Tablica stratygraficzna

Wersja skrócona

Wersja skrócona nie uwzględnia wieków (pięter/stadiów), a epoki (serie) podaje tylko dla kenozoiku. Pokazuje najważniejsze wydarzenia w poszczególnych uwzględnionych jednostkach.

EON (eonotem)^#	ERA (eratem)^#	OKRES (system)^#	EPOKA (seria)^#	od (mln.)	±	wydarzenia
fanerozoik	kenozoik	czwartorzęd	holocen	0.0117		Koniec ostatniego zlodowacenia, powstanie i rozwój Bałtyku, rozwój ludzkich cywilizacji.
plejstocen	2.58		Następujące po sobie zlodowacenia i ocieplenia, wzmożone opady w strefie międzyzwrotnikowej. Obszary tundry porasta karłowata roślinność, w świecie zwierząt królują wielkie ssaki, które wymierają pod koniec epoki. Trwa ewolucja człowieka, na terenie Europy żyją obok siebie Homo neandertalensis i Homo sapiens; wykształcają się główne rasy ludzkie. W antropologii plejstocenowi odpowiada okres zwany paleolitem. orogeneza alpejska – faza pasadeńska (chiban) orogeneza alpejska – faza walachijska (kalabr)
neogen	pliocen	5.333		Antarktydę, część Ameryki Południowej i częściowo kontynenty północnej półkuli pokrywa lądolód, Morze Śródziemne odzyskuje połączenie z Oceanem Atlantyckim, powstaje Przesmyk Panamski. Klimat ciągle się ochładza i staje bardziej suchy, trwa stepowienie dużych obszarów, rozprzestrzeniają się trawożerne kopytne. orogeneza alpejska – faza rodańska (piacent)
miocen	23.03		Powstają Alpy i Himalaje – Ocean Tetydy zostaje zamknięty połączeniem lądowym między Afryką i Eurazją, co prowadzi do wypiętrzania łańcucha alpejsko-himalajskiego; powstaje Morze Śródziemne. Andy wypiętrzają się na skutek subdukcji dna wschodniego Pacyfiku. Antarktydę pokrywa lądolód. Kurczą się obszary mórz śródlądowych. Zmiany układu kontynentów wymuszają powstanie nowych prądów morskich, które powodują wymieszanie składników odżywczych. Klimat ochładza się, w związku z czym trwa stepowienie dużych obszarów lądów. Istnieje już większość obecnych rodzin ptaków i ssaków. orogeneza alpejska – faza attycka (torton) orogeneza alpejska – faza styryjska (budrygał)
paleogen	oligocen	33.9		Klimat pozostaje ciepły przez większość epoki, pod koniec zaczyna się powoli ochładzać; wypiętrzają się Alpy. Pojawiają się pierwsze naczelne. orogeneza alpejska – faza sawska (szat)
eocen	56.0		Epoka rozpoczęła się bardzo silnym ociepleniem klimatu (paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne). Przez dalszą część epoki klimat jest ciepły, łagodny (klimat tropikalny panuje do 45 stopni szerokości geograficznej). Pojawia się wiele występujących do dziś rzędów i rodzin ssaków, takich jak nietoperze, walenie i brzegowce. Parzystokopytne reprezentowane są m.in. przez maleńkiego „jelenia” Diacodexis, a ku pojawieniu się nieparzystokopytnych zmierza ewolucja koniowatych. orogeneza alpejska – faza helwecka (priabon) orogeneza alpejska – faza pirenejska (barton)
paleocen	66.0		Niszę pozostałą po wymarciu dinozaurów zaczynają wypełniać prymitywne ssaki. Pojawiają się kaktusy i palmy. Klimat jest ciepły, a pod koniec paleocenu następuje paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne, które spowodowało zwrot w rozwoju ssaków. Ameryka Północna, Europa i Azja nadal stanowią jeden kontynent – Laurazję, zaczyna się jednak proces oddzielania Ameryki Północnej; trwa podział Gondwany na Afrykę, Amerykę Południową, Antarktydę i Australię. Z terytorium Europy i Ameryki Północnej wycofuje się morze.
mezozoik	kreda	późna	100,5		Wielka transgresja morza. Osadzają się wapienie, margle, opoki i kreda pisząca. Wśród roślin zaczynają przeważać okrytonasienne. pod koniec kredy następuje jedno z największych masowych wymierań gatunków – wymieranie kredowe. Według jedynej liczącej się obecnie teorii było ono spowodowane zderzeniem z meteorytem o średnicy ok. 10 km. Wyginęły wszystkie nieptasie dinozaury, belemnity, amonity, wiele grup gadów morskich oraz roślin lądowych. orogeneza alpejska – faza laramijska (kreda późna – mastrycht) orogeneza alpejska – faza subhercyńska (kreda późna – koniak)
wczesna	145.0		Pojawia się coraz więcej roślin okrytonasiennych, lecz dalej ilościowo przeważają rośliny nagozalążkowe. Występują prymitywne ptaki, z tego okresu pochodzą znalezione w Chinach najstarsze szczątki ssaka łożyskowego – Eomai. orogeneza alpejska – faza austryjska (kreda wczesna – alb)
jura		201.3	0.2	Na początku jury Pangea rozpada się na Laurazję i Gondwanę, pod koniec okresu również Gondwana zaczyna ulegać podziałowi. Często zmienia się biegunowość magnetyczna. Na początku jury następuje transgresja morza, pod koniec jury morza zaczynają się wycofywać. W jurze dolnej tworzyły się czarne iły, wapienie i margle, w środkowej piaszczyste i oolitowe rudy żelaza, a w górnej wapienie, np. oolitowe i rafowe, oraz margle. W morzach trwa najbujniejszy rozwój amonitów (wydzielono opartych na nich ponad 100 poziomów stratygraficznych) i belemnitów, na lądzie dominacja wielkich gadów, pod koniec jury pojawia się archeopteryks – pierwszy ptak. Klimat jury jest ciepły, w osadach nie znaleziono dowodów żadnego zlodowacenia. Podobnie jak w triasie, żaden ląd nie leży na tyle blisko któregoś z biegunów, aby powstała polarna czapa lodowa. orogeneza alpejska – faza neokimeryjska (jura późna – tyton)
trias		251.902	0.024	Początek rozpadu Pangei, zaczynają powstawać oceany Atlantycki i Indyjski. Na przełomie triasu i jury trwa starokimeryjska faza orogenezy alpejskiej. Flora jest zdominowana przez rośliny nagonasienne. Pojawiają się pierwsze dinozaury, a pod koniec okresu również pierwsze ssaki. Pod koniec okresu następuje masowe wymieranie, jedno z pięciu największych w historii życia. orogeneza alpejska – faza starokimeryjska (trias późny – retyk) orogeneza alpejska – faza labińska (trias środkowy – ladyn)
paleozoik	perm		298.9	0.15	Kontynenty połączone są w jeden superkontynent – Pangeę. Powstaje wiele pustyń, na których powstają czerwone zlepieńce i piaskowce (stąd dawna nazwa wczesnego permu – „czerwony spągowiec”), trwa silna działalność wulkaniczna. W drugiej połowie permu następuje transgresja morza, później kilka następujących po sobie regresji i transgresji, dzięki którym powstają cechsztyńskie cyklotemy węglanowo-ewaporatowe. W utworach permskich istnieją ślady wielkiego zlodowacenia. Pod koniec okresu następuje wymieranie permskie: największe masowe wymieranie w historii życia na Ziemi. Wymierają drzewiaste widłaki, skrzypy i paprocie (zastępowane przez rośliny iglaste, miłorzębowe i sagowce), pospolite w morzach prawie całego paleozoiku trylobity, koralowce czteropromienne, a także częściowo płazy, gady i owady. orogeneza waryscyjska – faza palatynacka (loping – czangsing) orogeneza waryscyjska – faza saalska (cisural – kungur)
karbon	pensylwan		323.2	0.4	Bujny rozkwit roślinności – lądy porastają drzewiaste widłaki, kalamity, i paprocie nasienne. W okresie tym powstają największe złoża węgla kamiennego, od którego (łac. carbo) karbon wziął nazwę. Pojawiają się pierwsze zwierzęta latające (owady), oraz pierwsze gady – kotylozaury. Na nowo rozpoczyna się proces łączenia kontynentów, trwa orogeneza waryscyjska i związana z nią wielka regresja morza, osady tego okresu świadczą również o wielkim zlodowaceniu. orogeneza waryscyjska – faza asturyjska (późny pensylwan – kasimow/gżel) orogeneza waryscyjska – faza kruszcogórska (wczesny pensylwan – baszkir)
missisip		358.9	0.4	orogeneza waryscyjska – faza sudecka (późny missisip – serpuchow) orogeneza waryscyjska – faza bretońska (wczesny missisip – turnej / środkowy missisip – wizen)
dewon		419.2	3.2	Trwa erozja wyniesionych wcześniej łańcuchów górskich na północnej półkuli, co owocuje wielkimi pokładami czerwonej barwy zlepieńców i piaskowców. Klimat jest ciepły i suchy. Flora lądowa to psylofity, pierwotne paprocie, widłaki i skrzypy. Pojawiają się pierwsze zwierzęta lądowe: stawonogi i płazy tarczogłowe. Na początku okresu trwa regresja morska, następnie transgresja. Pod koniec okresu rozpoczęły się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy waryscyjskiej. Pod koniec okresu ma miejsce masowe wymieranie, jedno z pięciu największych w historii życia. orogeneza waryscyjska – faza liguryjska (środkowy dewon – eifel) orogeneza waryscyjska – faza eryjska (wczesny dewon – prag/ems) orogeneza waryscyjska – faza ardeńska (wczesny dewon – lochkow)
sylur		443.8	1.5	Po zlodowaceniu na przełomie ordowiku i syluru poziom wód podnosi się, następnie wskutek orogenez znów opada, co doprowadza do wymierania wielu gatunków. Trwają ruchy górotwórcze (jedna z większych faz orogenezy kaledońskiej), którym towarzyszy silny wulkanizm. Powstaje Laurazja. Florę stanowią na lądzie widłaki i psylofity, a w morzach zielenice, krasnorosty i sinice, następuje rozkwit fauny morskiej. orogeneza waryscyjska – faza krakowska (wenlok – homer)
ordowik		485.4	1.9	Trwa transgresja morza, stąd większość osadów tego okresu to głównie morskie utwory piaszczysto-ilaste, takie jak łupki ilaste, piaskowce, wapienie czy margle. W ordowiku miało miejsce nasilenie orogenezy kaledońskiej. Większość kontynentów południowej półkuli tworzy Gondwanę, zgodnie z teorią tektoniki płyt dryfującą od równika w kierunku bieguna południowego. Klimat jest ciepły. Na lądzie pojawiają się pierwsze paprotniki. Pod koniec tego okresu Gondwana osiągnęła szerokość polarną i uległa częściowemu zlodowaceniu, nastąpiło również masowe wymieranie zwierząt (wymieranie ordowickie). orogeneza kaledońska – faza takońska (ordowik wczesny – tremadok)
kambr		538.8	0.2	Nastąpiła kambryjska eksplozja ewolucyjna, wielka radiacja organizmów posiadających szkielety, przypuszczalnie związana z ustąpieniem zlodowaceń neoproterozoicznych i zwiększeniem się ilości tlenu w atmosferze. Pozostawiła ona po sobie liczne skamieniałości i ślady organiczne. W drugiej epoce kambru pojawiają się trylobity, stanowiące ważny element fauny morskiej przez resztę ery. W kambrze pojawiły się też pierwsze strunowce (pikaia). Od dolnego kambru trwa wielka transgresja morza (maksymalna w środkowym kambrze), następnie wskutek ruchów górotwórczych następuje lekka regresja w górnym kambrze. Typowe dla tego okresu są skały osadowe pochodzenia morskiego. Pod koniec kambru rozpoczyna się orogeneza kaledońska. orogeneza kaledońska – faza sandomierska (furong – piętro 10) orogeneza kaledońska – faza sardyjska (furong – piętro 10)
prekambr	proterozoik	neoproterozoik	ediakar		635		Po ustąpieniu globalnych zlodowaceń z okresu kriogenu klimat ocieplił się, choć mniejsze zlodowacenia miały jeszcze miejsce w ediakarze. Nastąpiło pierwsze masowe pojawienie się makroskopowych wielokomórkowców, znanych jako fauna ediakarańska. kadomska panafrykańska bajkalska
kriogen		720		W atmosferze znajduje się coraz więcej tlenu. Utlenia on związki żelaza, dzięki czemu w okresie między 2,5 a 2 mld lat temu powstaje ponad 90% światowych rud żelaza. Około 2 mld lat temu zaczyna wykształcać się warstwa ozonowa. W dolnym proterozoiku miało miejsce pierwsze znane w dziejach ziemi zlodowacenie; w ciągu całej ery miało miejsce ich kilka, a największe z nich w kriogenie – istnieje hipoteza, że cała planeta pokryta była lodowcami, niezamrożone były jedynie równikowe partie oceanów, lub wręcz tylko głębie oceaniczne podgrzewane ciepłem Ziemi (tzw. Ziemia śnieżka). W pozostałych okresach proterozoiku klimat był ciepły, o czym świadczą pochodzące z tamtego czasu wapienie i dolomity. Trwały potężne ruchy górotwórcze, wiele skał uległo metamorfizmowi. Około 2,1 mld lat temu prawdopodobnie pojawiły się pierwsze organizmy wielokomórkowe (gabonionta), które jednak wymarły bezpotomnie; ok. 1,5 mld lat temu pojawiły się szerzej organizmy eukariotyczne (Acritarcha).
ton		1000		dalslandzka
mezoproterozoik	sten		1200		grenwilska (swekonorweska)
ektas		1400
kalim		1600		penakaen hudsońska karelska
paleoproterozoik	stater		1800
orosir		2050
riak		2300
sider		2500		algomijska
archaik	neoarchaik			2800		Neoarchaik (ang. Neoarchean) w sensie geochronologicznym: czwarta, najmłodsza era archaiku, trwająca 300 milionów lat (od 2800 do 2500 milionów lat temu). Neoarchaik jest młodszy od mezoarchaiku a starszy od paleoproterozoiku. w sensie chronostratygraficznym: czwarty eratem eonotemu archaicznego, wyższy od mezoarchaiku a niższy od paleoproterozoiku. W Neoarchaiku prawdopodobnie powstał pierwszy superkontynent, utworzony z Laurentii, Baltiki, zachodniej Australii oraz Namibii. Wtedy też być może rozpoczęła się fotosynteza tlenowa^[1] kenorańska
mezoarchaik			3200		Mezoarchaik (ang. Mesoarchean) w sensie geochronologicznym: trzecia era archaiku, trwająca 400 milionów lat (od 3200 do 2800 milionów lat temu). Mezoarchaik jest młodszy od paleoarchaiku a starszy od neoarchaiku. w sensie chronostratygraficznym: trzeci eratem eonotemu archaicznego, wyższy od paleoarchaiku a niższy od neoarchaiku. W erze tej trwało rozrastanie się kontynentów, pojawiły się pierwsze ruchy górotwórcze. Atmosfera ziemska nie zawierała jeszcze tlenu, składała się głównie z azotu, amoniaku, metanu oraz dwutlenku węgla. Oceany zawierały natomiast jony żelaza. Wtedy też powstało złoto wydobywane w Południowej Afryce, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych oraz Australii, a także południowoafrykańskie złoża antymonu^[1]. białomorska saamijska
paleoarchaik			3600		Stygnąca lawa utworzyła cienką, pękającą skorupę, powstały pierwsze skały magmowe i metamorficzne, a później skały osadowe. Trwały nieustanne procesy górotwórcze i wybuchy wulkanów. Skały archaiczne występują w najstarszych fragmentach skorupy kontynentalnej – tarczach. Rozpoznano w nich ślady deformacji – orogenez: saamijskiej, białomorskiej, kenorańskiej, a na pograniczu z proterozoikiem – algomijskiej. Następowały wtedy wielkie intruzje skał magmowych. Powstają kratony – zalążki przyszłych kontynentów, oraz pierwsze rudy metali. Około 3,8 mld lat liczą najstarsze pozostałości po beztlenowych i bezjądrowych organizmach. Z archaiku pochodzą pierwsze warstwy wapieni i dolomitów, na ok. 2,8 mld lat temu przypada rozpowszechnienie stromatolitów. Zawartość wolnego tlenu w atmosferze jest bardzo niska, panują warunki redukujące. Paleoarchaik (ang. Paleoarchean) w sensie geochronologicznym: druga era archaiku, trwająca 400 milionów lat (od 3600 do 3200 milionów lat temu). Paleoarchaik jest młodszy od eoarchaiku, a starszy od mezoarchaiku. w sensie chronostratygraficznym: drugi eratem eonotemu archaicznego, wyższy od eoarchaiku a niższy od mezoarchaiku. Spis treści 1 Zdarzenia 2 Przypisy 3 Zobacz też 4 Linki zewnętrzne Zdarzenia Z początkiem paleoarchaiku zaczął tworzyć się hipotetyczny superkontynent Walbara, złożony z kratonów Kaapvaal (południowa Afryka) i Pilbara (zachodnia Australia). Utworzyła się formacja Apex Chert z najstarszymi znanymi skamieniałościami (około 3,465 miliarda lat). W liczącej 3,4 mld lat formacji Strelley Pool Formation (Australia Zachodnia) w piaskowcu odnaleziono mikrostruktury powiązane z mierzonymi w mikrometrach kryształami pirytu. Na podstawie zidentyfikowanych w skamielinach strukturach ustalono, że stanowią pozostałość komórek, zaś kryształy pirytu uznano za produkty uboczne metabolizmu siarki^[1].
eoarchaik			4000		Uformowanie jądra, płaszcza i skorupy ziemskiej, wzmożony wulkanizm. Powstanie oceanów i kratonów, zaczątków przyszłych kontynentów. Gęsta, nieprzepuszczalna dla promieniowania atmosfera, złożona z H₂, CH₄, NH₃, H₂O, zawierała też HCN, H₂S, CO₂ i CO. Częste wyładowania atmosferyczne. W połowie okres Wielkiego Bombardowania. Pierwsze skały magmowe i metamorficzne, ulegające szybkiej erozji. Więcej dowodów istnienia życia, zakłada się, że ok. 3,8 mld lat temu pojawiły się archeany i bakterie.
hadeik*				4600		Kształtowanie się Ziemi i stabilizowanie się jej orbity. Powstanie Księżyca (obecnie szacowane na 4527 ± 10 mlt). W końcowej fazie formowanie się skorupy ziemskiej, pojawienie się wody w stanie płynnym (potrzebnej do wytworzenia kryształów cyrkonu), na Grenlandii wstęgowe rudy żelaziste zawierające węgiel organiczny (domniemane dowody istnienia pierwszych organizmów żywych). Eon hadeiczny obejmuje czas od powstania Ziemi do powstania najstarszych skał, jakie obecnie zachowały się na jej powierzchni. W tym czasie miało miejsce uformowanie się planety, powstanie Księżyca, zastygnięcie najstarszej skorupy ziemskiej i powstanie oceanów, oraz Wielkie Bombardowanie. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii nie definiuje formalnie tego eonu, niemniej jest on konsekwentnie wymieniany w tabeli stratygraficznej.

EON
(eonotem)^#

ERA
(eratem)^#

OKRES
(system)^#

EPOKA
(seria)^#

od (mln.)

wydarzenia

fanerozoik

kenozoik

czwartorzęd

holocen

0.0117

Koniec ostatniego zlodowacenia, powstanie i rozwój Bałtyku, rozwój ludzkich cywilizacji.

plejstocen

2.58

Następujące po sobie zlodowacenia i ocieplenia, wzmożone opady w strefie międzyzwrotnikowej. Obszary tundry porasta karłowata roślinność, w świecie zwierząt królują wielkie ssaki, które wymierają pod koniec epoki. Trwa ewolucja człowieka, na terenie Europy żyją obok siebie Homo neandertalensis i Homo sapiens; wykształcają się główne rasy ludzkie. W antropologii plejstocenowi odpowiada okres zwany paleolitem.

orogeneza alpejska – faza pasadeńska (chiban)

orogeneza alpejska – faza walachijska (kalabr)

neogen

pliocen

5.333

Antarktydę, część Ameryki Południowej i częściowo kontynenty północnej półkuli pokrywa lądolód, Morze Śródziemne odzyskuje połączenie z Oceanem Atlantyckim, powstaje Przesmyk Panamski. Klimat ciągle się ochładza i staje bardziej suchy, trwa stepowienie dużych obszarów, rozprzestrzeniają się trawożerne kopytne.

orogeneza alpejska – faza rodańska (piacent)

miocen

23.03

Powstają Alpy i Himalaje – Ocean Tetydy zostaje zamknięty połączeniem lądowym między Afryką i Eurazją, co prowadzi do wypiętrzania łańcucha alpejsko-himalajskiego; powstaje Morze Śródziemne. Andy wypiętrzają się na skutek subdukcji dna wschodniego Pacyfiku. Antarktydę pokrywa lądolód. Kurczą się obszary mórz śródlądowych. Zmiany układu kontynentów wymuszają powstanie nowych prądów morskich, które powodują wymieszanie składników odżywczych. Klimat ochładza się, w związku z czym trwa stepowienie dużych obszarów lądów. Istnieje już większość obecnych rodzin ptaków i ssaków.

orogeneza alpejska – faza attycka (torton)

orogeneza alpejska – faza styryjska (budrygał)

paleogen

oligocen

33.9

Klimat pozostaje ciepły przez większość epoki, pod koniec zaczyna się powoli ochładzać; wypiętrzają się Alpy. Pojawiają się pierwsze naczelne.

orogeneza alpejska – faza sawska (szat)

eocen

56.0

Epoka rozpoczęła się bardzo silnym ociepleniem klimatu (paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne). Przez dalszą część epoki klimat jest ciepły, łagodny (klimat tropikalny panuje do 45 stopni szerokości geograficznej). Pojawia się wiele występujących do dziś rzędów i rodzin ssaków, takich jak nietoperze, walenie i brzegowce. Parzystokopytne reprezentowane są m.in. przez maleńkiego „jelenia” Diacodexis, a ku pojawieniu się nieparzystokopytnych zmierza ewolucja koniowatych.

orogeneza alpejska – faza helwecka (priabon)

orogeneza alpejska – faza pirenejska (barton)

paleocen

66.0

Niszę pozostałą po wymarciu dinozaurów zaczynają wypełniać prymitywne ssaki. Pojawiają się kaktusy i palmy. Klimat jest ciepły, a pod koniec paleocenu następuje paleoceńsko-eoceńskie maksimum termiczne, które spowodowało zwrot w rozwoju ssaków. Ameryka Północna, Europa i Azja nadal stanowią jeden kontynent – Laurazję, zaczyna się jednak proces oddzielania Ameryki Północnej; trwa podział Gondwany na Afrykę, Amerykę Południową, Antarktydę i Australię. Z terytorium Europy i Ameryki Północnej wycofuje się morze.

mezozoik

kreda

późna

100,5

Wielka transgresja morza. Osadzają się wapienie, margle, opoki i kreda pisząca. Wśród roślin zaczynają przeważać okrytonasienne. pod koniec kredy następuje jedno z największych masowych wymierań gatunków – wymieranie kredowe. Według jedynej liczącej się obecnie teorii było ono spowodowane zderzeniem z meteorytem o średnicy ok. 10 km. Wyginęły wszystkie nieptasie dinozaury, belemnity, amonity, wiele grup gadów morskich oraz roślin lądowych.

orogeneza alpejska – faza laramijska (kreda późna – mastrycht)

orogeneza alpejska – faza subhercyńska (kreda późna – koniak)

wczesna

145.0

Pojawia się coraz więcej roślin okrytonasiennych, lecz dalej ilościowo przeważają rośliny nagozalążkowe. Występują prymitywne ptaki, z tego okresu pochodzą znalezione w Chinach najstarsze szczątki ssaka łożyskowego – Eomai.

orogeneza alpejska – faza austryjska (kreda wczesna – alb)

jura

201.3

0.2

Na początku jury Pangea rozpada się na Laurazję i Gondwanę, pod koniec okresu również Gondwana zaczyna ulegać podziałowi. Często zmienia się biegunowość magnetyczna. Na początku jury następuje transgresja morza, pod koniec jury morza zaczynają się wycofywać. W jurze dolnej tworzyły się czarne iły, wapienie i margle, w środkowej piaszczyste i oolitowe rudy żelaza, a w górnej wapienie, np. oolitowe i rafowe, oraz margle. W morzach trwa najbujniejszy rozwój amonitów (wydzielono opartych na nich ponad 100 poziomów stratygraficznych) i belemnitów, na lądzie dominacja wielkich gadów, pod koniec jury pojawia się archeopteryks – pierwszy ptak. Klimat jury jest ciepły, w osadach nie znaleziono dowodów żadnego zlodowacenia. Podobnie jak w triasie, żaden ląd nie leży na tyle blisko któregoś z biegunów, aby powstała polarna czapa lodowa.

orogeneza alpejska – faza neokimeryjska (jura późna – tyton)

trias

251.902

0.024

Początek rozpadu Pangei, zaczynają powstawać oceany Atlantycki i Indyjski. Na przełomie triasu i jury trwa starokimeryjska faza orogenezy alpejskiej. Flora jest zdominowana przez rośliny nagonasienne. Pojawiają się pierwsze dinozaury, a pod koniec okresu również pierwsze ssaki. Pod koniec okresu następuje masowe wymieranie, jedno z pięciu największych w historii życia.

orogeneza alpejska – faza starokimeryjska (trias późny – retyk)

orogeneza alpejska – faza labińska (trias środkowy – ladyn)

paleozoik

perm

298.9

0.15

Kontynenty połączone są w jeden superkontynent – Pangeę. Powstaje wiele pustyń, na których powstają czerwone zlepieńce i piaskowce (stąd dawna nazwa wczesnego permu – „czerwony spągowiec”), trwa silna działalność wulkaniczna. W drugiej połowie permu następuje transgresja morza, później kilka następujących po sobie regresji i transgresji, dzięki którym powstają cechsztyńskie cyklotemy węglanowo-ewaporatowe. W utworach permskich istnieją ślady wielkiego zlodowacenia. Pod koniec okresu następuje wymieranie permskie: największe masowe wymieranie w historii życia na Ziemi. Wymierają drzewiaste widłaki, skrzypy i paprocie (zastępowane przez rośliny iglaste, miłorzębowe i sagowce), pospolite w morzach prawie całego paleozoiku trylobity, koralowce czteropromienne, a także częściowo płazy, gady i owady.

orogeneza waryscyjska – faza palatynacka (loping – czangsing)

orogeneza waryscyjska – faza saalska (cisural – kungur)

karbon

pensylwan

323.2

0.4

Bujny rozkwit roślinności – lądy porastają drzewiaste widłaki, kalamity, i paprocie nasienne. W okresie tym powstają największe złoża węgla kamiennego, od którego (łac. carbo) karbon wziął nazwę. Pojawiają się pierwsze zwierzęta latające (owady), oraz pierwsze gady – kotylozaury. Na nowo rozpoczyna się proces łączenia kontynentów, trwa orogeneza waryscyjska i związana z nią wielka regresja morza, osady tego okresu świadczą również o wielkim zlodowaceniu.

orogeneza waryscyjska – faza asturyjska (późny pensylwan – kasimow/gżel)

orogeneza waryscyjska – faza kruszcogórska (wczesny pensylwan – baszkir)

missisip

358.9

0.4

orogeneza waryscyjska – faza sudecka (późny missisip – serpuchow)

orogeneza waryscyjska – faza bretońska (wczesny missisip – turnej / środkowy missisip – wizen)

dewon

419.2

3.2

Trwa erozja wyniesionych wcześniej łańcuchów górskich na północnej półkuli, co owocuje wielkimi pokładami czerwonej barwy zlepieńców i piaskowców. Klimat jest ciepły i suchy. Flora lądowa to psylofity, pierwotne paprocie, widłaki i skrzypy. Pojawiają się pierwsze zwierzęta lądowe: stawonogi i płazy tarczogłowe. Na początku okresu trwa regresja morska, następnie transgresja. Pod koniec okresu rozpoczęły się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy waryscyjskiej. Pod koniec okresu ma miejsce masowe wymieranie, jedno z pięciu największych w historii życia.

orogeneza waryscyjska – faza liguryjska (środkowy dewon – eifel)

orogeneza waryscyjska – faza eryjska (wczesny dewon – prag/ems)

orogeneza waryscyjska – faza ardeńska (wczesny dewon – lochkow)

sylur

443.8

1.5

Po zlodowaceniu na przełomie ordowiku i syluru poziom wód podnosi się, następnie wskutek orogenez znów opada, co doprowadza do wymierania wielu gatunków. Trwają ruchy górotwórcze (jedna z większych faz orogenezy kaledońskiej), którym towarzyszy silny wulkanizm. Powstaje Laurazja. Florę stanowią na lądzie widłaki i psylofity, a w morzach zielenice, krasnorosty i sinice, następuje rozkwit fauny morskiej.

orogeneza waryscyjska – faza krakowska (wenlok – homer)

ordowik

485.4

1.9

Trwa transgresja morza, stąd większość osadów tego okresu to głównie morskie utwory piaszczysto-ilaste, takie jak łupki ilaste, piaskowce, wapienie czy margle. W ordowiku miało miejsce nasilenie orogenezy kaledońskiej. Większość kontynentów południowej półkuli tworzy Gondwanę, zgodnie z teorią tektoniki płyt dryfującą od równika w kierunku bieguna południowego. Klimat jest ciepły. Na lądzie pojawiają się pierwsze paprotniki. Pod koniec tego okresu Gondwana osiągnęła szerokość polarną i uległa częściowemu zlodowaceniu, nastąpiło również masowe wymieranie zwierząt (wymieranie ordowickie).

orogeneza kaledońska – faza takońska (ordowik wczesny – tremadok)

kambr

538.8

0.2

Nastąpiła kambryjska eksplozja ewolucyjna, wielka radiacja organizmów posiadających szkielety, przypuszczalnie związana z ustąpieniem zlodowaceń neoproterozoicznych i zwiększeniem się ilości tlenu w atmosferze. Pozostawiła ona po sobie liczne skamieniałości i ślady organiczne. W drugiej epoce kambru pojawiają się trylobity, stanowiące ważny element fauny morskiej przez resztę ery. W kambrze pojawiły się też pierwsze strunowce (pikaia). Od dolnego kambru trwa wielka transgresja morza (maksymalna w środkowym kambrze), następnie wskutek ruchów górotwórczych następuje lekka regresja w górnym kambrze. Typowe dla tego okresu są skały osadowe pochodzenia morskiego. Pod koniec kambru rozpoczyna się orogeneza kaledońska.

orogeneza kaledońska – faza sandomierska (furong – piętro 10)
orogeneza kaledońska – faza sardyjska (furong – piętro 10)

prekambr

proterozoik

neoproterozoik

ediakar

635

Po ustąpieniu globalnych zlodowaceń z okresu kriogenu klimat ocieplił się, choć mniejsze zlodowacenia miały jeszcze miejsce w ediakarze. Nastąpiło pierwsze masowe pojawienie się makroskopowych wielokomórkowców, znanych jako fauna ediakarańska.

kadomska
panafrykańska
bajkalska

kriogen

720

W atmosferze znajduje się coraz więcej tlenu. Utlenia on związki żelaza, dzięki czemu w okresie między 2,5 a 2 mld lat temu powstaje ponad 90% światowych rud żelaza. Około 2 mld lat temu zaczyna wykształcać się warstwa ozonowa. W dolnym proterozoiku miało miejsce pierwsze znane w dziejach ziemi zlodowacenie; w ciągu całej ery miało miejsce ich kilka, a największe z nich w kriogenie – istnieje hipoteza, że cała planeta pokryta była lodowcami, niezamrożone były jedynie równikowe partie oceanów, lub wręcz tylko głębie oceaniczne podgrzewane ciepłem Ziemi (tzw. Ziemia śnieżka). W pozostałych okresach proterozoiku klimat był ciepły, o czym świadczą pochodzące z tamtego czasu wapienie i dolomity. Trwały potężne ruchy górotwórcze, wiele skał uległo metamorfizmowi. Około 2,1 mld lat temu prawdopodobnie pojawiły się pierwsze organizmy wielokomórkowe (gabonionta), które jednak wymarły bezpotomnie; ok. 1,5 mld lat temu pojawiły się szerzej organizmy eukariotyczne (Acritarcha).

ton

1000

dalslandzka

mezoproterozoik

sten

1200

grenwilska (swekonorweska)

ektas

1400

kalim

1600

penakaen
hudsońska
karelska

paleoproterozoik

stater

1800

orosir

2050

riak

2300

sider

2500

algomijska

archaik

neoarchaik

2800

Neoarchaik (ang. Neoarchean)

w sensie geochronologicznym: czwarta, najmłodsza era archaiku, trwająca 300 milionów lat (od 2800 do 2500 milionów lat temu). Neoarchaik jest młodszy od mezoarchaiku a starszy od paleoproterozoiku.

w sensie chronostratygraficznym: czwarty eratem eonotemu archaicznego, wyższy od mezoarchaiku a niższy od paleoproterozoiku.

W Neoarchaiku prawdopodobnie powstał pierwszy superkontynent, utworzony z Laurentii, Baltiki, zachodniej Australii oraz Namibii. Wtedy też być może rozpoczęła się fotosynteza tlenowa^[1]

kenorańska

mezoarchaik

3200

Mezoarchaik (ang. Mesoarchean)

w sensie geochronologicznym: trzecia era archaiku, trwająca 400 milionów lat (od 3200 do 2800 milionów lat temu). Mezoarchaik jest młodszy od paleoarchaiku a starszy od neoarchaiku.

w sensie chronostratygraficznym: trzeci eratem eonotemu archaicznego, wyższy od paleoarchaiku a niższy od neoarchaiku.

W erze tej trwało rozrastanie się kontynentów, pojawiły się pierwsze ruchy górotwórcze. Atmosfera ziemska nie zawierała jeszcze tlenu, składała się głównie z azotu, amoniaku, metanu oraz dwutlenku węgla. Oceany zawierały natomiast jony żelaza. Wtedy też powstało złoto wydobywane w Południowej Afryce, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych oraz Australii, a także południowoafrykańskie złoża antymonu^[1].

białomorska
saamijska

paleoarchaik

3600

Stygnąca lawa utworzyła cienką, pękającą skorupę, powstały pierwsze skały magmowe i metamorficzne, a później skały osadowe. Trwały nieustanne procesy górotwórcze i wybuchy wulkanów. Skały archaiczne występują w najstarszych fragmentach skorupy kontynentalnej – tarczach. Rozpoznano w nich ślady deformacji – orogenez: saamijskiej, białomorskiej, kenorańskiej, a na pograniczu z proterozoikiem – algomijskiej. Następowały wtedy wielkie intruzje skał magmowych.

Powstają kratony – zalążki przyszłych kontynentów, oraz pierwsze rudy metali. Około 3,8 mld lat liczą najstarsze pozostałości po beztlenowych i bezjądrowych organizmach. Z archaiku pochodzą pierwsze warstwy wapieni i dolomitów, na ok. 2,8 mld lat temu przypada rozpowszechnienie stromatolitów. Zawartość wolnego tlenu w atmosferze jest bardzo niska, panują warunki redukujące.

Paleoarchaik (ang. Paleoarchean)

w sensie geochronologicznym: druga era archaiku, trwająca 400 milionów lat (od 3600 do 3200 milionów lat temu). Paleoarchaik jest młodszy od eoarchaiku, a starszy od mezoarchaiku.
w sensie chronostratygraficznym: drugi eratem eonotemu archaicznego, wyższy od eoarchaiku a niższy od mezoarchaiku.

Zdarzenia

Z początkiem paleoarchaiku zaczął tworzyć się hipotetyczny superkontynent Walbara, złożony z kratonów Kaapvaal (południowa Afryka) i Pilbara (zachodnia Australia).
Utworzyła się formacja Apex Chert z najstarszymi znanymi skamieniałościami (około 3,465 miliarda lat).

W liczącej 3,4 mld lat formacji Strelley Pool Formation (Australia Zachodnia) w piaskowcu odnaleziono mikrostruktury powiązane z mierzonymi w mikrometrach kryształami pirytu. Na podstawie zidentyfikowanych w skamielinach strukturach ustalono, że stanowią pozostałość komórek, zaś kryształy pirytu uznano za produkty uboczne metabolizmu siarki^[1].

eoarchaik

4000

Uformowanie jądra, płaszcza i skorupy ziemskiej, wzmożony wulkanizm. Powstanie oceanów i kratonów, zaczątków przyszłych kontynentów. Gęsta, nieprzepuszczalna dla promieniowania atmosfera, złożona z H₂, CH₄, NH₃, H₂O, zawierała też HCN, H₂S, CO₂ i CO. Częste wyładowania atmosferyczne. W połowie okres Wielkiego Bombardowania. Pierwsze skały magmowe i metamorficzne, ulegające szybkiej erozji. Więcej dowodów istnienia życia, zakłada się, że ok. 3,8 mld lat temu pojawiły się archeany i bakterie.

hadeik*

4600

Kształtowanie się Ziemi i stabilizowanie się jej orbity. Powstanie Księżyca (obecnie szacowane na 4527 ± 10 mlt). W końcowej fazie formowanie się skorupy ziemskiej, pojawienie się wody w stanie płynnym (potrzebnej do wytworzenia kryształów cyrkonu), na Grenlandii wstęgowe rudy żelaziste zawierające węgiel organiczny (domniemane dowody istnienia pierwszych organizmów żywych).

Eon hadeiczny obejmuje czas od powstania Ziemi do powstania najstarszych skał, jakie obecnie zachowały się na jej powierzchni. W tym czasie miało miejsce uformowanie się planety, powstanie Księżyca, zastygnięcie najstarszej skorupy ziemskiej i powstanie oceanów, oraz Wielkie Bombardowanie. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii nie definiuje formalnie tego eonu, niemniej jest on konsekwentnie wymieniany w tabeli stratygraficznej.

^# Tak zwane jednostki chronostratygraficzne (skalne), które nie wiedzieć po co przeciwstawia się jednostkom geochronologicznym (czasowym), choć mają te same nazwy i ten sam zakres.

* Nazwa nieformalna, spotyka się też nazwy prearchaik, azoik, priskoik lub katarchaik. Według jednego z szacunków hadeik zaczął się 4567,17 mlt.

Tabela stratygraficzna

Wersja skrócona

Zdarzenia