Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Wypowiedzenie jest to najmniejszy samodzielny komunikat, będący fragmentem tekstu (w językoznawstwie tekstem jest nie tylko to, co napisano, ale przede wszystkim to, co zostało wypowiedziane). Często wśród nich rozróżnia się wypowiedzenia czasownikowe (werbalne), czyli zdania, i wypowiedzenia nieczasownikowe (niewerbalne).
Za zdanie uważamy wypowiedzenie, w którym występuje orzeczenie na najwyższym poziomie struktury (dlatego zdaniem nie jest np. Wykonanie pracy, która wymagała wiele wysiłku). Orzeczeniem najczęściej jest osobowa forma czasownika, jednak w ogólności wystarczy, by użyta została forma finitywna. Zdaniami są więc wypowiedzi: Dobrze mi się tu siedzi. Wykonano pracę. Rozbito szybę. Należy przestrzegać prawa. Nie wolno tu palić. Mówiło się o tym głośno. Powinno się mówić o tym głośno.
Zdanie jest proste lub pojedyncze, jeżeli zawiera tylko jedno orzeczenie i nie zawiera imiesłowowych równoważników zdania, w przeciwnym wypadku mówimy o zdaniu złożonym. W pewnych ujęciach za złożone uważa się także zdanie zawierające bezokolicznik.
Wśród zdań prostych wyróżniamy zdania nierozwinięte i rozwinięte. W starszych źródłach za zdanie nierozwinięte uważano zdanie zbudowane tylko z orzeczenia (np. Błyska się. Skończyłem. Było zimno) lub z podmiotu i orzeczenia (np. Kaziu śpi. Wróbel jest ptakiem). Dziś jednak za zadanie nierozwinięte uważa się zdanie, w skład którego wchodzą jedynie wszystkie niezbędnie wymagane składniki – niektórzy dla uniknięcia nieporozumień używają wobec takich wypowiedzeń terminu zdanie minimalne. Wypowiedzi spełniające tradycyjną definicję zdań nierozwiniętych często w ogóle nie są poprawnymi zdaniami, ale wypowiedziami eliptycznymi, urwanymi (np. Odnajdziemy. Pies goni) lub mają inne znaczenie niż zdania zawierające więcej elementów. Np. czytamy znaczy tyle co zajmujemy się czytaniem, a nie to samo, co czytamy książkę. Podobnie idzie znaczy tyle co kroczy, a nie tyle co idzie do domu. A zatem w skład zdania minimalnego wchodzi podmiot, orzeczenie, zazwyczaj dopełnienia (ale np. w zdaniu Mariusz maluje obraz koledze dopełnienie dalsze koledze można pominąć), czasami okoliczniki (np. Maria mieszka w Warszawie).
Wśród wypowiedzeń niewerbalnych rozróżniamy oznajmienia, zawiadomienia i wykrzyknienia. Oznajmieniem lub równoważnikiem zdania nazywamy wypowiedzenie, które pełni funkcje zdania i które albo dopuszcza możliwość wprowadzenia orzeczenia (np. palenie wzbronione = palenie jest wzbronione, cicho! = bądźcie cicho!, na koń! = siadajcie na koń!, nie wychylać się! = nie wolno się wychylać!, dokąd? = dokąd idziecie?, kto tam? = kto tam jest?, on = on tam jest), albo można je tak przekształcić, aby otrzymać zdanie (np. pójście do lekarza = poszedł do lekarza, wtargnięcie do mieszkania = wtargnęli do mieszkania, napad na kościół = ktoś napadł na kościół). Jednym z typów oznajmień są imiesłowowe równoważniki zdań (np. idąc do szkoły, rozbiwszy wazon).
Za oznajmienia uważa się też przynajmniej niektóre wypowiedzenia, w których orzeczenie opuszczono, np. Jutro wyjazd, a ty wciąż niespakowana. Gdy jednak mimo nieobecności typowej formy czasownika (a nawet mimo niemożności jej wprowadzenia) wypowiedzenie daje się określić co do czasu i trybu, właściwsze jest traktowanie go jako zdania, a nie jako oznajmienia, np. trzeba iść (por. trzeba było iść w czasie przeszłym), nie stać mnie na to (por. nie będzie mnie na to stać). Niekiedy wszystkie wypowiedzenia z opuszczonym orzeczeniem traktowane są jak zdania z elipsą orzeczenia (z orzeczeniem domyślnym).
Wypowiedzenie zwiemy zawiadomieniem (komunikatem niezdaniowym), jeżeli nie da się doń dodać orzeczenia na podstawie kontekstu i jeżeli jednocześnie przekazuje ono pewną informację. Zawiadomieniami są tytuły książek (Ogniem i mieczem), artykułów (Składnia języka polskiego), szyldy (Obuwie), napisy informacyjne na budynkach (ulica Długa), produktach (Margaryna mleczna) i innych miejscach (Stanowisko 6). Za osobny typ wypowiedzeń niedopuszczających możliwości wprowadzenia orzeczenia uznaje się też wykrzyknienia, pozbawione typowej funkcji informacyjnej i wyrażające tylko emocje nadawcy, np. Aha! Ach! Och! O ja cię kręcę! Jezus Maria! Do diabła! Ale jaja!
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14