Tworzenie form imion

Część trzecia

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

  1. Wstęp
  2. Forma słownikowa
  3. Temat i końcówka
  4. Podział imion według zakończenia tematu
  5. Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe
  6. Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe
  7. Rozszerzenia tematu
  8. Inne nieregularności tematu
  9. Ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników
  10. Dobór końcówek fleksyjnych

Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe

W deklinacji imion oboczności dotyczą także ostatniej samogłoski tematu. Wymiany takie są rzadsze, mniej regularne i mało związane z typem tematu. Ponieważ nieregularność zjawiska wymaga dużej ilości przykładów, podano je na odrębnej stronie. Wyróżnić możemy tu 3 zjawiska, które kolejno omówimy:

  1. Pochylenie („wzdłużenie”) samogłoski
  2. Ruchome e
  3. Przegłos polski

1. Wymiany ę : ą oraz o : ó bywają określane jako wzdłużenie lub pochylenie – terminy te odnoszą się jedynie do zjawisk w historii języka i nie mają wiele wspólnego z obecną wymową. Otóż ą, ó są pozostałościami samogłosek długich, podczas gdy ę, o rozwinęły się z krótkich odpowiedników (obecnie oczywiście nie różnią się długością, a ó wymawiane jest identycznie jak u). Inne samogłoski nie uczestniczą dziś w takich wymianach, gdyż dawne krótkie i długie odmianki i, y, u, e, a zmieszały się ze sobą. Gramatyka historyczna uczy, że wzdłużenie następowało przed końcową spółgłoską dźwięczną (nienosową), po której zanikł jer, tzn. mamy dziś końcówkę zerową. Taka końcówka może wystąpić w M lp, B lp lub w D lm rzeczowników i w formie krótkiej M lp rodzaju męskiego przymiotników. Obraz jednak nie jest klarowny.

2. Podobny charakter ma tzw. e ruchome. Dawna samogłoska zwana jerem rozwinęła się w e przed końcówką ZERO (mianownik liczby pojedynczej, ew. dopełniacz liczby mnogiej), natomiast zanikła przed końcówką rozpoczynającą się od samogłoski, stąd wymiana e : ZERO. Czasem e jest nieetymologiczne, np. w wyrazie ogień nie było w prasłowiańskim jeru między g a ń. W innych wypadkach brakuje e, choć powinno być, np. szewc (jer był między w a c), wyspa : wysp (choć półwysep). Forma słownikowa zawiera e w rzeczownikach zakończonych na spółgłoskę. W przypadkach z końcówkami niezerowymi e wówczas wypada. Niestety nie ma prostych reguł mówiących które e jest ruchome, a które nie jest. Najczęściej występuje przed ~k, ale np. człowiek ma e niewymienne. W rzeczownikach żeńskich i nijakich zakończonych na ~a, ~o w formie słownikowej zjawia się często (nie zawsze) e ruchome, jeśli temat zakończony jest na zbitkę spółgłosek. Wyjątkowo e pochodzące z jeru uległo przegłosowi (pkt. 3), stąd wymiana o : ZERO.

3. Wymiany e : o oraz e : a bywają określane jako przegłos polski. Rodzaj wymiany zależy od pochodzenia samogłoski e. Dawne prasłowiańskie e wymienia się do o, podczas gdy dawne ě (które również rozwinęło się w e) wymienia się do a. Przegłos zachodził pierwotnie przed spółgłoską zębową niespalatalizowaną (t, d, s, z, n, ł, r), pokrzyżowały go jednak liczne wyrównania i analogie. Stąd dziś wymiany tego typu występujące w deklinacji należy traktować raczej tylko jako wyjątki. Brak przegłosu (czyli występuje e) przed końcówkami ~i (mianownik liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego) oraz ~e (celownik, miejscownik i wołacz liczby pojedynczej) oraz w stopniu wyższym pewnych przymiotników. Spółgłoska pozostaje spalatalizowana (historycznie) zarówno przed e, jak i przed o czy a. Jednak w pewnej grupie przymiotników i rzeczowników o odmianie przymiotnikowej występuje wymiana spółgłoskowa ć, dź (zapisywane ci, dzi) : c, dz. Nadto w 3 wyrazach przegłosowi uległ jer w pozycji mocnej (patrz pkt. 2), co było raczej wynikiem procesów analogicznych. Efektem jest wymiana ZERO : o. Tu jednak obserwujemy również wymianę spółgłosek (patrz pkt. 2).

Rozszerzenia tematu

Rozszerzenia tematu to elementy umieszczane między tematem a końcówką w niektórych formach pewnych imion. Oto pełna lista tych rozszerzeń:

  1. ~in~ we wszystkich przypadkach liczby pojedynczej rzeczowników męskoosobowych na ~anin oznaczających przynależność do grupy (narodu, mieszkańców miasta, członków zakonu itp.), np. Słowian~in, Słowian~in~a, Słowian~ini~e (w Ms i W wymiana [n : ń] jak zwykle), ale lm Słowiani~e, Słowian.
  2. ~ęć~ : ~ęt~ : ~ąt~ w rzeczownikach rodzaju nijakiego na ~ę oznaczających istoty młode; rozszerzenie występuje we wszystkich formach z wyjątkiem MBW lp, przy czym:
    1. postać ~ęć~ (pisana ~ęci~) występuje w liczbie pojedynczej,
    2. postać ~ąt~ w D lm (przed końcówką ZERO),
    3. postać ~ęt w pozostałych przypadkach liczby mnogiej.
    Np. ciel~ę : ciel~ęci~a : ciel~ąt : ciel~ęt~a. Identyczne rozszerzenie występuje w odmianie nieregularnego rzeczownika męskoosobowego książę (książ~ę : ksi~ęci~a : książ~ąt : książ~ęt~a).
  3. ~eń~ : ~on~ występuje w pozostałych rzeczownikach rodzaju nijakiego na ~ę; rozszerzenie występuje we wszystkich formach z wyjątkiem MBW lp, przy czym:
    1. postać ~eń~ (pisana ~eni~) występuje w liczbie pojedynczej,
    2. postać ~on~ występuje w liczbie mnogiej.
    Np. imi~ę : imi~eni~a : imi~on~a : imi~on.
  4. ~′os~ (palatalizujące poprzednią spółgłoskę) występuje dziś tylko w formach liczby mnogiej rzeczownika rodzaju nijakiego niebo (nieb~o, nieb~a : niebi~os~a, niebi~os).
  5. ~g~ występuje w formach zbiorowych liczebników poza formą MBW, np. dwoj~e : dwoj~g~a : dwoj~gi~em, czwor~o : czwor~g~a : czwor~gi~em (wymiana g : gi jak zwykle przed końcówką ~em narzędnika).
  6. Elementy ~oj~, ~or~ tworzące liczebniki zbiorowe od liczebników głównych można również uznać za swoiste rozszerzenia tematu, np. dw~a : dw~oj~e : dw~oj~g~a, pięć : pięci~or~o : pięci~or~g~a.
  7. Za rozszerzenie tematu można też uznać ~i~ (wymawiane [j]) w rzeczownikach męskoosobowych obcego pochodzenia o odmianie przymiotnikowej, zakończonych w formie słownikowej na ~i poprzedzonym spółgłoską twardą lub stwardniałą. Rozszerzenie występuje, o ile końcówka nie zaczyna się od samogłoski i, np. hadż~i : hadż~i~ego, Mahd~i : Mahd~i~ego. Zjawisko to można także zinterpretować inaczej, zob. wyżej

Inne zmiany tematu

Odmianę supletywną (inny rdzeń w lp, inny w lm) mają:

Odmianę częściowo supletywną (w różnych formach różne tematy, choć ten sam rdzeń) mają:

Większość przymiotników buduje regularnie formy stopnia wyższego i najwyższego, przy czym przed formantem ~sz~ (np. młod~sz~y, ciekaw~sz~y, bled~sz~y) zachodzą zwykłe wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe. Istnieje jednak niewielka grupa często używanych przymiotników o stopniowaniu:

Supletywne jest dziś również stopniowanie przymiotnika lekki – lżejszy z formantem ~ejsz~ w stopniu wyższym.

Dla uproszczenia opisu pomijam tu nieregularności występujące w niektórych zaimkach (np. kto, on), gdzie trudno nawet niekiedy wyróżnić temat i końcówkę (np. nieakcentowane formy go, mu wyglądają jak same końcówki bez tematu). Formy te wymagają indywidualnej analizy.

Ustalenie rodzaju gramatycznego i liczby

W języku polskim kategoria rodzaju nie jest tak wyraźna, jak np. w łacinie. Rodzaj przypisany jest rzeczownikom, od rodzaju zależy też ich odmiana. Inne imiona (przymiotniki, zaimki, liczebniki) dostosowują swoją formę do rodzaju określanego rzeczownika. Na niniejszej witrynie (wbrew popularnym poglądom, za to zgodnie z faktami językowymi) wyróżniam 5 rodzajów:

  1. męskoosobowy (m-os., m1), np. mężczyzna (widzę tego mężczyznę, tych mężczyzn),
  2. męskożywotny (m-żyw., m2), np. kot (widzę tego kota, te koty),
  3. męskonieżywotny (m-nżyw., m3), np. stół (widzę ten stół, te stoły),
  4. nijaki (n), np. drzewo (widzę to drzewo, te drzewa),
  5. żeński (ż), np. kobieta (widzę tę kobietę, te kobiety).

Określenie rodzaj męski (m) obejmuje łącznie rodzaje męskoosobowy, męskożywotny i męskonieżywotny. Określenie rodzaj niemęskoosobowy (nm-os.) obejmuje łącznie rodzaje męskożywotny, męskonieżywotny, nijaki i żeński.

Najczęściej słowniki podają rodzaj gramatyczny rzeczownika, z tym że idąc za złą tradycją zamiast rodzajów m-os., m-żyw. i m-nżyw. wyróżnia się jeden rodzaj męski. W większości przypadków właściwy rodzaj można ustalić ze znaczenia. Nadto jeżeli podane są informacje o odmianie, można na ich podstawie określić rodzaj w następujący sposób:

Jeśli słownik nie podaje informacji o rodzaju, dobrze jest wiedzieć, że najczęściej:

Od podanych zasad istnieje jednak mnóstwo wyjątków. Mamy bowiem także:

Trudno precyzyjnie określić rodzaj rzeczowników używanych tylko w liczbie mnogiej. Z uwagi na ich odmianę przyjmiemy, że:

Znajomość rodzaju często nie wystarcza do utworzenia poprawnych form rzeczowników (niekiedy także Polakom, stąd konieczne jest wydawanie słowników normatywnych). Wymagana jest często także znajomość formy dopełniacza liczby pojedynczej (a gdy ten nie istnieje, dopełniacza liczby mnogiej), zob. dalej. Np. trudno przewidzieć odmianę rzeczownika Siepraw (nazwa miejscowości pod Krakowem) – gdyby był on rodzaju żeńskiego, miałby dopełniacz Sieprawi. Nawet jednak informacja, że wyraz ten jest rodzaju męskonieżywotnego nie wystarcza – dalej pozostają dwie możliwości, Sieprawa i Sieprawia (ostatnia z podanych form jest poprawna).

Dodatkowe kłopoty sprawia odmiana liczebników – niektóre z nich zachowują się jak rzeczowniki lub przymiotniki i mają formy zarówno liczby pojedynczej, jak i mnogiej (zero, jeden, tysiąc, milion). Inne mają wyłącznie formy odpowiadające liczbie mnogiej rzeczowników (większość liczebników głównych), jeszcze inne wyłącznie formy odpowiadające liczbie pojedynczej (liczebniki zbiorowe).

Ciąg dalszy

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14