Przymiotniki i przysłówki

Część druga

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

1. Deklinacja przymiotników
2. Stopniowanie przymiotników
3. Tworzenie regularnych przysłówków odprzymiotnikowych
4. Stopniowanie przysłówków odprzymiotnikowych
5. Tworzenie innych przysłówków

Tworzenie regularnych przysłówków odprzymiotnikowych

Przysłówki odprzymiotnikowe tworzone są dość regularnie i można je uznać za specjalne formy fleksyjne przymiotnika. Wyróżnia się przysłówki jakości (ładnie), sposobu (ręcznie), stopnia (często), aspektu (literacko), czasu (dawno) i miejsca (daleko). Przymiotniki, których znaczenie nie ma związku z tymi klasami, przysłówków zwykle nie tworzą. W szczególności nie tworzy regularnych przysłówków większość przymiotników relacyjnych (np. studencki, brodaty, drewniany) i odczasownikowych (piszący, zdziwiony, słynny), a także przymiotniki pochodzące od określeń czasu typu dzisiejszy, środowy, poranny, nocny itd. Tworzenie przysłówkowych form liczebników o postaci przymiotnikowej omówiono szczegółowo w innym miejscu.

Najczęściej występują przysłówki tworzone sufiksami -o i -e. Wybór sufiksu zależy od budowy przymiotnika, niekiedy jest jednak podyktowany tradycją.

Przysłówki z sufiksem -o są tworzone jak forma mianownika rodzaju żeńskiego:

• od przymiotników miękkotematowych, w tym o tematach zakończonych na spółgłoskę stwardniałą (typy 6–11): tani – tania – tanio, głupi – głupia – głupio, diabli – diabla – diablo, badawczy – badawczo, gorący – gorąco, proszący – prosząco,
• od przymiotników o tematach zakończonych na -k, -g, -ch, -h (typy 4 i 5): daleki – daleka – daleko, mistrzowski – mistrzowsko, malutki – malutko, drogi – drogo, suchy – sucho, błahy – błaho,
• od przymiotników utworzonych przy pomocy sufiksów -(ow)aty, -asty, -owy: bogato, głupkowato, popielato, świętoszkowato; kraciasto; alabastrowo, brązowo, fioletowo, nerwowo, papierowo, pionowo, pokojowo, purpurowo, różowo, środkowo, zimowo,
• od niektórych przymiotników na -ny, np. brudno, chłodno, ciemno, czarno, czerwono, duszno, głodno, głośno, jasno, kwaśno, mocno, parno, pełno, próżno, trudno, wolno, zielono, zimno,
• od niektórych przymiotników na -omy, np. nieruchomo, niewiadomo, nieznajomo, ruchomo, rzekomo, wiadomo, znajomo, znikomo,
• od niektórych innych przymiotników, np. biało, blado, boso, cało, choro, chudo, ciepło, często, czysto, gęsto, grubo, krępo, krzywo, lewo, łatwo, łyso, martwo, miło, młodo, mokro, niemo, nowo, okrągło, ostro, poziomo (tu -omy nie jest formantem, gdyż wyraz ten jest spokrewniony z ziemia), prawo, prosto, przykro, pusto, rudo, sino, siwo, skąpo, słabo, słono, sporo, staro, stromo, syto, szaro, ślepo, śniado, tępo, tłusto, twardo, wesoło, wolno, zdrowo, zimno, żółto.

Przysłówki z sufiksem -e są tworzone z dodatkowymi wymianami spółgłosek, czasami także samogłosek:

• od wielu przymiotników na -ny: biednie, dziecinnie, fizycznie, grzecznie, grzesznie, jesiennie, ładnie, niesłychanie, podejrzanie, przyjemnie, wiosennie, wojennie, zdecydowanie, z wymianą samogłoski: nieustraszony – nieustraszenie,
• od przymiotników na -ły: biegle, dojrzale, doniośle, dorośle, doskonale, ozięble, trwale, zawile, źle (ale ciepło, okrągło),
• od przymiotników na -(l)iwy, -ywy: dokuczliwie, fałszywie, gniewliwie, piskliwie, prawdziwie, przeraźliwie,
• od niektórych przymiotników na -awy: ciekawie, łaskawie,
• od przymiotników na -isty, -ysty: wieczyście, wyraziście,
• od niektórych innych przymiotników: całkowity – całkowicie, dobry – dobrze, łakomy – łakomie, mądry – mądrze, nieświadomy – nieświadomie, otwarty – otwarcie, skryty – skrycie, świadomy – świadomie, uprzejmy – uprzejmie.

Czasami występują oba rodzaje przysłówków, z sufiksem -o i z sufiksem -e. W takich wypadkach:

• obu form używa się wymiennie: falisty – falisto ~ faliście, kwiecisty – kwiecisto ~ kwieciście, pochmurny – pochmurno ~ pochmurnie, promienisty – promienisto ~ promieniście, sztywny – sztywno ~ sztywnie,
• forma na -o używana jest jako orzecznik w wyrażeniach typu jest mi nudno: nudny – nudnie ~ nudno, smutny – smutnie ~ smutno, tęskny – tęsknie ~ tęskno,
• forma na -o ma znaczenie dosłowne, forma na -e – przenośne, np. mglisty – mglisto, ale mgliście ‘niejasno’, pilny – pilno i pilnie, równy – równo i równie,
• forma na -o ma odcień archaiczny: błękitny – błękitnie ~ błękitno, huczny – hucznie ~ huczno, silny – silnie ~ silno, wyrazisty – wyraziście ~ wyrazisto,
• forma na -e jest archaizmem używanym w utartych zwrotach: daleki – daleko ~ dalece, miły – miło ~ mile, wielki – wielko- (w wyrazach złożonych) ~ wielce, wysoki – wysoko ~ wysoce,
• normalnie od przymiotników na -ki używa się formy na -o, zostały jednak ślady formy na -e: lekki – lekko, ale lekceważyć sobie i archaiczne lekce sobie ważyć, prędki – prędko, ale naprędce.

Przysłówki na -o i -e podlegają stopniowaniu, omówionemu niżej. Istnieją w tej grupie przysłówki wywodzące się od niezachowanych przymiotników, np. bardzo. Niektóre mają nieco inne znaczenie niż przymiotnik, od którego się wywodzą, np. dużo, mało. Inne typy przysłówków (niektóre dość produktywne) nie stopniują się. Omówiono je w dalszej części.

Stopniowanie przysłówków odprzymiotnikowych

Stopniowaniu podlegają przysłówki z sufiksami -o i -e. Podobnie jak w przypadku stopniowania przymiotników wyróżnić można stopniowanie sufiksalne, supletywne i opisowe.

Przysłówki utworzone formantem -e tworzą stopień wyższy wymieniając go na -ej bez dalszych zmian, np. ciekawie – ciekawiej, mądrze – mądrzej, solidnie – solidniej. W przypadku przysłówków utworzonych formantem -o zachodzą czasem pewne wymiany spółgłosek, a czasami także samogłosek. Jeżeli od podstawowego przymiotnika tworzy się formę stopnia wyższego z sufiksem -ejszy, wówczas forma stopnia wyższego przysłówka wykazuje te same zmiany dźwięków:

• młodo – młodziej, pełno – pełniej (por. pełny – pełniejszy),
• ciepło – cieplej,
• biało – bielej, wesoło – weselej,
• ostro – ostrzej,
• drogo – drożej, cicho – ciszej,
• szybko – szybciej (z wyjątkową wymianą spółgłosek),
• blisko – bliżej, wysoko – wyżej, głęboko – głębiej, szeroko – szerzej,
• wąsko – węziej (choć wąski – węższy z inną wymianą spółgłosek),
• krótko – krócej, prędko – prędzej, ale brzydko – brzydziej z inną wymianą,
• lekko – lżej (porównaj lekki – lżejszy),
• cienko – cieniej,
• ciężko – ciężej, daleko – dalej,
• bardzo – bardziej,
• tanio – taniej, głupio – głupiej (bez wymian spółgłosek),
• gorąco – goręcej (z wymianą samogłosek).

Stopniowanie supletywne (z formą stopnia wyższego utworzoną od innego rdzenia) mają 2 pary przeciwstawnych przysłówków:

• dobrze – lepiej,
• źle – gorzej,
• dużo, wiele – więcej (dużo i wiele stopniują się tak samo),
• mało – mniej.

Stopniowaniu opisowemu podlegają w zasadzie przysłówki utworzone od przymiotników stopniujących się opisowo, np. całkowicie – bardziej całkowicie (gdyż całkowity – bardziej całkowity). Istnieją jednak przysłówki stopniujące się opisowo, choć przymiotnik bazowy stopniuje się z użyciem sufiksów, np.:

• czerwono – bardziej czerwono (choć czerwony – czerwieńszy),
• dziko – bardziej dziko (choć dziki – dzikszy),
• słodko – bardziej słodko (choć słodki – słodszy),
• licho – bardziej licho (choć lichy – lichszy),
• świeżo – bardziej świeżo (choć świeży – świeższy).

Tworzenie innych przysłówków

Częstym typem przysłówków odprzymiotnikowych, obok wyżej omówionych regularnych przysłówków na -o i -e, jest forma po + dawny celownik odmiany niezłożonej z końcówką -u (przyimek po zachowuje tu starą rekcję celownikową). Bywa ona tworzona:

• regularnie od przymiotników na -ski oznaczających języki i narody: polski – po polsku, amerykański – po amerykańsku, angielski – po angielsku,
• od niektórych innych przymiotników na -ski: chamski – po chamsku, chrześcijański – po chrześcijańsku, koleżeński – po koleżeńsku, królewski – po królewsku, ludzki – po ludzku, mistrzowski – po mistrzowsku, ojcowski – po ojcowsku, piastowski – po piastowsku (ale np. boski – bosko, chwacki – chwacko, elegancki – elegancko, łobuzerski – łobuzersko; niekiedy istnieją obie formy różniące się znaczeniem: aktorski – aktorsko ~ po aktorsku),
• rzadko od niektórych innych przymiotników, zwykle obok form regularnych: cichy – cicho ~ po cichu (także cichutko – cichutko ~ po cichutku), prosty – prosto ~ po prostu.

Zachowało się kilka tego rodzaju przysłówków zawierających celownik odmiany złożonej z końcówką -emu: po bożemu, po cywilnemu, po dawnemu, po domowemu, po dziecięcemu, po głupiemu, po kobiecemu, po macoszemu, po naszemu, po nowemu, po staremu, po swojemu. Istnieją też przysłówki będące skostniałymi wyrażeniami zbudowanymi z przyimka po i celownika jakiegoś rzeczownika lub niezachowanego przymiotnika: po ciemku, po czemu, po dobroci, pokrótce, po kryjomu, po lewej, po omacku, po prawej, po trosze, po trochu, po troszku, powoli.

Innym częstym typem przysłówków tego rodzaju są wyrażenia zbudowane z przyimka na i dawnego biernika rodzaju nijakiego odmiany niezłożonej z końcówką -o. W użyciu są na biało, na czarno, na czerwono, na czczo, na długo, na fioletowo, na gorąco, na krótko, na lewo, na leżąco, na miękko, na mokro, na pewno, na prawo, na siedząco, na stojąco, na sucho, na trzeźwo, na twardo, na zielono, na zimno, na żółto i inne. Przysłówki tego typu używane są często obok form regularnych, lecz różnią się znaczeniem, np. jechać długo – jechać na długo.

Jako przysłówków używa się także połączeń przyimka na z rozmaitymi innymi formami biernika lub miejscownika przymiotników i rzeczowników, np. na chama, na czworakach, na jeźdźca, na letniaka, na ogół, na oścież, na panka, na pieska, na potęgę, naprawdę, naprędce, naprzód, na razie, na siłę, na wariata (niektóre tego typu połączenia polska ortografia traktuje jako pojedyncze wyrazy). Formacje te są produktywne, np. w jednej ze znanych komedii polskiej produkcji utworzono formę na malucha.

Wyrażenia zawierające inne przyimki i dawne krótkie formy przymiotników nie są już produktywne, a część z nich odczuwana jest jako elementy języka książkowego, archaizującego, np. od dawna, od niedawna, od nowa, do czysta, do naga, do niedawna, do sucha, do syta, z bliska, z cicha, z daleka, z dawna, z lekka, znienacka, z rzadka. Warto tu zwrócić uwagę na wychodzące z użycia wyrażenia o znaczeniu ‘prawie jak’, np. z angielska, z cudzoziemska, z francuska, z hiszpańska, z pańska, z węgierska. Jako przysłówków używa się także skostniałych połączeń przyimkowych z rzeczownikami, które utraciły lub zmieniły pierwotne znaczenie, lub też z rzeczownikami dziś nieużywanymi: od małego, od niechcenia, od razu, dokoła, dookoła, doprawdy, do szczętu, do upadłego, obok, pod ręką, w bok, wciąż, wkrótce, w oddali, wokół, w pobliżu, w przód, wstecz, w tył, z reguły, za dużo, za mało, zaprawdę, zaraz.

Od wyrazu pierwszy, który z pochodzenia jest formą stopnia wyższego przymiotnika, używa się przysłówków najpierw, wpierw. Wyrazy jaki, nijaki, owaki, taki (zaliczane zwykle do zaimków) tworzą zwykle przysłówki jak, nijak, owak, tak. Stare formy jako, nijako, owako, tako zachowały się w różnych użyciach specjalnych i utartych zwrotach.

Funkcję przysłówków pełnią formy narzędnika pewnych wyrazów (niektóre z nich nie są używane w innych formach): całkiem, chyłkiem, cichcem, cwałem, czasami, czasem, dołem, galopem, górą, gwałtem, latem, milczkiem, nocami, nocą, pędem, rankiem, siłą, ukradkiem, zimą.

Rzadziej rolę przysłówków spełniają skostniałe formy innych przypadków, np. niechcący, trochę, a nawet całe zwroty: być może. Pewne przysłówki pełnią jednocześnie rolę przyimków, np. siedział tuż obok – siedział obok mnie, do Katowic jest stąd bliżej niż do Krakowa – moja miejscowość leży bliżej Katowic niż Krakowa.

Istnieją w języku polskim przysłówki pierwotne, bez jednolitego zakończenia. Przysłówki te mogą stanowić bazę słowotwórczą dla przymiotników, np. dziś ~ dzisiaj – dzisiejszy, jutro – jutrzejszy, wczoraj – wczorajszy (przymiotniki te wyglądają jak formy stopnia wyższego, same nie podlegając stopniowaniu).

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14