̑ʲiw̃sɨ] | dżinsy | |
| š′ | ʃʲ | [š′in] | [ʃʲin] | szin | |
| ž′ | ʒʲ | [rež′im] | [rɛʒʲim] | reżim | |
| h̦ | h | [druh̦] | [druh] | druh | Zob. uwaga 3. |
1. W nowszych opracowaniach stosuje się następującą symbolikę: AS /aŋ eŋ oŋ iŋ yŋ uŋ/, IPA /aŋ ɛŋ ɔŋ iŋ ɨŋ uŋ/. Spółgłoska /ŋ/ występuje tutaj w formie alofonu zapisywanego [w̃] lub [ɰ̃].
2. Zamiast symboli /i̯ u̯/ używanych zwykle przez slawistów, na tej witrynie używa się prostszych symboli IPA /j w/.
3. Niewielka liczba Polaków zamiast /w/ (/u̯/) wciąż wymawia zębowe welaryzowane /ł/ na miejscu litery ł. W mowie tych osób fonem /w/ występuje w takich wyrazach jak auto /awto/, weekend /wikent/. Większość Polaków wymawia jednak jeden fonem /w/ na miejscu zarówno /w/, jak i /ł/.
Podobnie pewna liczba Polaków wymawia ortograficzne h jako laryngalną spółgłoskę dźwięczną /ɦ/. Jest to tzw. wymowa kresowa. Przekonanie, że jest to dźwięczna welarna /γ/, jest błędne lub odnosi się jedynie do niektórych użytkowników języka. W wymowie większości Polaków /ɦ/ i /x/ (ortograficzne ch) wymawiane są jednakowo jako /x/.
Zazwyczaj w alfabecie slawistycznym na oznaczenie bezdźwięcznego spirantu welarnego używa się znaku /χ/, choć niektórzy używają także /x/ jak w IPA (i taką konwencję przyjęto też na tej witrynie). Jego dźwięczny odpowiednik /γ/ ma mieć według literatury status fonemu u osób mających wymowę kresową. Dla większości Polaków [γ] jest alofonem fonemu /x/ pojawiającym się przed spółgłoską dźwięczną, np. w wyrazie klechda [kleγda].
Jak nadmieniono wyżej, osoby o wymowie kresowej wymawiają prawdopodobnie krtaniowe /ɦ/, a nie welarne /γ/. W wymowie tych osób prawdopodobnie występuje też [γ] jako alofon fonemu /x/ (w wyrazie klechda), a także [h] jako alofon fonemu /ɦ/ przed bezdźwięczną i w wygłosie absolutnym (np. w wyrazie Boh [boh]). W alfabecie slawistycznym na oznaczenie dźwięcznej krtaniowej stosuje się na ogół symbol /h/, czasem jednak używa się symbolu IPA /ɦ/ (zasadę tę stosuje się także na tej witrynie).
Fonem /γ́/ ma według literatury występować w wymowie kresowej np. w wyrazach higiena lub hieroglif. W rzeczywistości może tu chodzić o spalatalizowaną krtaniową /ɦ′/.
Fonem /x́/ (u osób z wymową kresową również /γ́/ lub /ɦ′/) ma status niepewny. Głoska [x́] występuje przed /i/ lub /j/, np. chimera [x́imera], anarchia [anarx́ja], historia [x́istorja], hiena [x́jena]. Istnieją jednak wyrazy, w których [j] może ulegać redukcji, np. psychiatra [psyx́atra], hieroglif [x́eroglif], dzięki czemu [x́] uzyskuje status fonemu.
4. W języku polskim oprócz wariantów pozycyjnych fonemów występują także warianty fakultatywne. Uwularne [ʀ] jest wariantem fakultatywnym dziąsłowego fonemu /r/, to znaczy pewne osoby zamiast [r] wymawiają [ʀ] i to nie zakłóca przekazu językowego (choć jest to uważane za niepoprawne i dlatego nie zostało uwzględnione w tabeli).
5. Istnieją 2 interpretacje miękkich spółgłosek wargowych. Według pierwszej interpretacji są to odrębne fonemy, według drugiej są one jedynie alofonami odpowiednich twardych spółgłosek występującymi przed /i/, zaś w innym otoczeniu odpowiada im sekwencja dwóch fonemów. Najlepiej jest zilustrować to przykładami:
| Zapis ortograficzny | Pierwsza interpretacja | Druga interpretacja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Transkrypcja | Transkrypcja | |||||||
| Fonologiczna | Fonetyczna | Fonologiczna | Fonetyczna | |||||
| AS | IPA | AS | IPA | AS | IPA | AS | IPA | |
| mieszek | /ḿešek/ | /mʲɛʃɛk/ | [ḿešek] | [mʲɛʃɛk] | /mi̯ešek/ | /mʲɛʃɛk/ | [ḿi̯ešek] | [mʲɛʃɛk] |
| piesek | /ṕesek/ | /pʲɛsɛk/ | [ṕesek] | [pʲɛsɛk] | /pi̯esek/ | /pʲɛsɛk/ | [ṕi̯esek] | [pʲɛsɛk] |
| biały | /b́au̯y/ | /bʲawɨ/ | [b́au̯y] | [bʲawɨ] | /bi̯au̯y/ | /bʲawɨ/ | [b́i̯au̯y] | [bʲawɨ] |
| trafia | /traf́a/ | /trafʲa/ | [traf́a] | [trafʲa] | /trafi̯a/ | /trafʲa/ | [traf́i̯a] | [trafʲa] |
| wiedzieć | /v́eʒ́eć/ | /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ | [v́eʒ́eć] | [vʲɛʥ̑ɛʨ̑] | /vi̯eʒ́eć/ | /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ | [v́i̯eʒ́eć] | [vʲɛʥ̑ɛʨ̑] |
| misiek | /ḿiśek/ | /mʲiɕɛk/ | [ḿiśek] | [mʲiɕɛk] | /miśek/ | /miɕɛk/ | [ḿiśek] | [mʲiɕɛk] |
| pić | /ṕić/ | /pʲiʨ̑/ | [ṕić] | [pʲiʨ̑] | /pić/ | /piʨ̑/ | [ṕić] | [pʲiʨ̑] |
| bić | /b́ić/ | /bʲiʨ̑/ | [b́ić] | [bʲiʨ̑] | /bić/ | /biʨ̑/ | [b́ić] | [bʲiʨ̑] |
| trafić | /traf́ić/ | /trafʲiʨ/ | [traf́ić] | [trafʲiʨ] | /trafić/ | /trafiʨ/ | [traf́ić] | [trafʲiʨ] |
| wić | /v́ić/ | /vʲiʨ̑/ | [v́ić] | [vʲiʨ̑] | /vić/ | /viʨ̑/ | [v́ić] | [vʲiʨ̑] |
Jak widać z tabeli, transkrypcja IPA nie jest w stanie oddać różnicy np. pomiędzy fonemem /ḿ/ według pierwszej interpretacji, a sekwencją fonemów /mi̯/ według drugiej interpretacji.
Na tej witrynie stosowany jest zapis w rodzaju /m′ešek/, który jest uproszczoną wersją zapisu /mi̯ešek/.
6. Spalatalizowany alofon [l′] fonemu /l/ oraz fonem /ń/ różnią się znacznie od standardowych palatalnych dźwięków oznaczanych w IPA przez [ʎ] i /ɲ/. Co więcej, /ń/ ma to samo miejsce artykulacji co /ć ʒ́ ś ź/, tj. jest spółgłoską dziąsłowo-palatalną. Dla dziąsłowo-palatalnego sonorantu nosowego najnowsza wersja Unicode przewiduje znak /ȵ/ (kod 565 czyli U+0235), od dawna stosowany np. w opisach dialektów chińskich.
Alofon [l′], który powinno się oznaczać [lʲ] w transkrypcji IPA, występuje przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występuje przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest występowanie tego dźwięku na granicy morfemów lub wyrazów.
7. Podstawowe warianty polskich /t d c ʒ s z n/ mają artykulację zębową, a nie dziąsłową. Standardowy zestaw symboli IPA, oparty na wzorcach angielskich i tylko z nazwy międzynarodowy, obejmuje natomiast dźwięki dziąsłowe /t d ʦ̑ ʣ̑ s z n/. Polskie dźwięki dziąsłowe są natomiast jedynie szczególnym przypadkiem fonemów, które zasadniczo są zębowe. Symbole alofonów dziąsłowych, występujących tylko w szczególnym otoczeniu fonetycznym, składają się w alfabecie slawistycznym z podstawowego symbolu fonemu i znaku diakrytycznego w postaci kropki pod literą, oznaczającej artykulację dziąsłową. IPA pierwotnie nie zawierał osobnego znaku dla artykulacji dziąsłowej. Dopiero później wprowadzono oznaczenie artykulacji dziąsłowej w postaci znaku równości (dwóch linii poziomych) pod znakiem fonemu (znak o kodzie U+0347 czyli 839).
Dziąsłowe alofony [ṭ ḍ] są najczęściej zastępowane afrykatami [č ǯ], np. trzeba [ṭšeba čšeba].
8. Polskie spółgłoski dziąsłowe /č ǯ š ž/ różnią się tak znacznie od angielskich zadziąsłowych (palatalno-dziąsłowych) oznaczanych w IPA /ʧ̑ ʤ̑ ʃ ʒ/, że nawet twórcy IPA wolą dla spółgłosek polskich używać niestandardowych oznaczeń /ʦ̣̑ ʣ̣̑ ṣ ẓ/ (zob. tutaj). Inni używają symboli /t͡š d͡ž š ž/, mimo iż zasadniczo korzystają z oznaczeń IPA.
9. Spółgłoską palatalną w języku polskim jest /j/. Artykulację spółgłosek /ḱ ǵ χ́ γ́/ należy natomiast określić jako prewelarną. Używanie dla ich oznaczenia symboli IPA /c ɟ ç ʝ/ jest więc mylące, powinno się używać /k̟ g̟ x̟ γ̟/.
10. Zmiękczone alofony [t′ d′ c′ ʒ′ s′ z′ č′ ǯ′ š′ ž′ r′] występują w wyrazach obcego pochodzenia przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występują przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest ich występowanie na granicy morfemów lub wyrazów. Na [ʒ′] brak dobrych przykładów, wyraz Godzilla wymawiany jest częściej [goʒ́illa].
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14