Wersja z 2013-10-08
Od czasu uznania pokrewieństwa języków indoeuropejskich zaproponowano mnóstwo różnych scenariuszy ich pochodzenia. Każdy z nich zakłada, że w odległej przeszłości istniał stosunkowo nieduży obszar zamieszkały przez pierwsze plemiona indoeuropejskie, używające jednego języka praindoeuropejskiego5, określany mianem praojczyzny, kolebki lub centrum migracji Indoeuropejczyków. Językowa wspólnota z czasem uległa osłabieniu, istniejące podziały dialektalne pogłębiły się, ponadto uległy zmianie obszary, na których używano nowo powstałych języków. Lokalizacja indoeuropejskiej praojczyzny, czas, w którym istniała, przyczyny i szybkość rozpadu wspólnoty językowej, a także sposób, w jaki przemieszczały się języki potomne, są już przedmiotem zasadniczych rozbieżności między poszczególnymi koncepcjami.
W dalszej części artykułu zostaną przedstawione argumenty przemawiające za poszczególnymi hipotezami i przeciwko nim. Na razie przedstawimy listę najbardziej znanych czy najgłośniejszych lokalizacji praojczyzny Indoeuropejczyków6.
Twórca poglądu o pokrewieństwie języków indoeuropejskich, W. Jones (1786)7, wskazał obecny Iran jako najbardziej prawdopodobny obszar zamieszkiwany przez pierwszych Indoeuropejczyków. F. von Schlegel (1808) doszedł do wniosku, że językiem indoeuropejskim stosunkowo najmniej zmienionym w porównaniu ze stanem pierwotnym jest sanskryt. W konsekwencji uznał Indie za indoeuropejską praojczyznę.
Później jeszcze wielu innych badaczy lokowało kolebkę plemion indoeuropejskich na terenach między Morzem Kaspijskim a Indiami, często wiążąc ją z cywilizacją Doliny Indusu. Za ojczyzną indyjską opowiedziała się L. Dhar (1930). Dziś zwolennikami hipotezy rdzennych Ariów (zwanej też „Out of India”) są S.G. Talageri, K. Elst, n Kazanas, T. Kivisild. Jest ona popularna głównie wśród badaczy indyjskich: okoliczność ta może sugerować, że przyczyną tej regionalnej popularności mogą być nie wyniki rzetelnych badań, ale względy nacjonalistyczne, które przecież w nauce nie mogą mieć miejsca. Czas, w którym miała istnieć indyjska praojczyzna Indoeuropejczyków, jest szacowany na VI tysiąclecie p.n.e.
Zwolennicy tej hipotezy za indoeuropejską praojczyznę uznają niż europejski. Istnieje i istniało wiele różnych jej odmianek. Wyrastają one w gruncie rzeczy z omówionych w innym miejscu wywodów Kossinny, który opierając się na dowodach archeologicznych najwyraźniej dążył do dostarczenia uzasadnienia zwolennikom odwiecznego (a w każdym razie bardzo dawnego) pobytu „rasy germańskiej” w Europie Środkowej. Stąd już tylko krok do przyznania, że także indoeuropejscy przodkowie Germanów także mieszkali między Renem a Wisłą (1902).
Poglądy te podzielał H. Hirt (1905). F. Schpecht (1936), E. Mayer (1948) również szukał kolebki Indoeuropejczyków między Renem a Dnieprem oraz między Morzem Północnym i Bałtyckim a Alpami i Karpatami. Podobnie sądził J. Pokorny (1954). P. Thieme (1954) skłonny był lokalizować ojczyznę Praindoeuropejczyków pomiędzy Łabą a Wisłą, opierając się głównie na nazwach drzew. H. Krahe (1957) stwierdził, że na obszarach od Wysp Brytyjskich przez płn. Francję, Skandynawię, Niemcy aż po obszar bałtyjski, z minimalnym udziałem słowiańskiego (tzw. obszar hydronimii staroeuropejskiej), występują wyłącznie indoeuropejskie nazwy rzeczne, i na tym właśnie obszarze ulokował indoeuropejską praojczyznę. T. Milewski (1968) uznał, że około roku 3000 p.n.e. Indoeuropejczycy zajmowali obszary od Renu po Don, od Morza Północnego i Bałtyckiego po Alpy i Karpaty. W.P. Schmid (1978) doszedł z kolei do wniosku, że zamieszkiwali oni pierwotnie obszar, na którym dziś używane są języki bałtyjskie.
L. Kilian (1983) usytuował „szeroką” indoeuropejską praojczyznę między Morzem Północnym a ukraińskim wybrzeżem Morza Czarnego, przy czym do obszaru tego włączył też południową Szwecję. Według niego istniała ona w VI tysiącleciu p.n.e. Podobnie wypowiada się M. Zvelebil (1988). Z kolei G. Décsy (1991) zawęził ten rozległy obszar do terenów północnych Niemiec między Wezerą a Odrą. Wreszcie W. Mańczak (1988 i w latach następnych) wydedukował z obliczeń przeprowadzanych na paralelnych tekstach w różnych językach indoeuropejskich, że najwięcej archaicznej leksyki zachował język polski, i w związku z tym to właśnie na terenach Polski znajdować się musiała nie tylko praojczyzna Słowian, ale i Indoeuropejczyków (krytyce jego metody poświęcono odrębny artykuł).
Zwolennicy hipotez należących do omawianej grupy wiążą pierwotnych Indoeuropejczyków z mezolityczną kulturą Ertebølle lub neolityczną kulturą ceramiki sznurowej.
Istnienie kolebki Indoeuropejczyków w Azji Mniejszej zasugerował już J. Schmidt (1890), a następnie A.H. Sayce (1927). Jak się wydaje, także V.G. Childe (1950) próbował uzasadnić ją na gruncie archeologii po tym, jak zrezygnował z głoszenia poglądu o lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny na stepach południoworosyjskich, choć w rzeczywistości jego opinia nie jest klarowna. W połowie lat 60. XX wieku hipotezę anatolijską poparł V. Illič-Svityč, opierając się na rzekomym czy też rzeczywistym językowym pokrewieństwie indoeuropejsko-semickim. V. Sheveroshkin (1987) i A. Dolgopolsky (1987) wskazali na wschodnią część Azji Mniejszej. Ostatnio hipotezę tę popiera K.T. Witczak (2003), opierając się na analizie indoeuropejskich nazw zbóż.
Za twórcę hipotezy anatolijskiej uchodzi niesłusznie C. Renfrew (1987), który umieszcza indoeuropejską praojczyznę w Anatolii (bez określania dokładniejszej lokalizacji) w VII tysiącleciu p.n.e. i przypisuje jej kulturę wczesnoneolityczną. Rozprzestrzenianie się języków indoeuropejskich miałoby być ściśle związane z pokojową ekspansją rolnictwa i odbywać się zgodnie z modelem przesuwającej się fali („wave of advance”).
Renfrew wyróżnił 10 faz opanowania nowych obszarów i wytworzenia nowych kultur, opisywanych przez niego jako „transformacje”.
W reakcji na miażdżącą krytykę przedstawionego scenariusza, autor ten wycofał się (1999, 2003) z niego częściowo i szukał indoeuropejskiej praojczyzny na Bałkanach w V tysiącleciu p.n.e., wyłączając z rozważań grupę anatolijską. Nowy scenariusz przedstawia się następująco:
I ten scenariusz został jednak ostro skrytykowany, głównie z uwagi na to, że brak jest podstaw (językowych i archeologicznych), by postulować 1500 lat wspólnej, niezależnej ewolucji grupy bałkańskiej (obejmującej grecki i języki satəm) po odłączeniu się grupy północno-zachodniej. W rezultacie w 2005 Renfrew po raz kolejny zmienił zdanie, uznając tym razem, że pierwsi indoeuropejscy rolnicy byli potomkami ludności, która zamieszkiwała kontynent od paleolitu.
R. Gray i Q. Atkinson (2003) przeprowadzili badania glottochronologiczne, które doprowadziły ich do konkluzji, że indoeuropejski prajęzyk istniał pomiędzy 5800 a 7800 p.n.e. i że najmniej zmieniona jest grupa anatolijska, co według nich potwierdza omawianą hipotezę.
Dlaczego Egipcjanie nie mogli wybudować piramid? Bo nie umiemy sobie wyobrazić, jak to zrobili.
Dlaczego Indoeuropejczycy nie mogli zająć miejsca przedindoeuropejskiej ludności Europy? Bo nie umiemy sobie wyobrazić, jak to zrobili.
Wskazanie okolic jeziora Urmia na Wyżynie Armeńskiej jako przypuszczalnej praojczyzny Indoeuropejczyków w IV tysiącleciu p.n.e. (T. Gamkrelidze, V. Ivanov, 1984) jest związane z teorią glottalną. Zgodnie z tym poglądem grupa anatolijska miałaby oddzielić się wcześniej, a grupy ormiańska i germańska (tzw. języki taihun) miałyby zachować najwięcej cech prymitywnych w systemie spółgłosek.
Tylko z pozoru hipoteza ta zgodna jest z anatolijską, zakłada bowiem, że wczesna migracja indoeuropejska następowała w kierunku obszarów stepowych Europy wschodniej (przez Kaukaz), a nie w kierunku Bałkanów. Całkiem inne jest też datowanie tej migracji, a Indoeuropejczyków nie wiąże się z ludami, które przyniosły do Europy umiejętność uprawy roślin.
Różne odmiany tej hipotezy wyłoniły się z koncepcji północnoeuropejskiej. Jako indoeuropejską kolebkę wskazują one Europę Środkową na południe od Karpat oraz Bałkany. I tak, już H. Hencken (1955) wzmiankował obszar od Macedonii po Karpaty, choć dopuszczał też tereny na północ od Karpat i Morza Czarnego. W. Merlingen (1955) opowiadał się za terenami Rumunii, Bułgarii i Macedonii. V. Georgiev (1958) uważał, że w okresie neolitu obszar ten rozciągał się on od Renu i Alp po Don i od Morza Północnego i Bałtyckiego oraz Dźwiny po Bałkany i zachodnią część Azji Mniejszej. P. Bosch-Gimpera (1961) wskazywał na Czechosłowację i południową Polskę, a także na obszary przyległe aż do Morza Czarnego; autor ten sądził, że pierwotne społeczeństwo indoeuropejskie istniało już co najmniej w V tysiącleciu p.n.e., a jego kulturę należy określić jako neolityczną. G. Devoto (1962) proponował obszar bardzo rozległy, rozciągający się od Renu i Morza Północnego aż po Morze Kaspijskie, z włączeniem dorzecza Dunaju. I.R. Danka (1966) ograniczył obszar indoeuropejskiej praojczyzny do dorzecza Dunaju. Za twórcę hipotezy bałkańsko-naddunajskiej uchodzi jednak bezpodstawnie I. D’jakonov (1982), wskazujący na „terytorium bałkańsko-karpackie” jako na centrum indoeuropejskich migracji. Podobne poglądy prezentuje Safronov (1989).
Często jako lokalizację indoeuropejskiej praojczyzny wskazuje się stepy nadczarnomorskie lub nadkaspijskie. Takie poglądy przedstawia bardzo wielu lingwistów i archeologów, dlatego zostaną one przedstawione bardziej szczegółowo niż inne hipotezy.
Idei tej można dopatrzeć się już w XVII wieku u Van Boxhorna, który uznał „scytyjski” za przodek wszystkich języków dziś nazywanych indoeuropejskimi. Pierwszego naukowego uzasadnienia dla takiego poglądu dostarczył jednak dopiero O. Schrader (1890). Badacz ten opierał się na analizie odziedziczonego słownictwa, z której wywnioskował, że gospodarka w indoeuropejskiej praojczyźnie miała raczej charakter pasterski niż rolniczy, stąd właśnie idea lokalizacji na stepie. Jego następca, V.G. Childe, jest autorem dwóch fundamentalnych dzieł poświęconych archeologicznej przeszłości Europy, The Dawn of European Civilization (1925) oraz The Aryans (1926). W pracach tych Childe dokonał analizy dowodów archeologicznych przemawiających za istnieniem kolebki indoeuropejskiej w Azji, Europie środkowej, Europie północnej i południowej Rosji, która skłoniła go do zaakceptowania tej ostatniej możliwości.
Na podstawie swoich badań autorowi temu udało się zrekonstruować sporo elementów kultury pierwszych Indoeuropejczyków:
Autor uległ duchowi ówczesnych czasów, i zawarł w swojej pracy elementy rasistowskie, dopatrując się przyczyn ekspansji Indoeuropejczyków w ich cechach fizycznych (jak to określił, wyższości budowy ciała). W późniejszym okresie to właśnie zapewne przyczyniło się w dużym stopniu do zmiany zapatrywań tego badacza odnośnie lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny.
Również T. Sulimirski (1933) uznał, że kolebką ludów indoeuropejskich, a w każdym razie ludów używających ceramiki sznurowej, były stepy. W. Schmidt (1949) przedstawił hipotezę dwóch fal kolonizacyjnych, które miały dotrzeć do Europy od wschodu, z bliżej nieokreślonego terytorium. A. Nehring (1954) szukał pierwotnych obszarów zamieszkanych przez Indoeuropejczyków nad Morzem Kaspijskim, w południowym Dagestanie, u podnóża Kaukazu. H. Hencken (1955) dopuszczał tereny na północ od Karpat i Morza Czarnego, choć raczej rozważał obszar od Macedonii po Karpaty. Dalej na wschód, na stepach Azji centralnej, umieścił praojczyznę indoeuropejską H. Łowmiański (1963). W. Scherer (1968) umieścił kolebkę Indoeuropejczyków w Rosji środkowej i południowej, G. Ivănescu (1970) – na stepach Kazachstanu, na stepach na północ od Kaukazu lub w lasach położonych na północ od nich, R.A. Crossland (1971) – na stepach na północny zachód od Morza Czarnego, A. Martinet (1986) – w bliżej nieokreślonych stepach, F. Kortlandt (1990) – na północ od Morza Kaspijskiego, D.W. Anthony (1991) – między Dnieprem a Wołgą. Za nieco bardziej wschodnią, azjatycką lokalizacją optuje Z. Gołąb (1992).
Sytuacja w drugim okresie ekspansji indoeuropejskiej, koniec IV tys. p.n.e.
LBK – kultura ceramiki wstęgowej rytej, TRB – kultura pucharów lejkowatych
Źródło: Wikipedia
Najbardziej rozbudowaną wersją poglądu o stepowej lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny jest hipoteza kurhanowa, sformułowana przez M. Gimbutas w 1956, uzupełniana w latach następnych, zwłaszcza po roku 1970. Najstarsze dzieje przodków Indoeuropejczyków są przedmiotem debaty. Według jednej z hipotez indoeuropejskich korzeni należy szukać w mezolitycznych kulturach nadwołżańskich (kultura Seroglazovo, XI–IX tys. p.n.e.), z których następnie miałaby rozwinąć się kultura Samary, istniejąca w drugiej połowie VI tys. p.n.e. i na początku V tys. p.n.e.; datowanie jednego ze stanowisk na 5500 p.n.e. jest jednak niepewne w tym sensie, że przynależność tego stanowiska do kultury Samary bywa kwestionowana. Przodkowie Indoeuropejczyków bywają także łączeni z neolityczną kulturą dnieprzańsko-doniecką (5400–4200 p.n.e.), różniącej się od kultury Samary głównie nieznajomością hodowli konia.
Najnowsze badania zdają się jednak sugerować, że pierwsze archeologiczne ślady przodków Indoeuropejczyków mogą być związane z neolityczną kulturą bugo-dniestrzańską (6300–5500 p.n.e.), która rozwinęła się na pewnych obszarach Ukrainy z lokalnej kultury mezolitycznej. W owym czasie polowano na dzikie zwierzęta, łowiono ryby, ale także rozpoczęto uprawę różnych rodzajów pszenicy (samopsza = einkorn, płaskurka = emmer, orkisz = spelt) i hodowlę zwierząt.
W połowie VI tysiąclecia p.n.e. ludność protoindoeuropejska wyemigrowała na wschód, nad środkową Wołgę, i rozwinęła tam kulturę Samary. Przyczyną migracji mogło być przelanie się wód Morza Śródziemnego do Morza Czarnego (około 5600 p.n.e.) i związane z tym podniesienie się poziomu morza nawet o ponad 150 metrów. Kontakty z nowymi sąsiadami doprowadziły Protoindoeuropejczyków do ogólnego rozwoju cywilizacyjnego. I tak, ludy uralskie już wcześniej hodowały konie jako źródło pokarmu. Protoindoeuropejczycy ostatecznie je udomowili, i zaczęli wykorzystywać jako zwierzęta juczne i pociągowe. Od ludów kaukaskich z kolei dotarła idea wykorzystania metali, pierwotnie głównie miedzi, dlatego też kulturę Samary traktuje się często już jako eneolityczną (chalkolityczną, okresu miedzi). Swój wpływ na rozwijający się z wolna indoeuropejski język miały też ludy jenisejskie.
Skutkiem tych wszystkich kontaktów stało się też zapewne ukształtowanie nowego modelu półkoczowniczego społeczeństwa, zorganizowanego patriarchalnie w przeciwieństwie do ówczesnych matriarchalnych ludów rolniczych Europy. Brak trwałych siedzib i dominacja mężczyzn sprawiały, że lud ten stał się wojowniczy i ekspansywny. Wprowadzono kult bohaterów, sławiono sztukę zabijania swoich sąsiadów, wypierano ich lub ujarzmiano, narzucając swoje rządy, język, kulturę i sposób życia. Wskutek indoeuropejskich podbojów gospodarki rolnicze i osiadły tryb życia ustąpiły miejsca półkoczowniczej kulturze hodowców bydła, a równouprawnienie płci i pokojowe współżycie zostały zastąpione dominacją mężczyzn. W ówczesnej religii ważną rolę odgrywał kult słońca, a w obrzędach pogrzebowych pojawiły się jamy, z których w ciągu kolejnych stuleci z wolna rozwinęły się kurhany.
M. Gimbutas dzieli dalsze dzieje indoeuropejskiej praojczyzny na cztery okresy stabilności i trzy fale ekspansji.
Ostatnio dokonano nieznacznych modyfikacji przedstawionego schematu, uwzględniając szerzej dane lingwistyczne. F. Kortlandt (1985) doszedł do wniosku, że nie tylko języki ludności kultury jamowej podległy procesowi satemizacji. Proces ten objął bowiem także sąsiednie tereny, na których istniała wschodnia odmiana kultury ceramiki sznurowej, określana jako kultura środkowodnieprzańska (3200–2300 p.n.e.). Nosiciele tej kultury są przodkami późniejszej grupy bałtosłowiańskiej. Kultura ta istniała równocześnie z kulturą jamową i końcową fazą kultury trypolskiej, które w znacznym stopniu wpłynęły na jej kształt. Nie do końca wiadomo, jaka była etniczna przynależność twórców innego, jeszcze bardziej wschodniego odłamu Sznurowców, twórców kultury Fat’janovo-Balanovo, rozwijającej się w tym samym czasie nad środkową i górną Wołgą.
Zdaniem Kortlandta okres indohetycki powinien być wiązany z początkiem kultury Średniego Stogu, a właściwy okres indoeuropejski (po oddzieleniu grupy anatolijskiej) z jej końcem. Nie ma natomiast podstaw, by z Indoeuropejczykami identyfikować twórców kultury chwałyńskiej, a zwłaszcza majkopskiej, tym bardziej że w Dagestanie nie było później ludności indoeuropejskiej. Do takich samych wniosków doszedł J.P. Mallory (1997). Wielu badaczy łączy kulturę majkopską z ludami kaukaskimi, być może z przodkami Hurytów. Niektórzy postulują jej związek z ludami semickimi. Hipoteza taka miałaby tłumaczyć językowe zbieżności indoeuropejsko-semickie. Każda próba przypisania twórcom kultur wcześniejszych określonego języka musi się wiązać z ustaleniem zewnętrznego pokrewieństwa Indoeuropejczyków z innymi rodzinami językowymi. Według Kortlandta język praindoeuropejski należał do gałęzi uraloałtajskiej, która uległa wpływom substratu północnokaukaskiego. Dlatego kultur przodków Indoeuropejczyków należy szukać w VII tys. p.n.e. na północ od Morza Kaspijskiego.
Inną dokonaną ostatnio i godną uwagi próbą ustalenia pierwszych podziałów Indoeuropejczyków (a dalej także ich lokalizacji i dróg migracji) są badania Hansa J. Holma nad czasownikami, prowadzone po roku 2000. Według tego badacza dane lingwistyczne nie potwierdzają wcale wczesnego rozdziału języków indoeuropejskich na anatolijskie i całą resztę, brak też podstaw do przeciwstawiania grup satəm i kentum. Pierwszy rozdział (który mógłby manifestować się w archeologii jako oddzielenie dwóch kultur: ceramiki sznurowej i jamowej) miałby odseparować od siebie języki północno-zachodnie od południowo-wschodnich. Do pierwszej z tych grup miałyby należeć języki bałtosłowiańskie, germańskie i italoceltyckie, do drugiej albański, ormiański, grecki, anatolijskie, tocharskie i indoirańskie, przy czym albański, ormiański i grecki miałyby tworzyć jedną podgrupę, anatolijskie i tocharskie drugą, a indoirańskie trzecią. Choć sam autor nie przyznaje wyraźnie, że jego badania popierają hipotezę stepową, to jednak wytyka (chyba całkiem słusznie i przekonująco) wiele błędów i nieścisłości (a nawet naginanie faktów), które są obecne w pracach Greya i Atkinsona (hipoteza anatolijska).
W. Koppers (1934) odkrył, jak sądził, podobieństwa między językami indoeuropejskimi i ałtajskimi, dlatego ulokował praojczyznę Indoeuropejczyków w zachodnim Turkiestanie. Według J. Nichols (1997) praojczyzną indoeuropejską w IV lub V tysiącleciu p.n.e. były Baktria i Sogdiana – tereny na wschód od Morza Kaspijskiego, na pograniczu Afganistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu. W istocie pogląd taki jest nowoczesną mutacją hipotezy południowoazjatyckiej, choć nawiązuje też do niektórych odmian hipotezy stepowej.
Hipoteza ta (PCT, The Paleolithic Continuity Theory) zakłada, że Indoeuropejczycy zamieszkują na obecnych terenach od czasów paleolitu, co najmniej od X tysiąclecia p.n.e. Pierwszy raz sformułował ją H. Kühn (1932), szukając korzeni praindoeuropejskich w kulturze oryniackiej, istniejącej jakieś 30 tysięcy lat temu. Podobne stanowisko przyjął G. Schwantes (1958). Jej znanym zwolennikiem jest M. Alinei, a ostatnio (2005) także C. Renfrew.
Niektóre z pozostałych hipotez lokalizacji pierwotnej ojczyzny Praindoeuropejczyków są zaskakujące, dziwaczne, niekiedy wręcz zabawne. W. Merlingen, niegdysiejszy zwolennik hipotezy bałkańsko-naddunajskiej, zmienił zdanie (1976) i doszedł do wniosku, że ojczyzna ta leżała na Saharze. Według J. Pstrusińskiej, „bardzo interesująca jest też koncepcja ameby językowej (die Schprachamobe), wysunięta przez Victora Maira (1998), bezustannie zmieniającej kształt i przemieszczającej się w czasie i przestrzeni, a przy tym wysuwającej i wciągającej zmiennego kształtu pseudopodia”. N.S. Trubeckoj i ostatnio J.-P. Demoule w ogóle odrzucili ideę języka praindoeuropejskiego.