Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Omówienie poniższych przykładów
| 1. „Wzdłużenie” samogłoski przed spółgłoską dźwięczną. | bóg : boga, dąb : dęby, głąb : głębie, głód : głodem, gnój : gnoju, ksiądz : księdza, mąż : męża, mól : mole, nierób : nieroby, popiół : popioły, sól : soli, stół : stoły, wódz : wodza, wróg : wroga |
| Wymiana ó : o u przymiotników i zaimków mających krótkie formy. | gotów : gotowy, mój : moja, swój : swoja, twój : twoja, wesół : wesoły, zdrów : zdrowy |
| 2. Brak alternacji samogłoski przed spółgłoską bezdźwięczną. | bok, chłop, gość, grosz, kępa, koc, prorok, słota, snop, Włochy, zięć |
| 3. Brak alternacji przed nosową m, n, ń. | bon, dom, gamoń, jon, koń, Rom, tona, żona |
| 4. W szeregu wyrazów nie ma spodziewanej alternacji samogłoski. | aktor, ambasador, anioł, apostoł, atol, bajoro, biolog, chlor, chochoł, dog, doktor, dyrektor, dzięcioł, fasola, fioł, fosfor, gągoł, gąsior, gęg, glob, gol, grog, gruczoł, hiperbola, hoja, hol, hołd, horda, Igor, jemioła, jezioro, jęzor, jod, jog, jol, kantor, klasztor, kod, koga, kolęda, Konstantynopol, kora, Kozioł, krawędź, kwiczoł, log, lokator, lord, łabędź, łęg, maciora, matoł, mikrob, Mongoł, monitor, mord, mszywioł, Neapol, nędza, niedojda, niedołęga, niob, nora, Ob, obręb, oda, Ola, Olga, orda, oręż, oz, parabola, parasol, pęd, piędź, pomidor, por, profesor, sekator, smog, snob, stomatolog, tenor, toga, tor, węgorz, wirtuoz, woj, zasięg, zęza, zol, żołd, żołna, żywioł |
| 5. W niektórych wyrazach występuje nieregularna alternacja przed bezdźwięczną. | cnota : cnót, kołowrót : kołowroty, męka : mąk, nawrót : nawroty (porównaj regularne zwrot : zwroty), obrót : obroty, powrót : powroty, przewrót : przewroty, ręka : rąk, robota : robót, siostra : sióstr, sobota : sobót, stopa : stóp (ale rajstopy : rajstop), święto : świąt, wrota : wrót, wywrót : wywroty, zawrót : zawroty, także przestarzałe oko, oczy : ócz, osa : ós |
| 6. Szereg wyrazów ma stałe ą, ó w całej odmianie. | bąk, ból, brąz, brzdąc, chomąto, chór, chrabąszcz, chrząszcz, ciąg, córa, czworokąt, dąs, drąg, dwója, Elbląg, głąb, gołowąs, gorąc, góra, grąd, Grudziądz, Józia, Józio, kabłąk, kąt, klątwa, korkociąg, krąp, król, ląd, Libiąż, łąka, mąka, mątwa, mosiądz, mózg, obłąk, osąd, pająk, pałąk, pąk, pąs, pióro, pląs, podróż, prąd, prostokąt, pstrąg, rózga, róż, róża, rząd, Sącz, sąd, sąg, skóra, skrót, spąg, strąk, stróż, Strwiąż, Śląsk, świąd, trąd, trója, trójca, trójkąt, uwiąd, waligóra, wąs, wgląd, wiąd, wiąz, wielbłąd, wielokąt, wiór, wóda, wódzia, wróż, wstrząs, zbój, ziąb, żądza, żółć, żółw |
| Należą tu także wyrazy nieprzybierające nigdy końcówki zerowej. | chorąży, mąka, niektórzy, przewodniczący, służący, a także mówca, rozmówca, zbójca (choć łowca) |
| Stałe ą, ó w rdzeniu utrzymują także pewne przymiotniki i zaimki przymiotne: który, mądry. Obok współczesnej formy stopnia wyższego mądrzejszy istnieje jednak starsza forma z wymianą samogłoski: mędrszy. Ponadto przymiotnik wąski tworzy (częściowo regularny) stopień wyższy węższy, zaś gorący ma stopień wyższy gorętszy. | |
| 7. Wahania ą ~ ę i ó ~ o. | doktor : doktorzy, ale potocznie (błędnie) doktór; fosfor, potocznie fosfór; gęba : gęb ~ gąb; lęg ~ ląg (rzadkie); łęg : łąg (przestarzałe); męka : mąk, potocznie także męk; muchomor ~ muchomór : muchomory; swąd : swędu ~ swądu |
| Wahania w całej odmianie mają dziobek ~ dzióbek, włok ~ włók, także żłobek ~ żłóbek ze zróżnicowanym znaczeniem. Wymiana jest w rąb : rębu ‘wycinka drzew’, nie ma w rąb : rąbu ‘krawędź, zaostrzony koniec’. Podobnie: krąg : kręgu ‘linia kolista’ obok kręg : kręgu (w kręgosłupie); okrąg : okręgu ‘figura geometryczna’ obok okręg : okręgu ‘obszar’. Innego pochodzenia są rod : rodu ‘pierwiastek, l. at. 45’ i ród : rodu; bor : boru ‘pierwiastek, l. at. 5’ i bór : boru, mol : mola i mól : mola. Podobnie: głąb : głąba ‘łodyga kapusty’ i głąb : głębi. | |
| 8. Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~ec. | Dunajec : Dunajca, głuszec : głuszca, jelec : jelca, kierpec : kierpca, kojec : kojca, kolec : kolca, krogulec : krogulca, kruszec : kruszcu, malec : malca, palec : palca, tęgoryjec : tęgoryjca, topielec : topielca, tubylec : tubylca, widelec : widelca, wisielec : wisielca, wyjec : wyjca |
| Gdy końcówkę ~ec poprzedza dźwięczna ż, ulega ona nienotowanemu przez ortografię ubezdźwięcznieniu do sz. | jednorożec : jednorożca [jednoroszca], nosorożec : nosorożca, tężec : tężca |
| W rzeczownikach zakończonych na ~ciec, ~niec, ~siec następują zmiany ortograficzne. | brzusiec : brzuśca, dzwoniec : dzwońca, goniec : gońca, gościec : gośćca, jeniec : jeńca, kaganiec : kagańca, kłaniec : kłańca, koniec : końca, kościec : kośćca, krztusiec : krztuśca, liściec : liśćca, mieszkaniec : mieszkańca, młodzieniec : młodzieńca, obdrapaniec : obdrapańca, piesiec : pieśca, powstaniec : powstańca, siostrzeniec : siostrzeńca, Słoweniec : Słoweńca, Słowiniec : Słowińca, szaleniec : szaleńca, Ukrainiec : Ukraińca, wieniec : wieńca, wrzosiec : wrzośca, zwierzyniec : zwierzyńca |
| W rzeczownikach zakończonych na ~dziec, ~ździec następują zmiany ortograficzne i ubezdźwięcznienie spółgłoski w wymowie. | bodziec : bodźca [boćca], brodziec : brodźca, jeździec : jeźdźca [jeśćca], udziec : udźca, zarodziec : zarodźca |
| W rzeczownikach zakończonych na ~fiec, ~miec, ~piec następuje stwardnienie wargowej. | chłopiec : chłopca, cudzoziemiec : cudzoziemca, głupiec : głupca, hufiec : hufca, kopiec : kopca, kupiec : kupca, lipiec : lipca, Niemiec : Niemca, pobratymiec : pobratymca, samiec : samca, skopiec : skopca, tasiemiec : tasiemca |
| W rzeczownikach zakończonych na ~biec, ~wiec następuje ponadto ubezdźwięcznienie w wymowie. | bombowiec : bombowca [bombofca], bożogrobiec : bożogrobca [bożogropca], czerwiec : czerwca, gronkowiec : gronkowca, jeżowiec : jeżowca, krawiec : krawca, latawiec : latawca, lodowiec : lodowca, myśliwiec : myśliwca, niemrawiec : niemrawca, skarbiec : skarbca, sportowiec : sportowca, stoczniowiec : stoczniowca, wdowiec : wdowca, wierzchowiec : wierzchowca, wieżowiec : wieżowca, źrebiec : źrebca |
| W rzeczownikach zakończonych na ~rzec następuje wymiana rz : r. | dworzec : dworca, kobierzec : kobierca, korzec : korca, marzec : marca, mędrzec : mędrca, proporzec : proporca, starzec : starca, wzorzec : wzorca |
| Niekiedy zachodzą nietypowe wymiany spółgłoskowe w temacie. | bniec : bieńca (wątpliwe, czy rzeczywiście tak używane), garniec : garnca [ń : n], ojciec : ojca, praojciec : praojca |
| 9. Ruchome e w rzeczownikach żeńskich zakończonych na ~ew. | brew : brwi, konew : konwi, kotew : kotwi, krew : krwi, marchew : marchwi, mątew : mątwi, Narew : Narwi, Tanew : Tanwi, warząchew : warząchwi |
| W rzeczownikach tego typu wymieniają się ki : k, gi : g. | brukiew : brukwi, bukiew : bukwi, cerkiew : cerkwi, chorągiew : chorągwi, driakiew : driakwi, krokiew : krokwi, rzodkiew : rzodkwi, stągiew : stągwi, żagiew : żagwi |
| 10. Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~er. | arbiter : arbitra, belfer : belfra, bonifrater : bonifratra, ceber : cebra, chaber : chabra, Holender : Holendra, kaper : kapra, klajster : klajstru, kliper : klipra, kliwer : kliwra, knaster : knastru, koliber : kolibra, konfrater : konfratra, kufer : kufra, kuper : kupra, kuter : kutra, magister : magistra, majster : majstra, mamer : mamra, minister : ministra, sweter : swetra, świder : świdra, wicher : wichru |
|
bunkier : bunkra, cukier : cukru, jaskier : jaskra, jegier : jegra, junkier : junkra, kwakier : kwakra, szwagier : szwagra, Węgier : Węgra |
| Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~el. | bajzel : bajzlu, bąbel : bąbla, cypel : cypla, dyszel : dyszla, fuzel : fuzlu, gafel : gafla, hycel : hycla, kabel : kabla, kafel : kafla, kaszel : kaszlu, kegel : kegla, kibel : kibla, kitel : kitla, kufel : kufla, kumpel : kumpla, kundel : kundla, mebel : mebla, mendel : mendla, Nobel : Nobla, opel : opla, pędzel : pędzla, pudel : pudla, rubel : rubla, rydel : rydla, rytel : rytla, sopel : sopla, sznycel : sznycla, szpicel : szpicla, szwindel : szwindlu, wafel : wafla, weksel : weksla, wróbel : wróbla, zydel : zydla, żużel : żużla |
|
bargiel : bargla, cakiel : cakla, chromonikiel : chromoniklu, dekiel : dekla, margiel : margla, nikiel : niklu, szmergiel : szmergla, szmugiel : szmuglu, węgiel : węgla, żagiel : żagla |
| Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~eł. | diabeł : diabła, gruzeł : gruzła, kubeł : kubła, kudeł : kudła, Paweł : Pawła, poseł : posła, supeł : supła, suseł : susła, węzeł : węzła, wyżeł : wyżła |
|
kieł : kła, szczygieł : szczygła, węgieł : węgła |
|
karzeł : karła, orzeł : orła |
| Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~eć. | kapeć : kapcia, kopeć : kopcia, połeć : połcia, urwipołeć : urwipołcia, wiecheć : wiechcia, rodzaju żeńskiego: płeć : płci |
|
kłykieć : kłykcia, knykieć : knykcia, łokieć : łokcia, paznokieć : paznokcia |
|
dziegieć : dziegciu [dźekću] |
| Ruchome e w rzeczownikach zakończonych na ~eń. | dureń : durnia, łączeń : łącznia, sążeń : sążnia, styczeń : stycznia, sworzeń : sworznia, tłuczeń : tłucznia, truteń : trutnia, uczeń : ucznia, Wiedeń : Wiednia |
|
mięsień : mięśnia, więzień : więźnia, wrzesień : września |
|
ogień : ognia |
|
dzień : dnia, grudzień : grudnia, kwiecień : kwietnia, pień : pnia, przechodzień : przechodnia, przekupień : przekupnia, ropień : ropnia, sierpień : sierpnia, Stępień : Stępnia, stopień : stopnia, szkarłupień : szkarłupnia |
| Ruchome e w innych rzeczownikach zakończonych na spółgłoskę. | bez : bzu, bęben : bębna, błazen : błazna, bochen : bochna, len : lnu, lew : lwa, łeb : łba, mech : mchu, mrówkolew : mrówkolwa, najem : najmu, Niemen : Niemna, ocet : octu, oset : ostu, poczet : pocztu, pozew : pozwu, półwysep : półwyspu, rożen : rożna, sen : snu, szew : szwu |
|
giez : gza, kiep : kpa |
|
owies : owsa [ofsa], pies : psa oraz żeńskie wesz : wszy [fszy], wieś : wsi [fśi] |
|
chrzest : chrztu [chsztu], dech : tchu, rzeczownik rodzaju żeńskiego cześć : czci |
| 11. Niewymienne e w rzeczownikach zakończonych na spółgłoskę. | adres, akwen, alfabet, Aztek, bankier, basen, bebech, bies, bilet, bohater, brzeg, cech, cel, chleb, chlew, cień, cietrzew, Czech, czerwień, człowiek, ćwiek, daniel, dereń, deseń, dżokej, eden, elew, facet, fotel, goleń, Grek, grzebień, grzech, Herkules, hotel, inżynier, jeleń, jesień, jeż, kamień, kąpiel, kieszeń, kisiel, koleś, korzeń, kosynier, krzem, krzemień, krzew, kurier, kusiciel, lek, leń, lider, miech, model, modem, modrzew, monter, nauczyciel, nietoperz, Norweg, numer, obywatel, oddech, ogier, Olmek, orzech, papier, papież, pasterz, pech, piec, pieczeń, pilzner, płomień, polonez, prezes, przelew, przyjaciel, ratel, rdzeń, ser, sieć, sień, siew, skalpel, skrzek, spaniel, stręczyciel, stroiciel, szef, szerszeń, sztylet, Szwed, śledź, śmieć, śnieg, śpiew, teść, tlen, Toltek, tunel, Turkmen, ulem, walet, wapień, wiec, wiek, witeź, wylew, zalew, zbieg, zecer, zew, zwierz, żer |
| 12. Ruchome e rzeczownikach zakończonych na ~ło (l.mn. ~ła). | berło : bereł, cło : ceł, dziąsło : dziąseł, gardło : gardeł, godło : godeł, gusła : guseł, hasło : haseł, jadło : jadeł, jasła : jaseł, kadzidło : kadzideł, kowadło : kowadeł, krzesło : krzeseł, masło : maseł, mydło : mydeł, pokrętło : pokręteł, powidła : powideł, powrósło : powróseł, prześcieradło : prześcieradeł, przęsło : przęseł, pudło : pudeł, radło : radeł, sidło : sideł, siodło : siodeł, skrzydło : skrzydeł, stadło : stadeł, stawidło : stawideł, straszydło : straszydeł, szczudło : szczudeł, sznurowadło : sznurowadeł, szydło : szydeł, światło : świateł, tło : teł, truchło : trucheł, wahadło : wahadeł, wiertło : wierteł, więzadło : więzadeł, wiosło : wioseł, zgrzebło : zgrzebeł, zwierciadło : zwierciadeł, źdźbło : źdźbeł, źródło : źródeł, żądło : żądeł |
| Wymiany w rzeczownikach na ~kło, ~gło. | cięgło : cięgieł, piekło : piekieł, sprzęgło : sprzęgieł, szkło : szkieł, śmigło : śmigieł |
| 13. Ruchome e w innych rzeczownikach zakończonych na samogłoskę. | biodro : bioder, chochla : chochel, chuchro : chucher, ciosła : cioseł, czochra : czocher, czółno : czółen, dno : den, druhna : druhen, drwa : drew, futro : futer, gruzła : gruzeł, jodła : jodeł, klamra : klamer, kołdra : kołder, kropla : kropel, listwa : listew, lustro : luster, łyżwa : łyżew, łza : łez, miotła : mioteł, moszna : moszen, muszla : muszel, mutra : muter, olstro : olster, pchła : pcheł, perła : pereł, pochwa : pochew, poszwa: poszew, piętro : pięter, próchno : próchen, srebro : sreber, szabla : szabel, torba : toreb, wiadro : wiader, widły : wideł, wiosna : wiosen, wojna : wojen, żebro : żeber |
| Wymiana ortograficzna. | ćma : ciem |
| Typowe wymiany spółgłosek. | bagno : bagien, cegła : cegieł, drewno : drewien, gówno : gówien, gra : gier, grzywna : grzywien, gumno : gumien, gła : gieł, iskra : iskier, kra : kier, kukła : kukieł, mgła : mgieł, Niemcy : Niemiec, okno : okien, owca [ofca] : owiec, pluskwa : pluskiew, płótno : płócien, skra : skier, skrzypce : skrzypiec, sukno : sukien, szczypce : szczypiec, ścięgno : ścięgien, trumna : trumien, Węgry : Węgier |
| Nietypowe wymiany spółgłosek. | krosno : krosien [s : ś], panna : panien [n : ń], wanna : wanien |
| Nietypowa wymiana ń : n po e ruchomym – stare form dopełniacza l. mnogiej zastępowane są przez nowe bez wymiany (kuchni, stajni, studni, sukni, wiśni). | kuchnia : kuchen, stajnia : stajen, studnia : studzien, suknia : sukien, wiśnia : wisien |
| Ruchome e w krótkiej formie przymiotników (i liczebnika o odmianie przymiotnikowej). | jeden : jedna, pełen : pełny, pewien : pewny |
| 14. Brak ruchomego e w rzeczownikach zakończonych na samogłoskę. | alka, barwa, blizna, bruzda, drzazga, dziewanna, gonitwa, manko, manna, masakra, mątwa, nazwisko, piętno, pismo, piwsko, piżmo, potomstwo, rzemiosło, rżysko, sawanna, schronisko, siostra, skupisko, sutanna, świadectwo, tętno, urwisko, wilga, wojsko, wyspa, zielsko |
| 15. Wahania występowania ruchomego e. | ber : beru ~ bru, bezdeń : bezdeni ~ bezdni, bitwa : bitew ~ bitw, brzytwa : brzytew ~ brzytw, dzięgiel : dzięgiela ~ dzięgla, giezło : giezł ~ giezeł, harmider : harmidru ~ harmideru, jarzem ~ jarzm : jarzmo, jaskra : jaskr ~ jaskier, karczma : karczem ~ karczm, kiper : kipra ~ kipera, łajno : łajn ~ łajen, ostrożeń : ostrożnia ~ ostrożenia, prezbiter : prezbitra ~ prezbitera, rózga : rózg ~ rózeg, rzewień : rzewnia ~ rzewienia, ulster : ulstra ~ ulstera, wągier ~ wągr : wągra, włosień : włośnia ~ włosienia, ziarno : ziarn ~ ziaren, żarna : żarn ~ żaren |
| 16. Przegłos polski – wymiana e : o (: ó). |
|
| — tylko w znaczeniu specjalnym |
|
| — w przymiotnikach, imiesłowach i rzeczownikach zakończonych na ~ony. |
|
| — w imiesłowach i rzeczownikach na ~ciony, ~dziony wraz z wymianą spółgłoski c : ć, dz : dź, |
|
| — w jednym przymiotniku na ~oły (ale goły : goli bez wymiany), |
|
| — w st. wyższym dwóch przymiotników (w formach mianownika l.mn. rodz. męskoosobowego stopnia równego nie ma dziś alternacji). |
|
| Przegłos polski – wymiana e : a. |
|
| — niektóre wymiany występują tylko w stylu archaicznym i w gwarach; |
|
| — w stopniu wyższym 2 przymiotników (i przysłówków); w formach mianownika l.mn. rodz. męskoosobowego stopnia równego nie ma dziś alternacji; |
|
| — wymiana e : a zachodzi również w krótkich formach imiesłowów przeszłych (np. będę szalał : będą szaleli); formy długie nie mają wymiany, np. dojrzały, dojrzali; | |
| Omówienie powyższych przykładów | |
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14