Wersja z 2009-02-02

Poprzednia część Spis treści Następna część

Grzegorz Jagodziński

Pochodzenie i ekspansja Indoeuropejczyków

0 – 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7 – 8 – 9

Języki satəm

Jeżeli użytkownicy języków satəm pozostawali najdłużej w kontakcie, powinno istnieć wspólne słownictwo i wspólne cechy gramatyczne charakterystyczne tylko dla tej grupy. Sprawa nie jest jednak taka prosta, a nie wszystkie języki należące do tej grupy znane są w zadowalającym stopniu.

Do języków satəm należą cztery następujące grupy:

  1. język ormiański,
  2. języki Bałkanów,
  3. języki bałtosłowiańskie,
  4. języki indoirańskie.

Ormiański

Język ormiański rozwinął się na bazie silnego nieindoeuropejskiego substratu, i tylko stosunkowo nieznaczna część jego leksyki jest odziedziczona. Ostatnio modne są hipotezy głoszące szczególne pokrewieństwo ormiańsko-greckie. Należy podejść do nich z dużą rezerwą: jest zupełnie nieprawdopodobne, aby tzw. „satemizacja” zaszła niezależnie od siebie w różnych bliżej niespokrewnionych gałęziach języków indoeuropejskich, a głosiciele takiego właśnie poglądu po prostu lekceważą fakty, forsując swoje własne pomysły.

Skoro zatem nie jest wiarygodne, aby genetycznie język ormiański był bliższy greckiemu niż np. językom słowiańskim, jak wytłumaczyć silne związki grecko-ormiańskie? Wydaje się, że jedyny sposób to przyjęcie, że w przeszłości języki, które wydały później grecki i ormiański, używane były w sąsiedztwie, następował między nimi przepływ zapożyczeń, upodobniały się też wzajemnie pewne elementy gramatyki. Zbieżności dowodziłyby zatem istnienia ligi językowej, a nie szczególnego pokrewieństwa. Archeologia zdaje się dostarczać poparcia takiemu poglądowi, zakładając, że językowi przodkowie Ormian mogli przez jakiś czas zamieszkiwać dzisiejszą Albanię, i dopiero stamtąd podjęli migrację na wschód do Armenii, poprzez Bosfor i Anatolię, przy okazji asymilując miejscowe ludy indoeuropejskie (Frygów, ludy anatolijskie) i nieindoeuropejskie (Urartyjczyków lub ich bliskich krewnych).

Albański

Spośród indoeuropejskich języków Bałkanów należących do grupy satəm do dziś przetrwał tylko język albański. Zaszły w nim zmiany fonetyczne utrudniające rekonstrukcję pierwotnych form wyrazów, a tym samym stosunków jego pokrewieństwa. Jego historia w starożytności i wczesnym średniowieczu jest zupełnie nieznana. Istnieje tradycja upatrująca przodków Albańczyków w Ilirach – język iliryjski jest jednak słabo znany, nie wiadomo nawet, czy należał do grupy satəm. Na podstawie kilku zaledwie znanych wyrazów zazwyczaj sądzi się, że był to język kentum, co oczywiście wykluczałoby go z listy potencjalnych przodków albańskiego. Nie wiadomo jednak, czy tych kilka wyrazów rzeczywiście jest odziedziczonych, istnieją też przesłanki za tym, by rozpatrywać iliryjski jednak jako język satəm.

Tracki

Do grupy satəm zalicza się na pewno dawne języki tracki i dacki. Nie wiadomo, jak blisko oba języki były ze sobą spokrewnione ani czy miały udział w wytworzeniu języka albańskiego. Ich słownictwo poznane jest jedynie w pewnym stopniu. Wykazuje zbieżności z wieloma grupami języków IE.

Zbieżności języków bałkańskich z innymi grupami języków IE (główne źródło: The Thracian Vocabulary):

2.3. Thracian and Baltic

There are many Thraco-Baltic lexical parallels with similarities both in the stems and in the suffixes which impress greatly – See Thracisch-dakische Studien. I. Teil: Die thrakisch- und dakisch-baltischen Sprachbeziehungen. Balkansko ezikoznanie, XIII, 2, Sofia, 1969. Here are some examples:

(VN – village name; PN – personal name; PlN – place name; RN – river name; FM – family name)

Thracian Baltic
VN Batkúnion litew. VN Batkunai
VN Clasus łot. PlN Kalsi, Kals-strauts
VN Kýpsela litew. VN Kupšẽliai from kupšẽlis ‘a hillock’
VN Rumbo-dona prus. PlN Rumbow (a ford), łot. rum̃ba ‘river rapids’
VN Sártē litew. RN Sar̃tė from sar̃tas ‘bright-red’
VN Scretisca litew. VN Skrẽtiškė
VN Strambai prus. strambo ‘a stubble-field’ łot. VN Strũobas
PN Sautes stłot. FN Sautte łot. sautis ‘a lazy man’
PN Skilas litew. PN Skylė̃
PN Sparkē prus. PN Sparke
midne ‘a village’ łot. mītne ‘a place of stay’
zibythides ‘the noble Thracians’ litew. žibùtė ‘a light; something shining’
VN Zburulus litew. žiburỹs ‘a light’

2.4. Thracian, Baltic and Slavic

It is not a surprise that there are some Slavic analogies to the Thraco-Baltic parallels. Baltic and Slavic and closely related and are sometimes grouped together in a Balto-Slavic group. Here are some parallels:

— the Thracian PN Brinkazis, Brinkainos, the Slavic PN Brzek, Brzeko (Polish), Brekoja (Bulg.) and the lit. VN (from FN) Brinkiškiai.

— the Thracian PN Kersēs, Kersos, the prus. PN Kerse, Kerso (from kéršas ‘on white and black spots’), and the Slavic PN Črch (Czech) (from the Old-Slavic *Čьrxъ), the Bulgarian Chernjo (from cheren ‘black’).

— the Thracian VN Kurpisos, the lit. VN Kurpai, Kurpikai, itd., and the Bulgarian VN Kъrpec (from the Old-Slavic *kъrp-), the Russian korpatь ‘to dig up’, the Ukrainian korpati ‘to dig, to rummage’.

— the Thracian tribe name Trausoi is identical to the stłot. FN Trousz from the łot. traušs ‘friable’, similar to the lit. traušus ‘friable, fragile’ and the Old-Russian PN Truxa, Trušь, the Old-Russian trǫxъ ‘lazy, sad’.

— the first element in the Thracian VN Tarpo-dizos and the lit. tárpas ‘an interstice, an interspace’ and the Church-Slavic trapъ, the Bulgarian trap ‘a ditch, a pit’ (from the Old-Slavic *tărpъ).

2.5. Thracian and German

Specifically Thraco-German are the following parallels:

— the Thracian bólinthos ‘a wild bull, a bison’, and the śgn Bulle.

— the Thracian -thurd(a)- in the deity names Zbel-thurdos, Zbel-Thiurdos, and the sgn sturzen, the śgn stürzen ‘to push, to crash down’.

— the Thracian PN Mellai, -cella in Syra-cella, -kela in *Saldo-kela, and the sgn quella ‘a spring’, the niem. Quelle.

— the Thracian skálmē ‘a knife, a sword’, and the stisl. skolm ‘a short sword, a knife’. The related words in other IE languages (the gr. skalmós, the Hittite kalmišana-, itd.) have different meanings and were not taken into account.

2.6. Thracian, Baltic and German

There are several such parallels:

— the Thracian PN Bérēs and the lit. bėras ‘brown’, the river name Bė̃rė, the łot. bẽrs ‘brown (for horses)’, the PN Bēr-upe, and the sgn bero, the Anglo-Sax. bera, the niem. Bär ‘a bear’ (with an initial meaning ‘brown’).

— the Thracian daph- in the VN Daphabae, the lit. dãpas ‘a flood’, and the stisl. dafla ‘to slap in the water; to splash’, the Norw. dial. dave ‘a puddle, a pool’.

— the Thracian VN Dingion, the prus. PN Dinge, the łot. dinga ‘a plant; a fertile ground’, and the sgn tunga ‘manuring’.

— the Thracian VN Kabýlē, the prus. RN Cabula (instead of *Gabula), and the English quab.

Here are listed these 180 reconstructed words: (H = hydronym; RN = river name; VN = village name; PN = place name)

Wyrazy trackie o niepewnej lub nieznanej etymologii:

Zbieżności tracko-bałtosłowiańskie omówiono w artykule na temat języków słowiańskich.

Poprzednia część Spis treści Następna część