Składnia języka polskiego

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Sposoby wyrażania poszczególnych części zdania

Okolicznik

Okolicznik jest określeniem czasownika (Zrobił to szybko), przymiotnika (To wyjątkowo mądry człowiek), zaimka przymiotnego, przysłówka (Było mi bardzo miło) lub zaimka przysłownego, a w pewnych opisach także rzeczownika oznaczającego czynność (tzw. przydawka okolicznikowa (okolicznościowa), np. powrót z lotniska, wyjazd z domu, przebywanie bez opieki, przejazd koło szkoły, jazda nocą, odpoczynek po pracy, mieszkanie kątem, tłumaczenie na żywo, podróż na gapę, walka na bagnety, chodzenie na palcach, skok na dach, płacz z radości, nocleg pod gołym niebem. Czasem trudno odróżnić okolicznik od dopełnienia, w przypadkach takich pomaga test pytaniem – okolicznik pozostaje ze swym nadrzędnikiem w związku przynależności, natomiast dopełnienie – w związku rządu. W zdaniu Barbara siadła na krześle podkreślone określenie to wbrew pozorom dopełnienie, a nie okolicznik miejsca, gdyż uzupełnia ono treść orzeczenia. Również pytanie o dopełnienie na czym? pasuje tu bardziej niż gdzie?, pytanie o okolicznik. Podobnie w zdaniu Jadę samochodem właściwym pytaniem jest czym?, a nie jak?, a zatem i tu występuje dopełnienie, a nie okolicznik sposobu. Okoliczniki występują natomiast w zdaniach Barbara siadła na krześle w pokoju i Szybko jadę samochodem. W zdaniu Jan mieszka pod lasem występuje również okolicznik, choć usunięcie tego określenie uczyni zdanie niekompletnym – rozstrzyga jednak test pytaniem (gdzie?). Pytania o poszczególne rodzaje okoliczników podano poniżej, w poszczególnych podrozdziałach.

Uwaga: nie wszystkie wyrażenia omówione poniżej uznaje się za okoliczniki. Dotyczy to zwłaszcza określeń czasu zawartych w wypowiedziach w rodzaju Jest wpół do siódmej. Określenia takie omówiono jednak łącznie z prawdziwymi okolicznikami ze względów praktycznych.

Powrót do początku składni

Okolicznik miejsca

Okoliczniki lokatywne

Odpowiadają na pytanie gdzie? Należą tu:

• zaimki przysłowne i przysłówki tu (tutaj), tam, ówdzie, gdzieś, gdzieniegdzie, dalej: Tamci jeszcze tu są. Mieszkamy tutaj. Tam można znaleźć pozostałości kultury Inków. Gdzieniegdzie można było dostrzec pozostałości dawno minionych czasów. Dalej jest tylko pustka. Mieszkał kątem (przysłówek, bo ma inne znaczenie niż rzeczownik kąt).
• w + miejscownik oznaczające położenie wewnątrz obszarów trójwymiarowych lub przestrzeni zamkniętych: Boli mnie w boku. Huczy mi w głowie. Uczę się w szkole. Wczoraj byłem w kinie. Jeszcze świeciło się w oknach. Jolki nie ma w domu. Oglądam się w lustrze. Chłopcy zagubili się w lesie. Ptak śpiewa w krzakach. Zgubione rzeczy często znajduje się w szufladzie. Malinowski siedział w więzieniu. Pracuję w fabryce. Markowski zasiada w radzie nadzorczej. Od pewnego czasu przybywał w domu. Ala przechowuje biżuterię w sejfie. Wolę mieszkać w bloku. W kuchni czuć było rybą. Jabłka leżą w koszyku. Żyjemy w Polsce. Ziemia jest jedną z planet w Układzie Słonecznym.
• na + miejscownik oznaczające położenie na terenie otwartym lub na jakiejś powierzchni: Chłodno dziś na dworze. Zazieleniło się na łąkach. Czekam na ulicy. Byłem na lotnisku. Na stadionie odbywa się mecz piłkarski. Książka leży na stole. Na Ziemi żyją miliony gatunków istot żywych. Armstrong prowadził eksperymenty na Księżycu. Odpoczywaliśmy na werandzie. Michał mieszkał na skraju wsi.

Przyimka w używa się:

• z nazwami miast: w Warszawie, w Krakowie, w Łodzi, w Pradze, w Londynie, w Kopenhadze.
• z nazwami państw: w Polsce, w Czechach, w Niemczech, we Włoszech, w Rosji, w Hiszpanii, w Egipcie, w Kanadzie, w Japonii, w Stanach Zjednoczonych.
• z nazwami łańcuchów górskich: w Sudetach, w Karpatach, w Tatrach, w Beskidach, w Pamirze, w Andach.

Wyjątki: na Ukrainie, na Białorusi, na Litwie, na Łotwie, na Słowacji, na Węgrzech; na Uralu, na Kaukazie. Uwaga: formy w Niemczech, we Włoszech, na Węgrzech stanowią wyjątki w odmianie rzeczowników.

Przyimka na używa się:

• z nazwami krain i regionów: na Śląsku, na Pomorzu, na Kujawach, na Mazowszu, na Mazurach, na Warmii, na Kurpiach, na Lubelszczyźnie, na Podhalu, na Morawach, na Podolu, na Smoleńszczyźnie, na Rusi (Ruś była regionem, a nie państwem), na Saharze.
• z nazwami dzielnic miast: na Pradze, na Żeraniu, na Ursynowie.
• z nazwami zbiorników wodnych: na Pacyfiku, na Bałtyku, na Wigrach (np. Bornholm jest wyspą na Bałtyku).
• z nazwami szczytów górskich: na Rysach, na Śnieżce, na Łysej Górze.

Wyjątki: w Wielkopolsce, w Małopolsce, w Śródmieściu, w Nowej Hucie (i wiele innych nazw dzielnic, które były kiedyś odrębnymi miejscowościami). Regiony i krainy poza Polską i niektórymi sąsiednimi krajami wymagają przyimka w: w Szwabii, w Burgundii, w Andaluzji, w Tybecie, w Dekanie, w Indochinach. Przyimek w z nazwami zbiorników wodnych dotyczy np. żyjących w wodzie organizmów: ten gatunek ryb żyje także w Bałtyku.

Wybór między w a na bywa sprawą językowego zwyczaju:

• Mieszkam na wsi (akcentowane jak pojedyncze słowo: na wsi; por. Mieszkam w mieście).
• Wychowała się na przedmieściu. Wielu ludzi mieszka na tym osiedlu. Ptak śpiewa na drzewie (ale: w krzakach).
• Postanowiłem studiować na uniwersytecie (ale: w akademii).
• Stoję w środku (ale na początku, na końcu).

Niekiedy wybór przyimka zależy od znaczenia: Na niebie świeciły gwiazdy. Po śmierci sprawiedliwi otrzymają nagrodę w niebie. Człowiek to jeden z wielu gatunków żyjących na Ziemi. Mrównik kopie jamy w ziemi. Czasami można użyć zarówno w, jak i na: Dobrze mi się spało w tym łóżku. Dobrze mi się spało na tym łóżku. Zabrania się postoju w tym miejscu. Na tym miejscu wybudowano katedrę. Przyimek na rozszerza zakres swojego użycia zwłaszcza w języku potocznym. Np. mówi się na zakładzie, na szkole w znaczeniu na terenie zakładu, na terenie szkoły. Choć formy te są tępione przez purystów, używa się ich powszechnie.

Konstrukcja po + miejscownik wyraża powierzchnię, po której odbywa się ruch, zwłaszcza nieukierunkowany (także w obrębie przestrzeni zamkniętej): Cały dzień chodził po wsi. Stąpam po dywanie. Po ulicy jeździły samochody. Korale rozsypały się po podłodze. Armstrong spacerował po Księżycu. Statek płynie po jeziorze. Długo chodził po lesie za grzybami.

Konstrukcja u + dopełniacz wyraża:

• z określeniami ludzi – położenie wewnątrz krajów, mieszkań, gabinetów itd., które do nich należą, także treść znajdującą się w dziele jakiegoś autora: Jesteśmy tu u siebie. Byłem rano u lekarza. Jest u siostry. Marię spotkałem u Kowalskich. Studiował u Wisłockiego. Dowiedział się o tym w czasie wizyty u znajomych. Myśl tę można znaleźć u Arystotelesa.
• zjawisko rozpowszechnione w jakiejś grupie ludzi: U Anglików obowiązuje ruch lewostronny. Ten zwyczaj jest rozpowszechniony u Słowian. U nas w Polsce jest inaczej. Masz powodzenie u kobiet. Przemówienie wywołało zdumienie u słuchaczy.
• konkretne położenie w pewnych wyrażeniach: Przeczytał uwagę zamieszczoną u góry strony. Podpisał się u dołu. Turysta był już u szczytu. Zajął miejsce u końca stołu. Byliśmy już u kresu podróży.
• bliskość przestrzenną (zwłaszcza w wyrażeniach zwyczajowych i archaizowanych): Lampa wisi u sufitu. Harcerze siedzieli u ogniska. Franek siadł u studni. Azor położył się u stóp swojego pana. Stanąłem u drzwi. Byłem już u celu swoich dociekań. Zawodnik był już u mety. Olbrzymi dąb rósł u drogi. Żywiec leży u ujścia Koszarawy do Soły.

Bliskość przestrzenną wyrażają zazwyczaj:

• przy + miejscownik (zwykle w przypadku mniejszej odległości): Olbrzymi dąb rósł przy drodze. Siedzimy przy stole. Trolejbus zatrzymuje się przy dworcu.
• obok + dopełniacz (zwykle w przypadku nieco większej odległości): Telefon znajduje się obok tamtego domu. Obok biurka stoi fotel.
• koło + dopełniacz (używane wymiennie z poprzednią konstrukcją): Koło dworku rosły wielkie lipy. Trawa rośnie koło płotu.

Położenie blisko zbiorników wodnych wyraża nad + narzędnik: nad oceanem, nad morzem, nad rzeką, nad strumieniem, nad jeziorem, nad Wisłą, nad Bałtykiem. Wypoczywaliśmy nad Wigrami. Bliskość względem miast, gór, budynków wyraża pod + narzędnik: pod Warszawą, pod Poznaniem, pod Tatrami, pod Rysami. Demonstrował pod sejmem.

Konkretne usytuowanie względem przedmiotu (lub przedmiotów) wyrażają konstrukcje:

• przed + narzędnik: Przystanek znajduje się przed budynkiem muzeum. Lud wiwatował przed pałacem. Ania czesze się przed lustrem. Miga mi coś przed oczami.
• za + narzędnik: Maciej był ostatnio za granicą. Za pasem trzymał granaty. Schowała się za kotarą. Kowalscy mieszkają za ścianą. Za lasem płynie rzeka.
• nad + narzędnik: Nad dachami unosił się dym. Nad stołem wisiała lampa. Lekarz pochylił się nad chorym. Cały dzień przesiedział nad rzeką.
• pod + narzędnik: Pies siedzi pod stołem. Pod drzewem rosną maliny. Jan mieszka pod lasem.
• między + narzędnik liczby mnogiej: Mezopotamia to kraj, który leży między dwiema rzekami. Współpraca między firmami rozwijała się pomyślnie. Zatrzymał się między dwoma potężnymi dębami.
• między + narzędnik + a + narzędnik: Znalazł się między młotem a kowadłem. Stanął między Andrzejem a Robertem.
• wśród + dopełniacz liczby mnogiej: Jej dom stał wśród wysokich sosen. Schował się wśród skał.

Przyimek między wyraża zwykle położenie względem dwóch przedmiotów, wśród – w stosunku do większej liczby przedmiotów; istnieją również postacie oboczne pomiędzy, pośród. Formy poza, ponad + narzędnik, wyrażają zwykle większe oddalenie: Ponad domami płynęły ciemne chmury. Dawniej używano także analogicznej formy popod.

Okoliczniki ablatywne

Odpowiadają na pytanie skąd? Używane są tutaj:

• przysłówki stąd, stamtąd, odpowiadające przysłówkom lokatywnym tu, tam.
• z + dopełniacz, odpowiadające lokatywnym konstrukcjom w + miejscownik i na + miejscownik: Wyszedłem z domu. Całkiem wyleciało mi to z głowy. Dzieci wróciły ze szkoły. Janek wybiegł z klasy. Franek przyjechał z Poznania. Mój ojciec pochodzi z Wielkopolski. Janek wyjechał z Polski. Wyszła z lasu. Wyciągnął coś z szuflady. Wracam z lotniska. Zabierz książkę ze stołu. Woda leje się z kranu. Astronauci wrócili z Księżyca. Ilona wróciła z Węgier.
• od + dopełniacz, odpowiadające lokatywnym konstrukcjom przy + miejscownik, u/koło/obok + dopełniacz: Odszedł od stołu. Powoli oddalał się od miasta. Harcerz odszedł od ogniska. Wracam od ciotki. Marek przyszedł od lekarza. Przejrzał stronę od góry.
• sprzed + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu przed + narzędnik: Autobus odjeżdża sprzed budynku muzeum.
• zza + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu za + narzędnik: Wróciłem ostatnio zza granicy.
• znad + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu nad + narzędnik: Jedziemy znad morza. Wrócił znad Bałtyku.
• spod + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu pod + narzędnik: Przyjechała spod Krakowa.
• spomiędzy + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu (po)między + narzędnik: Wyszła spomiędzy drzew.
• spośród + dopełniacz, odpowiadające lokatywnemu wśród, pośród + dopełniacz: Spośród widzów wybiegło kilku aktorów.

Lokatywnym poza, ponad + narzędnik odpowiadają ablatywne spoza, sponad + dopełniacz: Słońce wyszło spoza chmur.

Okoliczniki allatywne (adlatywne)

Odpowiadają na pytanie dokąd? Używane są tutaj:

• przysłówki tu (tutaj), tam, odpowiadające identycznym przysłówkom lokatywnym (uwaga: dotąd ma inne znaczenie!): Idź tam.
• do + dopełniacz, odpowiadające lokatywnym w, przy + miejscownik, u, obok, koło + dopełniacz: Moi przyjaciele poszli do parku. Doszedł do skrzyżowania. Odwrócił się do ściany. Podniósł lornetkę do oczu. Idę do ciotki. Do kościoła idzie się pod górę. Wszedł do lasu. Chorego przewieziono do szpitala. Rodzeństwo przyszło do domu przed godziną. Państwo Graczykowie wyszli do sklepu. Powoli wszedł do pokoju. Dziewczyna pobiegła do lasu. Do miasta płynęło się promem przez rzekę. Jadę do Warszawy.
• w + biernik, odpowiadające lokatywnemu w + miejscownik, dziś zastępowane przez do + dopełniacz: Ruszono w pole. Wszedł w las.
• na + biernik, odpowiadające lokatywnemu na + miejscownik: Kamień spadł na drogę. Kot wskoczył na dach. Wyjeżdżamy na Węgry. Helena jedzie na wieś. Młodzież wieczorami chodziła na dyskoteki. Armstrong poleciał na Księżyc. Powinienem pojechać na wakacje. Jadę na Pragę. Idę na dworzec.
• ku + celownik, odpowiadające lokatywnym u, obok, koło + dopełniacz, wychodzące z użycia: Podszedł ku Marcie.
• przed, za, nad, pod + biernik, odpowiadające użyciom lokatywnym z miejscownikiem: Mysz uciekła pod łóżko. Do kościoła idzie się pod górę. Szedł prosto przed siebie.
• między + biernik, odpowiadające lokatywnym między + narzędnik i wśród + dopełniacz: Włożył dokument między dwie książki. Jeleń uciekł między drzewa.

W znaczeniu allatywnym ginie różnica między : wśród. Używane są również formy rozszerzone pomiędzy, poza, ponad.

Okoliczniki perlatywne

Odpowiadają na pytanie którędy? Używane są tutaj:

• przysłówki tędy, tamtędy, odpowiadające przysłówkom lokatywnym tu, tam.
• przez + biernik, odpowiadające lokatywnym w, na + miejscownik:: Jarek przeszedł przez ulicę. Wracaliśmy przez park. Przejeżdżałem przez Łódź. Do miasta płynęło się promem przez rzekę. Idę sobie przez podwórze. Wolno przeszedł przez most.
• narzędnik, używany zwykle, gdy ruch odbywa się wzdłuż (a nie w poprzek) drogi lądowej lub wodnej, poza tym wychodzący z użycia na rzecz przez + biernik: Jarek szedł ulicą. Wolę podróżować morzem. Do tej wioski najłatwiej dopłynąć rzeką. Przyszedł drogą biegnącą skrajem lasu. Przechodzili lasem. Przechadzałem się promenadą. Szedł ulicą Warszawską. Samochód jechał szosą. Ty pójdziesz górą, a ja doliną.
• obok, koło + dopełniacz, odpowiadające nie tylko identycznym okolicznikom lokatywnym, ale także lokatywnym u + dopełniacz, przy + miejscownik: Jan przeszedł obok Magdy. Autobus przejeżdża koło szkoły.
• przed, za, nad, pod + narzędnik, odpowiadające identycznym okolicznikom lokatywnym: Nad Janem przeleciał ptak.
• między + narzędnik, odpowiadające identycznemu okolicznikowi lokatywnemu: Przecisnął się między sztachetami. Teresa przeszła między drzewami.
• wśród + dopełniacz, odpowiadające identycznemu okolicznikowi lokatywnemu: Potok płynie wśród łąk i lasów. Wojska posuwały się wzdłuż granicy.

Tabela okoliczników miejsca

Powrót do początku składni

Źródła przykładów

ramka w nowym oknie

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14