Palatalizacje w porządku chronologicznym

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

W rozwoju języka polskiego nastąpiło na przestrzeni tysiącleci szereg procesów palatalizacyjnych. Ogólny schemat jest następujący: samogłoski przednie (typu i, e) zmieniają artykulację poprzedzających je (czasem także następujących po nich) spółgłosek, po jakimś czasie pojawiają się nowe samogłoski przednie, które mogą wpływać na spółgłoski dotąd niespalatalizowane. Najbardziej podatne na zmiany są z natury spółgłoski welarne. Jednak na gruncie słowiańskim, a zwłaszcza polskim, procesy palatalizacji nasiliły się i objęły wszystkie spółgłoski: najpierw zaznaczył się silny wpływ j, potem zaczęły oddziaływać samogłoski przednie.

  1. *ḱ, *ḱh > *s2; *ǵ, *ǵh > *z2 (właściwie asybilacja, przez stadium afrykaty typu *ć, *ʒ́, zachowanej częściowo w indoirańskim) – ta palatalizacja zaszła w okresie rozpadu wspólnoty praindoeuropejskiej w językach satəm (obok bałtosłowiańskich także Indoirańskie, dako-myzyjskie+, frygijsko-trackie+, ormiański, albański, może iliryjski+), języki grupy kentum zrównały zwarte palatalne z welarnymi, np. łac. centum, ang. hundred – słow. sъto (*ḱm̥to-), łac. co-gnō-scō, ang. know – słow. znati (*ǵnō-); jeśli morfem zawierał *s1, a także w pewnych innych odosobnionych wyrazach, proces mógł nie zachodzić i zamiast tego rozwijały się odpowiednio *k, *g, np. skr. haṁsa, gr. khēn, łac. (h)anser, ang. goose, lit. žąsis – słow. gǫsь (*ǵhans-); por. także skr. śru-, słow. slyšěti – lit. klausyti; palatalizacja ta objęła też grupy *tḱ, *dhǵh (por. skr. takṣan ‘cieśla’, gr. tekton, łac. texō ‘tkam, buduję’ – słow. tesati (< pie. *tetḱ-); skr. kṣam ‘ziemia’, gr. khthōn, łac. humus – słow. †zemja (*dhǵhem | *dhǵhom), gr. ikhthỹs ‘ryba’, lit. žuvìs, słow. zъvono | zъveno ‘płat ryby wycięty w poprzek’ (*dhǵhuhʷ-));
  2. k, g, x > č, ž, š przed i1, e, ě1, ę, ь, ŕ̥, ĺ̥ (tzw. pierwsza palatalizacja); podobne zjawisko obserwujemy w indoirańskim, ale nie w bałtyckim; także kj, gj, xj > č, ž, š; skj, zgj > šč, žǯ; w pozycji pierwszej palatalizacji: kt, gt > tj (na gd brak przykładów);
  3. sj, zj > š, ž; stj, zdj > šč, žǯ (rezultat taki sam jak dla skj, zdj);
  4. k, g, x > c, ʒ, ś przed i2, ě2 (tzw. druga palatalizacja) oraz po i, e, ě, ę, ь, ŕ̥, ĺ̥ (tzw. trzecia palatalizacja – mniej konsekwentnie); to proces o wiele późniejszy, przypadający na okres rozpadu wspólnoty ogólnosłowiańskiej; ś dało w zachodniosłowiańskich š, w pozostałych s (np. pol. szary, ros. s′eryj < śěrъjь); w południowosłowiańskim drugiej palatalizacji podlegały także grupy kv, gv, xv > cv, ʒv, śv; przykłady rosyjskie mogą być pożyczkami z języka cerkiewnego;
  5. tj, dj > t′, d′; dalszy rozwój różny (maced. ḱ, ǵ, bułg. št, žd, ros. č, ž, pol. c, ʒ);
  6. rj, lj, nj > ŕ, ĺ, ń; w dialektach południowych także slj, znj > šĺ, žń;
  7. pj, bj, vj, mj > pĺ, bĺ, vĺ, mĺ – proces przeprowadzony niekonsekwentnie (w polskim tylko w nielicznych wyrazach);
  8. p, b, f, v, m > p′, b′, f′, v′, m′; t, d, s, z > ć, ʒ́, ś, ź – stara palatalizacja polska – zaszła przed i, ь, e, ě, ę, ĺ̥, ŕ̥ zanim samogłoski te uległy dalszym zmianom; nie zachodzi przed e < ъ; w tych warunkach r, l, n mieszają się z ŕ, ĺ, ń, po czym ĺ depalatalizuje się (podczas gdy stare niepalatalne l staje się zwelaryzowanym ł, aż w końcu przechodzi w w), natomiast ŕ zmienia się w ř (a następnie miesza się z ž);
  9. k, g, x > ḱ, ǵ, x́ – nowa palatalizacja polska, która zachodzi przed nowymi i, e < y, ъ; regularna tylko dla k, g, dla x tylko w nielicznych przypadkach; nowe zapożyczenia nie podlegają temu procesowi.

Ciąg dalszy

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14