Wersja z 2024-05-28

Grzegorz Jagodziński

Zapożyczenia w języku polskim z języka niemieckiego i dawnych języków germańskich

Lista zapożyczeń germańskich w języku polskim jest imponująca, nawet jeżeli wykluczymy z niej zapożyczenia z języka angielskiego. Część z nich została przejęta jeszcze w epoce, gdy nie istniał osobny język polski. Tego rodzaju zapożyczenia, także takie znane wyłącznie z innych języków słowiańskich, wyszczególniono w innym artykule. Tutaj natomiast zebrano wyłącznie zapożyczenia w języku polskim.

Wiele z tych zapożyczeń ma swój rodowód w innych językach (zwłaszcza w łacinie), z których przeszły do języków germańskich. Z kolei niektóre do języka polskiego trafiły za pośrednictwem innych języków, zwłaszcza czeskiego.

W wielu wypadkach nie sposób dziś rozstrzygnąć, jaka była droga danego zapożyczenia, i jego związek z językami germańskimi wypada uznać za wzbudzający wątpliwości lub wręcz nieprawdopodobny (choć dyskutowany w literaturze przedmiotu). Przedstawiona niżej lista zawiera także i tego typu przypadki, opatrzone stosownym komentarzem.

Lista zapożyczeń

Jeśli to możliwe, podana została współczesna forma niemiecka, co nie oznacza, że zapożyczenie zostało dokonane już w dobie współczesnego języka niemieckiego. Formy średnio- lub staroniemieckie podano wówczas, gdy dziś w niemieckim brak ich kontynuantów lub gdy zaszły znaczniejsze zmiany fonetyczne.

absztyfikant ‘zalotnik, podrywacz’, pochodzenie niejasne, ale może mieć związek z niem. absteifen ‘usztywniać’,

ancajgować (anzeigen)

anunk (Begriff < Ahnung)

autorytet ← niem. die Autorität ← łac. auctōritās, acc. auctōritātem,

bajtlować

bal ‘bela, paka’ ← niderl. baal, niem. der Ballen,

bal ‘kloc’, derywowane wstecznie od spol. balk, balek ← dniem. balk ‘belka’ (niem. der Balken),

baleron ← niem. dial. die Ballenrolle, od der Ballen ‘zwój, brzusiec’, die Rolle ‘wałek’,

banda ← niem. die Bande ← fr. bande ← wł. banda ‘oddział wojska z własnym sztandarem’ ← zach.-germ. *banda, por. goc. bandwa ‘chorągiew, znak’ < PG *bandwō ‘znak’ < *ba-nwō (od IE rdzenia *bʱə- ‘mówić’),

banknot

bark ‘statek’ ← niem. die Bark ← łac. barca,

barwa – Farbe (mittelhochdeutsch „varwe“)

bawełna – Baumwolle

beczka < ahd. *buttia

beczka < PS *bъčьka od *bъči, D *bъčьve ← stbaw. *butše, por. niem. die Bütte (< zach.-germ. *buttja) i der Bottich ← łac. buttis ‘beczka’, starsze būtis, może z germ. *buttja, skontaminowane z łac. apothēca ‘magazyn, piwnica na wino’,

bejca

bela ‘zwój tkaniny, miara ilości papieru równa 10 ryzom’ ← niem. dial. die Bäle ← ang. bale,

belfer ‘nauczyciel’ ← jidysz ‘pomocnik nauczyciela’ ← niem. behelfen ‘dopomóc’,

belka ← niem. dial. sg. der Balk, pl. die Bälke, por. niem. lit. der Balken,

bet ‘becik’ ← niem. das Bett ‘łóżko’,

bety ‘pościel’ ← niem. das Bett ‘łóżko’,

bękart ← niem. der Bankert < der Bankhart,

bigos ← niem., może od begossen ‘oblany’ (mniej prawdopodobnie od das Blei ‘ołów’ oraz der Guss ‘odlew, odlewanie’),

biskup < ahd. biskouf

blacha – Blech

blacha ← niem. das Blech,

blat – Blatt, Platte

blat ← niem. das Blatt ‘liść, arkusz, kartka, blat stołu’,

blok ‘bryła; dom wielorodzinny; krążek; notes; blokowanie’ ← niem. der Block (w każdym ze znaczeń),

błękit ← śgn blankhīt, od niem. blank ‘lśniący, połyskujący, błyszczący, czysty, obnażony, biały (o broni)’,

błysk, możliwa kontaminacja niem. der Blitz ‘błysk, błyskawica’ i spol. łysk (por. łyska, połyskiwać),

bolec ← niem. der Bolzen ‘strzała, trzpień, czop, kołek, bolec’,

bor ‘wiertło’ ← niem. Bohr- ‘wiertniczy’, der Bohrer ‘wiertło’,

borować ← niem. bohren,

bosak ← niem. der Bootshaken,

bosman ← niem. der Bootsmann,

brak ‘usterka, wyrób z usterką’ (znaczenie ‘nieobecność, niedostatek’ rozwinęło się już w polskim) ← niem. der Brack,

brakować ← śgn bracken ‘przebierać, wysortowywać’,

braunsztyn ‘dwutlenek manganu, MnO₂’ ← niem. der Braunstein, dosł. ‘brunatny kamień’,

breja ‘gęsta, półpłynna masa, papka’ (pierw. bryja) ← śgn brīe, niem. der Brei,

breja ‘zupa’ (zwł. w obozie, więzieniu; pierw. bryja) ← niem. die Brühe ‘rosół; brzeczka’,

brew (Augenbraue)

brud (Schmutz)

bruderszaft ← niem. die Bruderschaft, die Brüderschaft ‘braterstwo’,

bruderszaft

bruk ← niem. die Brücke ‘most’, śdn. brugge ‘most, ulica’,

brukiew ← niem. die Wrucke, die Wruke (pierwotnie znane tylko z dialektów północno-wschodnich, z niejasną etymologią), skontaminowane z PS *brosky ‘brukiew’ (stpol. broskiew, także błędnie brzoskiew) ← łac. brassica ‘kapusta’,

bryja, zob. ↑ breja,

bryk ‘skrót, streszczenie, np. lektury’ ← niem. die Brücke, skrót od die Eselsbrücke ‘ośli most’,

bryka ‘wóz’ ← niem. die Brücke ‘most’, tu: ‘pomost na kołach’,

bryle ‘okulary’ ← niem. (l.p.) die Brille,

brytfanna – Bratpfanne

brytfanna ← niem. die Bratpfanne ‘panew do pieczenia’, może skontaminowane z die breite Pfanne ‘szeroka patelnia, szeroka panew’,

bryza ← niem. die Brise ← fr. brise (pol. może bezpośrednio z francuskiego),

bubek ‘mężczyzna mało warty, mający wygórowane mniemanie o sobie’ ← niem. der Bube ‘chłopak’,

buchalter (dziś głównie buchalteria) ← niem. der Buchhalter ‘księgowy’,

buda ← niem. die Bude,

budować ← śgn büden lub derywowane bezpośrednio od buda,

budować (bauen)

budynek ← śgn büding, z wpływem buda,

bukmacher ← ang. bookmaker skontaminowane z niem. der Buchmacher,

bukować ‘odbywać okres godów, o jeleniach itp.’ ← niem. bocken,

bukszpan ← niem. dial. der Buchsspan ‘drewno bukszpanu’ (od der Span ‘wiór, drzazga’),

bumelant ← niem. der Bummelant,

bumelować ← niem. bummeln ‘bumelować, wałęsać się, wałkonić się, łazikować; guzdrać się’,

bunkier ← niem. der Bunker, pierwotnie ‘zbiornik na paliwo lub materiał sypki’, ‘więzienna cela piwniczna’, skąd znaczenie militarne, także w niem.,

bunt ← niem. der Bund ‘związek, przymierze, konfederacja’,

burgrabia ← niem. der Burggraf ‘namiestnik starosty w danym mieście’,

burmistrz – Bürgermeister

burmistrz (Bürgermeister)

burmistrz ← śgn. burgmīster, por. niem. der Bürgermeister,

bursztyn ← niem. der Bernstein ← śdn. bernstēn (por. niem. brennen ‘płonąć’, der Stein ‘kamień’), lub od śdn. born ‘źródło’ (por. niem. der Brunnen),

butla ← niem. dial. die Buttel ← fr. bouteille < łac. butticula,

cal

cech

cegła – Ziegel

cegła ← niem. der Ziegel < zach.-germ. *tigulā, *tēgulā ← łac. tēgula,

cegła (Ziegel)

cel – Ziel

cel

cel (Ziel)

cela – Zelle

cela

chata – Hütte

chrzest < ahd. christ

chwila < ahd./as. hwila

cieszyć się na coś

cło

cofnąć

cudzy

cukier – Zucker

cukier

cyferblat – Zifferblatt

Cygan

cytryna – Zitrone

czasopismo kalka (Zeitschrift)

czynsz

dach – Dach

dach

dederon ‘poliamidowa tkanina syntetyczna do szycia fartuchów, pierwotnie wytwarzana w NRD’ ← niem. DDR, Deutsche Demokratische Republik ‘NRD, Niemiecka Republika Demokratyczna’,

dekiel – Deckel

drukować – drucken, drücken

drut – Draht

dunder

dzięki

dziękować < ahd. dankon

dziękować

-e (anse, romanse)

fach – Fach

fach

fajerwerk – Feuerwerk

fajnie – fein, toll (Adv.)

fajrant – Feierabend

fajrant (Feierabend)

fakultet: dt. -(i)tät, poln. -(y)tet.

fałda – Falte

fałsz – falsch, Lüge

fałsz

farba – Farbe (Flüssigkeit)

farba

felczer

felga – Felge

ferajna

ferlezować (verlesen, vorlesen)

filar (Pfeiler)

filc – Filz

flaga

flanca

flancować

flaszka – Flasche (ugs.)

flaszka

flauta – Flaute

fracht

frajda – Freude

frajda

frajer – Freier

fryzjer – Frisör

fuga – Fuge (Zwischenraum)

fuga ‘zaprawa do wypełniania szczelin między płytkami’ ← niem. die Fuge (pol. fuga i równolegle niem. die Fuge ‘utwór muzyczny’ ← łac. fuga ‘ucieczka’),

furman – Kutscher(in) (von „Fuhrmann“)

furman

furmanka

furta

futerał – Futteral

gałgan (Lumpen)

ganc egal – ganz egal

ganek – Gang, Stollen

ganek (Veranda)

gaz – Gas

geszeft – Geschäft (Verhandlung)

glansować

gmina – Gemeinde

gmina (Gemeinde)

gmina

grat – Gerät

gruby – grob, dick

grunt – Grund, Boden

gryf

gwałt – Gewalt

gwint – Gewinde

haftować – heften, sticken

hak – Haken

hala – Halle

hamulec

handel – Handel

handszpak

hebel – Hobel

heca

hełm

hetman (Feldherr)

hochsztapler

holować – schleppen (von „holen“)

hrabia

huta – Hütte (Industrieanlage)

immunitet dt. -(i)tät, poln. -(y)tet.

interes

jaki kolor ma...

jarmark – Jahrmarkt

kabel – Kabel

kac – Katzenjammer, Kater (Unwohlsein)

kajuta – Kajüte

kajzerka

kanclerz – Kanzler

kant – Kante

kant

kapsel – Kapsel

karta – Karte, Ausweis

karta

kartofel – Kartoffel (ugs.)

kartofel

kasa – Kasse

keks

kelner – Kellner

kelner

kibel

kibic

kicz – Kitsch

kić (Kittchen)

kielich – Kelch

kielnia – Kelle

kielnia

kierat

kiermasz – Kirmes, Markt

kilo (zamiast kilogram)

kilof (Keilhaue)

kindersztuba ‘kultura osobista, wychowanie wyniesione z domu’ ← niem. die Kinderstube,

kindersztuba

kino – Kino

kit – Kitt

klasztor

klej – Kleber

klejnot – Kleinod

klejnot

kleks – Klecks

klosz (glockenförmiger Frauenrock).

klozet

kluski

knajpa – Kneipe

kobieta

kombi ← niem. der Kombi, skrót od der Kombinationswagen ‘samochód osobowo-towarowy’,

komin – Kamin

konto

kort

kościół < ahd. kastel

kościół (Kirche) < tschech. kostel < ahd. kastel < lat. castellum (ibd.: 43)

krajobraz, kalka niem. die Landschaft,

kran

krępować (fesseln, einschränken, einengen, wahrsch. < mundartl. krampen 'zusammenbinden, mit einem Haken verschließen')

kryształ,

krzyżulec

ksiądz < ahd. kuning

kształt – Gestalt

kształt

kubeł – Kübel

kubeł

kuchnia (Küche)

kuchnia

kufer

kula – Kugel

kula 1

kula 2

kumpel – Kumpel

kunszt – Kunst

kupować < kaufon,

kurort – Kurort

kurtka

kuśnierz – Kürschner

lada – Ladentisch

lada

lampa

land (jednostka administracyjna w Niemczech) ← niem. das Land,

landszaft ← niem. die Landschaft ‘krajobraz’,

laufer

ląd – Land

loch

luka – Lücke

luz – lose, Lässigkeit

luzem – lose (Adv.), mit Leichtigkeit

ładować – laden

ładować

ładować (laden)

łoś (Elch)

majster ← niem. der Meister < sgn. meistar ← łac. magister,

majstersztyk – Meisterstück

majstersztyk ← niem. das Meisterstück ‘sztuka mistrzowska, dzieło sztuki mistrzowskiej’,

malarz Maler

malarz

malować – malen

malować

małpa

małżonka (Ehefrau)

małżonka

marszruta – Marschroute

mat

materac

mewa

męczennik kalka (Märtyrer)

miłosierdzie kalka (Barmherzigkeit)

mincerz

mistrz (← stcz. mistř) ← śgn. meister < sgn. meistar ← łac. magister,

mistrz auch majster – Meister

młyn < ahd. mulin

mnich < ahd. munih

mops

msza < ahd. missa

musieć

mutra (muterka) ‘nakrętka’ ← niem. die Mutter,

mycka

myto

nakastlik

nit Niete

obcas – (Schuh-)Absatz

obłok (?)

ofiara – Opfer

Olsztyn

ołtarz < ahd. altari

orczyk

owoc

pakować – packen

papież (Papst)

papież (Papst)

parę ‘kilka’ ein Paar

parkować – parken

Paryż

pech – Pech

pejcz ← niem. die Peitsche (← słow. bicz),

pielęgnować – pflegen

pieniądz < ahd. pfenning

plac – Platz

plac

placek

plajta – Pleite

platfus

pług

poczta

podpisać unterschreiben

polerować

popyt, kalka niem. die Nachfrage, od nach ‘po’, fragen ‘pytać’,

popyt

post (Fasten)

próbować – (aus-)probieren

prysznic

przedstawienie, kalka niem. die Vorstellung, od vor ‘przed’, stellen ‘stawiać’,

przeflancować – pflanzen

przy ładnej pogodzie, kalka niem. bei schönem Wetter

przy złej pogodzie, kalka niem. bei schlechtem Wetter

pucować

rabować – (aus-)rauben

radzić – raten

rajtuzy

rajzefiber – Reisefieber

ratować – retten

ratować

ratunek die Rettung

ratusz – Rathaus (mittelhochdeutsch „rathus“)

ratusz das Rathaus

ratusz

realpolityka – Realpolitik

regał – Regal

reling

ren (renifer)

reneta die Renette

renkloda die Reneklode

renta die Rente

renta

rentgen – Röntgen

reszta der Rest

rezolutny resolut ‘śmiały, zdecydowany’

ring der Ring

rola die Rolle

rolka die Rolle

rota ‘oddział, hufiec’ die Rotte

rozumieć pod czymś, kalka składniowa niem. unter etwas verstehen,

róża die Rose

rudel – Rudel

ruder ‘ster’ der Ruder ‘ster, wiosło’

rudy (?)

rugać ‘ganić, karcić’ rügen

rumsztyk das Rumpsteak

runa die Rune

runda die Runde ‘koło, okrążenie, runda’

rupieć (rząp) por. der Rumpelkasten ‘skrzynia na rupiecie; gruchot, rupieć, grat’

rura – Rohr, Röhre

rura das Rohr ‘trzcina, rura, lufa’, die Röhre ‘rurka, framuga, lampa’

ruszt der Rost

ryba

rycerz – Ritter

rycerz der Ritter

rychtować richten ‘nastawiać, regulować’

rygiel – Riegel

rygiel der Riegel

rymarz der Riemer

rynek – (Markt-)Platz (von „Ring“)

rynek Ring/Markt

rynna – (Dach-)Rinne

rynna ← niem. die Rinne,

rynna die Rinne ‘rynna, bruzda, żleb’

rynna

rynsztok – Rinnstein, Gosse

rynsztok ← śgn. rinnstock ‘rynna z wydrążonego pnia’,

rys (zarys) der Riss ‘zarys, szkic, plan’

rysa der Riss ‘rozdarcie, rysa, pęknięcie’, die Ritze ‘szczelina, szpara, szrama’

rzeczoznawca, kalka niem. der Sachverständige, der Sachkundige,

rzemień der Riemen

sałatka

serdeczny (kalka)

skarb (Schatz)

smak – Geschmack

smak (Geschmack)

smak

smalec

smar – Schmiere

sołtys – Schultheiss

sołtys (Bürgermeister)

sołtys

spacer

spichlerz – Speicher

spichrz (Speicher)

stadion

stal (Stahl)

stelmach

stempel – Stempel

ster

sterczeć

stewa

stodoła

stolec

stos

stosować (verwenden)

stosować

stragan

strefa

strucla

strudel

struna

struś

strych (Dachboden)

strych

stryczek

styl (trzonek)

stynka

sukurs

super

surogat

symulant

szaber

szablon

szachraj

szacować – schätzen

szacunek – (Wert-)Schätzung

szacunek

szafa

szafot

szafować

szajba

szajs – Scheiß (ugs.)

szala

szalunek – Verschalung

szatan < ahd. satan

szkic – Skizze

szkicować

szkoda < ahd. scado

szkoda

szlaban mieć – Haus- bzw. Stubenarrest haben

szlaban – Schlagbaum

szlafmyca

szlafrok – Bademantel (von „Schlafrock“)

szlag

szlagier – Schlager

szlak – Schlag

szlam – Schlamm

szlif – Schliff

szlochać – schluchzen

szlus – Schluss (Ausruf)

szmalcownik

szmelc

szmugiel

sznurek – Schnur

szpachelka Spachtel

szpachla – Spachtel

szpada

szpadel – Spaten

szpaler

szpalta

szpan

szperać spähen

szpic

szpilka – Spitze

szpital – Spital, Krankenhaus

szpryca

szprycha – Speiche

szpula

szrot – Schrott

szrot

szrubsztak Schraubstock

sztab – Stab

sztafeta – Staffel

sztambuch

Sztokholm

sztorc

sztorm – (See-)Sturm

sztorm

sztuka – Stück, Kunst

sztuka

szturm

sztyft

sztywny – steif

sztywny ← niem. steif,

szuflada – Schublade

szuflada

szukać za czymś, kalka składniowa niem. nach etwas suchen,

szukać ← sgn. suochen, niem. suchen lub dniem. söken,

szukać

szwagier – Schwager

szwagier

szwank

szwindel – Schwindel

szwindel

szyba – Scheibe

szyba

szyberdach – Schiebedach

szychta

szyk

szykować

szyld – Schild

szyld Schild

szyna – Schiene, Gleise (Pl.)

szynka – Schinken

śmigus (Ostertaufe)

śruba – Schraube

światopogląd kalka (Weltanschauung)

taca

tafla – Tafel, Fläche

talerz – Teller

taniec – Tanz

tankować – tanken

tapeta

tort

trafiać – treffen

tragarz

tygiel – Tiegel

-ulec

-unek

uniwersytet dt. -(i)tät, poln. -(y)tet.

urlop – Urlaub

urlop

wachlarz

wachlować

wafel

waga

wagon – Waggon, Wagen

wahać się

wajcha

walać – sich herumwälzen

walc – Walzer

walc

walec

walkiria

wał

wałach

wanna – Wanne

wanna

warcaby

warować

warsztat – Werkstatt

warsztat

wart – wert

warta

warty

warunek

wata – Watte

wata

wazelina

wek

weksel – Wechsel

weksel

werbować

wet

wędrować

wihajster – Dingsda (von „Wie heißt er?“)

wihajster ← niem. wie heißt er ‘jak się on nazywa’,

wihajster

winda

winszować

Wolsztyn

wójt – Vogt

wójt

wójt (Bürgermeister)

wrak – Wrack

wrak

wyklarować – (er-)klären

wytrych – Dietrich

-ytet

zegar (Uhr)

zelować

zupa

żagiel

żak

żeglarz (Segler)

żegnać (verabschieden)

żołd – Sold

żołnierz, abwertend żołdak – Soldat, Söldner

żur

Zu den neuesten Entlehnungen aus dem Deutschen gehören die von Czarnecki angeführten Wörter autohaus, autohandel und InterCity. Viele Germanismen seien nur in Dialekten und nicht in der Standardsprache vorzufinden. Czarnecki hebt hervor, dass die Wörterbücher des Polnischen bis heute "nicht alle möglichen deutschen Lehnwörter registriert" hätten und in der Hinsicht "weitere Untersuchungen notwendig" seien (2000a: 8). Andererseits gibt er zu, dass viele Lehnwörter ohnehin nur einen ephemerischen Charakter gehabt hätten und besonders nach 1918, also mit der Wiedergeburt Polens, aus dem Gebrauch gekommen seien.

Aufgrund einer Auswertung der damaligen Presse stellt Nowowiejski eine ausführliche Liste deutscher Entlehnungen aus dem 19. Jahrhundert zusammen (ibd.: 256ff.). Unter (I) werden hier Beispiele für Entlehnungen genannt, die im heutigen Standardpolnisch immer noch gebraucht werden (wenn auch viele von ihnen als umgangssprachlich einzustufen sind); unter (II) finden sich ausgewählte Beispiele für Entlehnungen, die im heutigen Standardpolnisch nicht mehr verwendet werden (wenn auch viele von ihnen weiterhin in polnischen Dialekten vorkommen):

Es ist schon erstaunlich, welch eine große Menge von Germanismen aus dem Polnischen inzwischen wieder verschwunden ist.

Der nächste wichtige Faktor war (ca. im 13. - 14. Jh.) die sog. deutsche Ostsiedlung, als deutsche Handwerker, Kaufleute, Bauern nach Polen kamen und zu dessen wirtschaftlicher Entwicklung beitrugen. Auch die Stadtverwaltung wurde nach deutschem Vorbild gestaltet. Die Zuwanderer kamen meistens aus mitteldeutschen Gebieten nach Schlesien und zogen weiter ostwärts nach Krakau und Lemberg sowie in andere Regionen. Erst gegen Ende des 14. Jahrhunderts erlosch der Siedlungsprozess und in die polnischen Städte begann der polnische Adel einzudringen. Eingeführt wurde jetzt eine einheitliche polnische Rechtssprechung, und das Appellationsgericht wurde von Magdeburg nach Krakau verlegt. Der in dieser Zeit durch Nahkontakt entlehnte Wortschatz betrifft solche Bereiche wie Handwerk, Handel oder das Alltagsleben. Gerade diese Entlehnungen haben sich bis heute erhalten und gehören zum Zentrum der polnischen Lexik. Sie sind völlig assimiliert und ihre fremde Herkunft ist oft nicht mehr erkennbar (z.B. bei szafa und waga).

Dagegen spielen die zahlreichen in der Teilungszeit (besonders im 19. Jahrhundert) entlehnten Germanismen nur eine eher marginale Rolle im heutigen Polnisch. Viele von ihnen sind als umgangssprachlich einzustufen (z.B. fajny, frajda). Kaum eine Rolle spielen heute deutsche Entlehnungen aus der Zeit des 2. Weltkrieges. Zu den neuesten deutschen Entlehnungen, die erst in den 90er Jahren des 20. Jahrhunderts ins Polnische kamen, gehören mehrere Ausdrücke aus der Autobranche, neben dem oben erwähnten autohaus z.B. auch kombi, szrot oder szyberdach.

Charakteristisch für die deutschen Einflüsse auf das Polnische insgesamt sind die zahlreichen Lehnübersetzungen, z.B. czasokres (Zeitabschnitt), korkociag (Korkenzieher), listonosz (Briefträger), miarodajnie (maßgebend), odszkodowanie (Entschädigung), parowoz (Dampfwagen), swiatopoglad (Weltanschauung). Darunter befinden sich auch Lehnwendungen wie rozumiec cos pod czyms (etwas unter etwas verstehen), od przypadku do przypadku (von Fall zu Fall) und nie byc w stanie... (nicht im Stande sein, ...) oder Tu lezy pies pogrzebany (Hier liegt der Hund begraben).

Folgenden Sachbereichen lassen sich deutsche Entlehnungen im Polnischen ungefähr zuordnen (ich nenne jeweils nur einige Beispiele, wobei solche Wörter bevorzugt werden, die im jetzigen Deutschen keine formalen Pendants haben):

Es ist ersichtlich, dass in manchen Fällen deutsche Entlehnungen keine analogen Formen im heutigen Deutsch haben. So geht das polnische fartuch (Schürze) auf das mhd. vortuoch (vgl. Karszniewicz-Mazur 1988: 54), soltys (Bürgermeister) auf das mhd. schuldheize (scholtheize) (ibd.: 101), szafa (Schrank) auf das oberdeutsche schaff (16.Jh.) (ibd.: 189) und zegar (Uhr) auf das mhd. seiger (Turmuhr)(ibd.: 118) zurück. Nicht aufgenommen haben wir etwa lancuch (Kette, mhd. *lannzug "Schmuckkette") oder ponczocha (Strumpf, mhd. buntschuoch), die möglicherweise durch tschechische Vermittlung gekommen sind (vgl. Karszniewicz-Mazur 1988: 85, 93).

Als ich für eine frühere Arbeit (Lipczuk 1999b) 847 Lexeme aus der standardnahen Schicht des polnischen Sportwortschatzes untersuchte, stellte ich unter ihnen 73 Entlehnungen aus der deutschen Sprache fest. Damit liegen deutsche Entlehnungen auf Rang vier, deutlich hinter Latinismen (307), englischen (182) und französischen (180) Entlehnungen. Kennzeichnend für deutsche Lehnwörter aus unserem Material ist der hohe Anteil umgangssprachlicher Ausdrücke, z.B. fory (Vorgabe, Vorteil), fuks (Glück, Glücksfall), klapa (schwere Niederlage), kiks (Fehlstoß, fehlerhafter Ballstoß, verfehlter Stoß), kiksowac (einen Fehlstoß/Fehlschuss ausführen), klapa (Pleite, Misserfolg, klare Niederlage), koks (Dopingmittel), koksowac sie (Doping einnehmen, sich dopen), murowac (den Zugang zum eigenen Tor durch eine Verteidigungsmauer verstellen), pudlo₁ (Fehlschuss), pudlo₂ (Podest, Podium), pudlowac (verfehlen, am Tor vorbeischießen), szpica, szpurtowac, srubowac und windowac (sie) ((sich) steigern).

Es ist leicht zu bemerken, dass manche der Sportgermanismen auf andere Quellensprachen zurückgehen. Deutsch war eine Vermittlersprache bei solchen Entlehnungen aus dem Französischen wie blokada, flanka, grupa, kabina, maszyna, oferta, plac, roszada, runda, sruba (Schraube), tarcza (Schießscheibe), trasa (Strecke, Piste), turniej, zgrupowanie (Camp, Trainingslager), aus dem Lateinischen bei filar (Stütze, starker Spieler in einer Mannschaft), mur (Mauer), operowac, para (Paar), pech, pechowiec (Pechvogel), pechowy/pechowo (Adj.) (Pech-, mit Pech), proba, tafla (Eisfläche), aus dem Italienischen bei inkasowac (kassieren), protest, spacerek (leichtes Spiel), szpagat, sztafeta (in Lipczuk 1999b: 158 wird sztafeta - wohl unrichtig - als eine italienische Entlehnung betrachtet), aus dem Englischen: szpurt, szpurtowac, und aus dem Jidischen: plajta.. Auf das Niederländische gehen Flagge und kapern zurück - durch das Deutsche vermittelt wurden: flaga und kaperowac (einen Spieler mit unsauberen Mitteln anwerben, locken). Dabei ist der deutsche Ursprung nicht immer eindeutig: So geht wahrscheinlich das Wort barwa (barwy) (Farbe) auf das Althochdeutsche zurück, kam ins Polnische aber möglicherweise durch Vermittlung des Tschechischen.

Zu den deutschen Entlehnungen im Sportbereich (im weiten Sinne) gehören ferner: banda, blok, cel (Ziel), celny/celnie (treffsicher), celowac (zielen), centra (Vorlage), fajerwerk (glänzende Szenen, eine große Menge spektakulärer Aktionen; Feuerwerk), hala, kibic (Sportfan, Sportanhänger, Kiebitz), kibicowac (Fan einer Mannschaft, eines Sportlers sein; anspornen, anfeuern), kregle (Kegelsport), kunszt (Kunst, Meisterschaft), los/losowac, majstersztyk (Meisterstück), maruder (einer der Letztplatzierten in einem Rennen o. ä.; Schlendrian), meldunek, meldowac (sie), ratowac, strefa (Zone), szlagier, sztanga (Hantel), szturm, szturmowac, tuz (As, Crack, hervorragender Sportler), waga (Gewichtsklasse, Gewicht), wunderteam (dt. + engl.) und zeglarstwo (Segelsport). Nicht zu vergessen sind ferner Lehnübersetzungen wie wieloboj (Mehrkampf), przedskoczek (Vorspringer) oder miedzybiegi (Zwischenläufe) (siehe dazu Ozdzynski 1970: 58f.).

Der polnische Sportwortschatz wird in der Forschungsliteratur nur selten als Beispiel für deutsche Einflüsse erwähnt. Aus unseren knappen Bemerkungen geht aber hervor, dass auch hier - neben den gewöhnlich angeführten Bereichen wie Handel oder Handwerk - eine beträchtliche Zahl von Germanismen Eingang gefunden hat.

Kritische Stimmen gegen deutsche Entlehnungen sind in Polen auch im 19. Jahrhundert und Anfang des 20. Jhs. zu vernehmen. In seiner Abhandlung über die Verunreinigung der polnischen Sprache wendet sich F. K. Skobel (1872) gegen Lehnübersetzungen aus dem Deutschen wie stawiac pytanie (von: eine Frage stellen), czynie pana uwaznym (ich mache Sie aufmerksam...) oder wypisac konkurs (einen Wettbewerb ausschreiben). Auch der Grammatiker und Lexikograph A. A. Krynski (1921) nennt mehrere Beispiele für - nach seiner Meinung - unerwünschte Wortentlehnungen wie fungowac, radirowac, aber auch für die Beeinflussung der polnischen Syntax, z.B. in Ausdrücken wie szukac za czyms, brakuje ksiazka (Rektion) und profesor naturalnej historii (statt: profesor historii naturalnej). Er wendet sich gegen zahlreiche Lehnübersetzungen wie: przedlozyc (nach: vorlegen) und pokrywac sie (sich decken, statt: zgadzac sie, odpowiadac). Krynski meint, dass die älteren Germanismen das Polnische zwar durchaus bereichert hätten, aber die neueren, die infolge der Germanisierungspolitik übernommen wurden, entschieden zu bekämpfen seien (ibd.: 3f.). Viel Aufmerksamkeit widmeten Wörtern fremder Herkunft die sprachpflegerisch orientierte Zeitschrift Poradnik Jezykowy (gegründet 1901) und die seit 1913 wirkende linguistische Zeitschrift Jezyk Polski.

Im Allgemeinen haben wir es hier aber mit eher gemäßigten Stellungnahmen zu tun: Bestimmte Fremdwörter werden getadelt, die anderen werden in Schutz genommen. Im Poradnik Jezykowy (1903, 4: 66) lesen wir, dass niemand für einen übertriebenen Purismus sei und alle Fremdwörter durch heimische Ausdrücke ersetzen wolle. Besonders solche Lehnwörter, die sich im Polnischen eingebürgert hätten und allgemein geläufig seien, sollten geschont werden. Mit aller Strenge solle man aber jenes "Ungeziefer" ("robactwo") bekämpfen, das die gegenseitige Verständigung zerstöre. Jozef Peszke spricht sich in Poradnik Jezykowy (1905, 8: 112ff.) gegen zu häufigen Gebrauch von Fremdwörtern aus, äußert andererseits aber die Meinung, dass Wörter wie karta, tablica, talerz, teatr, lekarz, maszyna, papier behalten werden sollten. Bei der Suche nach polnischen Ersatzwörtern seien der alte Wortschatz, die Volkssprache und erst an letzter Stelle die Bildung neuer Wörter auszunutzen. Ähnlich äußert sich Jan Los in Jezyk Polski (1913, 10: 293): "Trzeba sie trzymac dawnej ogolnej zasady: nie wpadac w przesade ani na jedna, ani na druga strone." ("Man soll sich an den alten Grundsatz halten, weder in der einen noch in der anderen Richtung zu übertreiben."; Übers.: R.L.)

Brückner fügt hinzu, dass die Deutschen und Tschechen die Gefahr jedoch rechtzeitig erkannt hätten, während man sich in Polen weiterhin diesem "obszönen Laster" ("sprosnemu nalogowi", ibd.: 18, Übers.: R.L.) ergebe. Trotz dieser entschiedenen Einstellung gegen Fremdwörter wendet er sich gegen übertriebene Polonisierung von Lehnwörtern wie lampa,, szafa, papier, telefon oder telegraf. Er sieht auch keinen Grund, fremde Eigennamen zu verpolnischen (und etwa Monachium zu sagen statt München). Als Methode der Polonisierung empfiehlt er die Verwendung alter polnischer Wörter, dialektaler Ausdrücke und schließlich die Bildung von Neologismen (ibd.: 43). Die im Polnischen vorhandenen Lehnübersetzungen wie parostatek (Dampfschiff) oder listonosz (Briefträger) nennt er "Deutsche in polnischer Kleidung" ("Niemcy w polskiej szacie").

In einem der (von Spezialwörterbüchern abgesehen) wenigen Polonisierungswörterbücher nennt Eugeniusz S. Kortowicz (1891) eine Reihe von Germanismen, die er durch einheimische Wörter ersetzen möchte. Dazu gehören heute nicht mehr gebräuchliche Germanismen wie bacha (Ersatzwörter: strumyk, potok, ruczaj), felowac (brakowac), festunek (twierdza), kunstwerk (dzielo, utwor sztuki, dzielo sztuczne), landkarta (krajorys), liwerowac (dostarczac), raps (rzepak), szlaga (palka), szafner (urzednik kolejowy), szalter (okno, okienko), szlichtada (sannojazda), sznaps (wodka, gorzalka), sznara (grzechotka, kolatka), sznupa (pysk) und szternwarta (gwiazdopatrznia), aber auch heute immer noch gebräuchliche wie cyrkiel (krazydlo), fartuch (zapaska), hak (kruk, kruczek usw., zaczepnik), kartofel (ziemniak, perka), landszaft (krajobraz), taniec (plas, plasy), zupa (rosol) sowie szminka, szorowac, szpital, szrama, sztaba, szyld und viele andere. Man sieht, dass sich Kortowicz bemüht, selbst eingebürgerte Lehnwörter wie zupa oder hak zu ersetzen. Von seinen Polonisierungen haben sich einige bis heute erhalten, z.B. strumyk, brakowac, twierdza, dzielo, ziemniak, dostarczac, rzepak, okienko, pysk. In Kortowicz' Wörterbuch finden sich auch viele Germanismen, die im heutigen Polnisch als umgangssprachlich bzw. dialektal gelten, z.B. pucowac, rychtyk, szparowac und szyndowac.

Deutlich nationalistische Züge weist das Wörterbuch von Wladyslaw Niedzwiedzki (1917) auf, der betont, dass die polnische Sprache für die Zugehörigkeit zur polnischen Nation ausschlaggebend sei. Die polnische Sprache sei mit der Sprache der alten Hellenen vergleichbar. Als unerwünscht betrachtet Niedzwiedzki die zahlreichen Lehnübersetzungen in der polnischen Sprache, weil sie eine Widerspiegelung fremder Gedanken in muttersprachlicher Form darstellten (ibd.: 9). Hier einige Beispiele für die Germanismen, die Niedzwiedzki polonisieren möchte; dabei sind unter (I) wiederum die im heutigen Standardpolnisch gebräuchlichen Wörter genannt (die meisten von den - in Klammern - angegebenen Ersatzwörtern haben sich nicht durchgesetzt), unter (II) die nicht mehr gebräuchlichen Wörter:

Im Folgenden seien einige Beispiele aus Stadtmüller (1921) angeführt. Das Handwerk gehörte ja zu diesen Sachbereichen, deren Wortschatz deutlich von Germanismen dominiert wurde. Die vier ersten Wörter sind im heutigen Polnisch kaum bzw. nicht mehr geläufig, die anderen gelten als umgangssprachlich:

Polonisierungsversuche im Sportbereich richteten sich verständlicherweise in erster Linie gegen Anglizismen. Ab und zu wurden aber auch deutsche Lehnwörter angegriffen. Besondern in den Spalten von Zeitungen und Zeitschriften sind solche Aktionen sichtbar. So wirft Jozef Podhalicz den Polen vor, alles Fremde in der Sprache zu loben (1924: 45f.): "Wezmy tylko takie Niemcy - aby sie przekonac, ze tak jest. Z ust Niemca nikt jeszcze nie uslyszal na zawodach wyrazenia obcego." ("Nehmen wir nur Deutschland als Beispiel, um uns zu überzeugen, dass sich die Sache so verhält. Aus dem Munde eines Deutschen hat im Laufe von Wettkämpfen noch niemand ein fremdes Wort gehört." - Übers.: R.L.). Einem einzigen Wort runda wird in der Zeitschrift Wychowanie Fizyczne (1927, 7-8: 216) Aufmerksamkeit gewidmet. Es sei ein "germanizm najniepotrzebniejszy a nader szpetny" ("ein am allerwenigsten nötiger und äußerst hässlicher Germanismus", Übers.: R.L.) und solle durch obieg oder (im Boxen) starcie ersetzt werden. Angemerkt sei hier, dass runda im heutigen Polnisch ein ganz bekanntes, nicht nur im Sport geläufiges Wort ist.

****

*alъmužъna, *alъmužъno ‘jałmużna’ (stcz. almužna, ← sgn almōsan, alamuosan, ← śrłac. alimosina < łac. eleemosina < gr. eleēmosýnē ‘litość, jałmużna’, por. niem. Almosen);

*avorъ ‘jawor’ (← stbawar. āhorn, może zapożyczone równolegle z substratu przedIE);

*bar(ъ)va ‘barwa’ (znane w pol., cz., łuż., por. śgn varwe, niem. Farbe, por. późniejsze zapożyczenie farba);

*bavьlna ‘bawełna’ (znane też w cz. i słwc. bavlna; w ukr. i brus. z pol.; por. niem. Baumwolle, dosł. ‘wełna drzewna’);

*bažanъ ‘bażant’ (głuż. bažan, cz., słwc. bažant, ← śgn vasant, ← łac. phāsiānus, z gr., tam od nazwy miejscowej na Kaukazie);

*bergъ ‘brzeg, stok, zbocze, urwisko, pagórek’ (← goc. baírgs ‘góra’ < IE *bherǵhos,, istnieje pogląd, że jest to forma odziedziczona z rozwojem kentumowym);

*berъla ‘berło’ (stpol. berła, piorło, współczesna forma ze stcz. berla ze zmianą rodzaju, ← sgn ferala, ← łac. ferula ‘pręt, rózga’);

*běda ‘biada, bieda’ (← goc. *baidjan, gabaidjan ‘zmusić’; wątpliwe, zob. niżej);

*bjudъ, *bjudo, *bjudy ‘miska; danie’ (ros. блюдо, stpol. niepewne bluda ‘drewniany talerz’, ← goc. biuþs, biuda ‘stół’);

*bokъ ‘bok’ (← goc. bak);

*bordy ‘topór’ (ros.-cerk. брадва; ← germ. *bardō, por. sgn barta, niem. Barte, ang. bearded axe; źródłem mógł być język germański używany na Bałkanach, może odmiana gockiego; przeciwko etymologii rodzimej świadczy typ akcentowania: *borda jest typu c, *bordy typu a; prawdopodobnie z terminu germ. wywodzi się łac. barducium, źródło zapożyczonego wyrazu berdysz);

*bruky ‘brukiew’ (p. niem. Bruke, Wruke, ← łac. brassica eruca);

*brъnja ‘zbroja’ (scs.pl. brъnję ‘kolczuga’, strus. brъně ‘napierśnik’, ros. brónjá, bron′ ‘kolczuga’, stcz. brně ‘zbroja płytowa’, bułg. brắnka ‘metalowy pierścień, ogniwo’; może też s-ch. bȑnjica ‘klamra, kaganiec’; ← goc. brunjō ‘napierśnik, zbroja’, por. sgn brunia, brunna, niem. Brünne ‘kolczuga’; ← celt., por. stir. bruinne ‘klatka piersiowa, pierś’, bret. bronn < IE *bhrendh-; stpol. broń, bronia ze wsch.-słow., zmieszane z rodzimym broń < *bornь ‘broń, oręż’, por. stcz. braň ‘oręż, zbroja’, strus. boronь ‘walka, przeszkoda, obrona’, scs. branь ‘bój, bitwa, walka’ od *borti ‘walczyć’ < *bhorH-);

*bugъ ‘bransoleta’ (znane w scs. i strus., ← stnord. baugr ‘pierścień’);

*bukъ ‘buk’, *buky ‘bukiew; litera; buk’ (← germ. *bōk, *bōkō, por. goc. bōka ‘list’, bōkōs (pl.) ‘księga’, sgn buohha, łac. (Cezar) Bācenis ‘część Lasu Turyńskiego’);

*bъči, gen.sg. *bъčьve ‘beczka’ (← stbawar. *butša, niem. Bütte ‘kadź, kosz’, dial. Butschen, Bütschen ‘małe naczynie’ < ‘rodzaj beczki’; ← płac. *buttia ‘butelka’; w starobawarskim znaczenie takie samo, jak w słowiańskim);

*bъdьnja ‘balia, wanna’, *bъdьnarjь ‘bednarz’ (pol. bednarz, dial. bednia ‘balia, wanna’, cz. bedna, ukr. bondar ‘bednarz’; ← zach.-germ. *budinō, por. śgn büten ‘kadź, beczka’, niem. Bütte ‘kadź, kosz’, stang. byden ‘beczka, baryłka’, ang. butt; ← płac. butina, budina ‘butelka, naczynie’ (V–VI w. n.e.); ← gr. bytínē, pytínē ‘wiklinowy dzban na wino’; ma też etymologię rodzimą, jednak głuż. betnaŕ wskazuje na zapożyczenie);

*cěsarjь, *cesarjь, *cьsarjь ‘cesarz’ (ros. césar′, car′, ukr. císar, césar, car, pol. cesarz, stcz. ciesař, cz. císař, słwc. cisár, ← goc. kaisar, kaisareis, ← łac. Caesar; pochodzenie słow. -a- nie jest pewne, może wpływ sufiksu nazw działacza -arjь, ale tu jest krótkie z wyj. słow., gdzie z czeskiego z uwagi na -i-; wahania samogłoski w 1. sylabie i brak przegłosu w pol. z powodu częstości użycia; bezpośrednie zapożyczenie z łaciny mało prawdopodobne);

*cęta ‘cętka, błyskotka, drobna moneta’ (← goc. kintus ‘grosz, szeląg’ ← łac. lud. *centus ‘rodzaj monety’ z łac. centum ‘sto’);

*cьlo ‘cło’ (w pol., cz. i słwc., ← niem. Zoll);

*cьrky, *cirky, *cerъky, *cěrъky ‘cerkiew, kościół’ (scs. crъky, cirъky, cs.-rus. także crьky, cьrky, krьky, ros. cérkov′, cz. církev, stcz. cierkiev, pol. cerkiew, stpol. cerki, cyrkiew, s-ch. cȓkva, bułg. čérkva, ← goc. *kirikō, ale zaśw. tylko w zach.-germ.: sgn kirihha, niem. Kirche, stang. cirice, ← gr. kyriakós ‘pański’; w goc. używane aíkklesjō ‘kościół, kongregacja’ oraz gudhūs ‘kościół, budowla sakralna’; zapewne późne zapożyczenie, choć w bułg. č, uważane też za zapożyczenie przez łacinę);

*čędo ‘dziecko’ (stpol. czędo, ← germ. *kinda, cf. niem. Kind; wyraz ten może być też odziedziczony, gdyż występuje w nim I palatalizacja, i w takim wypadku jest związany z łac. recens ‘niedawny’, pol. począć);

*dolъ ‘dół’ (← goc. dal ‘dół, wąwóz, dolina’, nieprzekonująco łączone z grec. thólos ‘rotunda, sklepienie łaźni’);

duma ‘duma; myśl, opowiadanie; rada, zgromadzenie’ (← goc. dōms ‘osąd, odczucie, bystrość, wnikliwość, wgląd, wyróżnienie, szacunek, sława’);

*dъlgъ ‘dług’ (← goc. dulgs, gdzie może z celt., por. stir. dliged ‘powinność, prawo’, a może odziedziczone; w innych jęz. germ. nieznane);

*dъska ‘deska’ (← goc. disks ‘stół’, por. stniem. tisc, niem. Tisch, stang. disc ‘talerz, danie’, ang. dish; ← łac. discus ‘miska’ ← gr. dískos; mniej prawdopodobne ← sgn tisk z uwagi na d-; twardy jer pozostaje nieobjaśniony);

*dьrzъkъ ‘dziarski’ (← goc. gadaúrsan ‘ośmielać się, odważać się, być szczerym’, słowo może być odziedziczone, por. gr. thrasýs, ale wówczas -z- niejasne);

*gamajьda ‘gamajda, gamoń’ (← goc. gamaiþs ‘ranny, kaleka’);

*glazъ ‘głaz’, wtórnie ‘oko’ w ros. (← germ. *glāza < *glēsā́-, *glēsá-, por. łac. glēsum ‘bursztyn’, sgn glās, stang. glǣr);

*gobьʒь ‘bogaty’, *gobь, *gobina, *gobino ‘dostatek’ (← goc. gabei, *gabein- ‘bogactwo’, gabigs ‘bogaty’ < germ. *gabī-, *gabīgaz, por. sgn gebīgī, gebigī ‘bogaty’, stang. ġifiġ ‘ten, który dostał prezent lub nagrodę’, stnord. gǫfugr ‘szlachetny’; związane z *geba- ‘dać’; niejasne jest stcz. obih ‘bogactwo’ bez *h- i palatalizacji);

*gomonъ ‘szum’ (stpol. gomon ‘kłótnia’, gomonić się ‘kłócić się’, ← germ., p. stisl. gaman ‘radość, wesołość’, ang. game ‘gra’);

*gonesti, *goneznǫti, *gonoziti ‘wyzdrowieć, wyleczyć się, być wyratowanym, ratować się’ (scs., ślady w stcz., miejscowość Honezovice koło Pilzna; ← goc. ganisan ‘zdrowieć, leczyć się’, ganasjan ‘uzdrowić, wyratować’, nasjan ‘ratować, leczyć’, por. sgn ginesan ‘wyzdrowieć, wyleczyć się’, ginerien, nerren ‘leczyć, ratować, trzymać’, niem. genesen ‘wyzdrowieć’, nähren ‘karmić’, stang. ġenesan ‘wyratować się, uciec’, ġenerian, nerian ‘ratować, uwalniać, chronić’; skr. násate ‘połączyć się na nowo’, gr. néomai ‘wracać do domu’; słow. z języka germańskiego, w którym e zachowało się jako dźwięk odrębny od i, oraz nie doszło do rotacyzmu; możliwe jest jednak, że źródłem jest gocki, a na miejscu -i- restytuowano w słow. -e- jako stojące w opozycji do -o-; ew. zapożyczenie nastąpiło przed zmieszaniem e z i w gockim);

*goněti ‘wystarczać’ (← *ganah-);

*gorazdъ ‘zręczny, rozumny, doświadczony’ (zachowane w dawnym imieniu, dziś nazwisku Gorazd; ← goc. *garazds ‘rozumnie mówiący’, od razda ‘język, mowa’, por. stang. reord, sgn rarta, stnord. rǫdd; wątpliwości wzbudza -a- w słow., być może jest to ślad wzdłużenia samogłoski przez z w germ.; analog. wzdłużenie *i w tej pozycji doprowadziło do powstania nowej samogłoski *ē, oznaczanej też *ē₂ w odróżnieniu od odziedziczonego *ǣ (*ē₁) < IE *ē);

*gordъ ‘gród, miejsce ogrodzone’ (← goc. gards ‘dom’); jest to wyraz sprawiający problemy już na poziomie IE; możliwe, że *gordъ ‘gród’ (z intonacją cyrkumfleksową, por. ros. górod) zostało zapożyczone, natomiast *gordъ ‘miejsce ogrodzone, ogród’ to odziedziczony leksem z rozwojem kentumowym, por. ros. ogoród, intonacja akutowa);

*gospodь ‘gospodarz, pan domu’ (← goc. *gast(i)faþs, jeśli odziedziczone, to -d- byłoby niejasne, por. też łac. hospes < *ghostipotis);

*gotovъ ‘gotowy, zrobiony’ (← goc. *gataws, por. gataujan ‘zrobić, wykonać, wypełnić’; alb. gat ‘gotowy’, gatuanj ‘gotuję’ ze słow?);

*gǫsь ‘gęś’ (← goc. gans, wyraz z rozwojem kentumowym);

*grędeljь ‘część pługa, oś, czop’ (pol. grządziel, ukr. hrjadíl′, stcz. hřiedel, cz. hřídel; ← germ. *grindila-, *grandila- ‘sztaba, zasuwa’, niem. Grindel, stang. grindel, stsas. grindil ‘sztaba’, grendil ‘część pługa’; słow. -ljь jest zwykłym odpowiednikiem germ. -l);

*gъdovabjь ‘jedwab’ (pol. z cz. hedváb, hedvábí; ← goc. guda-wabi- ‘boska tkanina’);

*kar(ъ)bъ ‘karb, nacięcie, rejestr w postaci nacięć’ (← śgn kërp, kërbe, niem. Kerbe);

*karьlъ ‘karzeł’ (← śgn karl ‘ukochany, człowiek, mąż’, dziś niem. Kerl ‘chłop, prostak’; istnieje też etymologia rodzima *kъržьlъ od rdzenia *kъrg-, widocznego w nazwisku Kargul, ukr. kórha ‘starucha’, ros. dial. korgá ‘krzywe drzewo’, korg ‘ster łodzi’, także słwń. krž, brus. korž ‘rodzaj placka’, por. łac. curvus ‘krzywy’, gr. kyrtós ‘t.s.’ < IE *kʷr-);

*klasti, *kladǫ ‘kłaść’ (niepewne goc. hlaþan, może element słownictwa północnego);

*klějь ‘klej’ (← *klaija-, por. ang. clay ‘glina’ oraz odziedziczone glina, gliwieć);

*koldęʒь ‘studnia’ (scs. kladęʒь, bułg. kládenec, ros. kolódec′, kolódjaz′; ← germ. *kaldinga- ‘zimne miejsce’, duń. Kolding, miejscowość, szw. Käldinge, miejscowość w Szwecji i Finlandii, stnord. kelda ‘studnia’, stang. celde ‘źródło’; anal. studnia = miejsce studzone);

*korlikъ ‘królik’ (kalka ze śgn küniklīn, ← łac. cunīculus ‘królik’, skojarzonego na gruncie niem. z śgn künik, dziś König ‘król’);

*korljь ‘król’ (← frank. Karl, Karal, imię Karola Wielkiego (742–814); słow. -ljь jest zwykłym odpowiednikiem germ. -l; zapożyczenie to pozwala ustalić terminus ad quem rozpadu słowiańskiej jedności językowej, musiał on bowiem nastąpić dopiero po zapożyczeniu tego wyrazu; niektórzy uważają, że tak późna data nie zgadza się z faktami językowymi, dlatego podejrzewają, że chodzi o Karola Młota (686–741), co jest jednak mniej prawdopodobne, gdyż ten frankijski władca nie miał aż takiego znaczenia dla Słowian jak Karol Wielki; z uwagi na znaczenie jeszcze mniej prawdopodobne jest zapożyczenie z germ. *karla- ‘człowiek wolny’; por. też karzeł i zob. tutaj);

*kotъ ‘kot’ (← goc. katts, ← płac. cattus);

*kotьlъ ‘kocioł’ (← goc. *katils lub *katilus, gen.pl. katilē, por. sgn chezzil, kezzīn, niem. Kessel, stang. cytel, ang. kettle, ← łac. catillus, zdrob. od catīnus ‘miska’, związane z gr. kotýlē ‘miska, miara pojemności’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, co mało prawdopodobne z uwagi na zbieżność znaczeń w słow. i germ., lub przez germański z greki – przy tym forma sgn kezzīn byłaby bezpośrednią pożyczką z łaciny);

*krěpъ, *krěpъkъ ‘krzepki, mocny’ (← *krēpja-, por. szwajc. dial. xreepfe ‘silny’, stnord. kræfr);

*kruxta ‘kruchta, przedsionek kościoła’ (← śgn gruft, kruft, ← łac. lud. crupta, ← łac. klas. crypta); zapożyczone ponownie z łaciny jako krypta;

*krьstъ, *xrьstъ, *xristъ ‘Chrystus, chrzest; krzyż’ (scs. xristъ, xrьstъ ‘Chrystus’, krьstъ ‘krzyż’, cs., strus. xrьstъ ‘krzyż’, stpol. krzest, chrzest ‘chrzest’, cz. křest ‘chrzest’, s-ch. kȑst, dop. kr̀sta ‘Chrystus, krzyż prawosławny, chrzest’, bułg. krăst ‘krzyż’; ← goc. krist, Xristus lub sgn Krist, Christ, ← łac. Chrīstus, ← gr. Khrīstós ‘namaszczony’ od khríein ‘namaścić’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, gdzie jednak długie ī); współczesne Chrystus bezpośrednio z łaciny; por. krьstьjaninъ, uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny;

*kulja ‘kula, bryła’ (pol. kula, cz. koule, kule; ← śgn kūle, por. niem. Kugel);

*kulja ‘laska’ (pol. kula ‘kula, podpórka dla kulawego’, dłuż. kula ‘kij’, słwc. dial. kuľa ‘żerdka do wyciągania wiadra ze studni’; ← śgn kiule ‘laska przekazywana z chaty do chaty, zwołująca na zebranie’, por. śdn kūle, niem. Keule; w pol. związane wtórnie z rodzimym kulawy od kulić się);

*kupiti ‘kupić’ (← goc. kaupōn, *kaupjan, por. stang. cȳpan ‘sprzedać’, cēapjan ‘handlować’, niem. kaufen ‘kupić’ i łac. caupō ‘karczmarz, kupiec’, zapewne z etruskiego);

*kusiti ‘próbować’ (scs. vъkusiti ‘kosztować, smakować’, pokusiti ‘próbować’, stpol. kusić ‘próbować’, ‘kosztować smakiem’, także ‘wystawiać na próbę’, pol. kusić ‘zachęcać, wabić, prowokować’; ← goc. kausjan ‘kosztować, próbować, doświadczać’, kiusan ‘wystawiać na próbę’; czasownik ten mieszał się z odziedziczonym *kǫsiti ‘gryźć’);

*kuxynьja, *kuxъnьja ‘kuchnia’ (← sgn kuchina, kuchīna, ← łac. coquīna z przekształcenia klas. culīna według coquere ‘gotować’);

*kъbьlъ ‘kubeł, wiadro, jednostka pojemności używana do mierzenia ilości ziarna’ (strus. kъbьlъ, ros. kobel, stpol. gbeł ‘wanna, balia’, cz. kbel ‘pojemnik’, kbelík ‘balia’, s-ch. kàbeo, dop. kàbla ‘wiadro na wodę’, bułg. kóbel ‘wiadro, koryto’, ← sgn *kubil, miluh-chubilî ‘ceber, skopek, wiadro do dojenia mleka’, por. niem. Kübel ‘duże naczynie drewniane’, ← płac. cūpella, cūpellus, cupellum < łac. cūpa ‘kadź, beczka’, też zapożyczone do germ., np. stang. cȳf, stsas. kōpa; zapożyczenie z nieznanego źródła, por. gr. kýpellon ‘puchar’, kýpros ‘miara ziarna’); zapożyczany wielokrotnie, z germańskiego źródła na pewno pol. kubeł i całkiem nowe kibel;

*kъminъ ‘kmin; kminek’ (por. sgn kumīn, ← łac. cumīnum, ← gr. kýmīnon, ← hbr. kammōn ‘kmin’);

*kъnęʒь ‘władca, król, kniaź, książę, ksiądz’ (← germ. *kuningaz ‘człowiek należący do (szlachetnego) rodu’, por. sgn kuning, kunig, niem. König, stang. cyning, cynig, cyng, ang. king; brak w gockim, gdzie þiudans ‘monarcha’; z IE *ǵenH₁- ‘rodzić’);

*lagy ‘butelka, antałek, bukłak’ (stpol. łagiew ‘naczynie na ciecz’, pol. łagiewka, cz. láhev ‘butelka, słoik’; ← zach.-germ. *lāgō, por. sgn lāgela, lāgella ‘pojemnik na płyn, butelka’, niem. Lägel, Legel ‘beczułka’; ← łac. lagoena, lagōna ‘butelka z wąską szyjką’ ← gr. lágynos; na pośrednictwo germ. wskazuje znaczenie; pierw. źródło nieznane, śródziemnomorskie);

*lěkъ ‘lek’, *lěčiti ‘leczyć’ (por. goc. lēkeis ‘lekarz’, lēkinōn ‘leczyć’, sgn lāhhi ‘lekarz’, lāhhenōn ‘leczyć’, stang. lǣce, lǣca ‘lekarz’, lǣcnian ‘leczyć’, ang. arch. leech ‘lekarz’ (dziś ‘pijawka’); ← celt. *lēgi ‘lekarz’, ir. líaig, dop. léga; prawdop. od *lēpagi- ‘zaklinacz’; słow. *ě wskazuje na źródło gockie, a nie zach.-germ. (gdzie jest *ā); wyraz *lěčiti formalnie odpowiada lit. laikýti ‘pozostawić’, w płd.słow. zachowane są resztki innego, odziedziczonego wyrazu *lěkъ ‘resztka, pozostałość’ < IE *leikʷ-; istnieje hipoteza, że znaczenie ‘lek’ zostało przeniesione na wyraz rodzimy);

*likъ ‘chór’, *lěkъ ‘rodzaj zabawy’ (scs. likъ ‘chór’, likovati ‘tańczyć, klaskać’, strus. lěkъ ‘rodzaj zabawy’; ← goc. laiks ‘wybryk, figiel, taniec’, por. sgn leih ‘melodia’, niem. Leich ‘ballada, rodzaj pieśni popularnej w XII–XIV wieku’, stang. lāc ‘szarpanina; oferta, dar’, ang. lai, lay ‘pieśń’; skr. réjati ‘potrząsa’, lit. láigyti ‘rozbrykać się’; formy scs (zapożyczone do innych jęz. słow.) niejasne z uwagi na -i-);

*lixva ‘lichwa, procent od pożyczki’, także ‘pożyczka na procent’ (por. goc. leiƕan ‘pożyczać, zostawiać komuś’, niem. leihen, stnord. leiga ‘pożyczka’);

*lotъ ‘łut, jednostka masy’ (dawniej pisane łót, por. cz. lot, ← śgn lōt ‘jednostka ciężaru’, dziś niem. Lot ‘pion, sonda’);

*lugъ ‘ług, soda kaustyczna’ (por. sgn louga ‘gorąca kąpiel’, niem. Lauge, stnord. laug, ang. lye ‘ług’; łac. lavāre ‘myć się’, gr. loúō ‘biorę kąpiel’);

*lukъ ‘por, czosnek, cebula’ (← germ. *lauks, niem. Lauch, stang. lēac, ang. leek ‘por’; z substratu przedIE, por. stir. lus ‘ziele, por’, może łac. allium);

*lьstь ‘podstęp, zdrada, obłuda’ (stpol. leść, lści; ← goc. list ‘podstęp, fortel’, od rdzenia *lis-, *lais- ‘wiedzieć, dowiadywać się, uczyć się’ nieznanego poza germ., por. sgn list ‘wiedza, spryt’, niem. List ‘przebiegłość, spryt’);

*lьvъ ‘lew’ (← goc. *liwa, por. imię Wizygota Liwigildus, sgn lewo, leo, niem. Löwe, stang. lēo; ← łac. leō ← gr. léōn, pierw. źródło nieznane, por. gr. lís, hbr. lajiš, asyr. labbu, egip. labu);

*malъžena ‘małżonka’ (por. też cz. manžel ‘mąż’ z przestawką płynnych; kalka z pierwszą częścią zapożyczoną, por. sgn *mālkona, *mahalkona ‘małżonka’, mahal ‘kontrakt’, gimahala ‘panna młoda’, niem. Gemahlin ‘małżonka’);

*mečь, *mьčь ‘miecz’ (← goc. mēki, z uwagi na różnicę e : ē wyrazy gocki i słow. raczej zapożyczone równolegle, tak samo fiń. miekka, źródło może kaukaskie, por. gruz. maxva ‘ostry miecz’, lezg. max ‘żelazo’);

*melko ‘mleko’ (← germ. *melk-, goc. miluks);

*męta, *męty ‘mięta’ (cs.-rus. mętva obok mjata, stpol. miętkiew obok mięta, słwń. mę̑tva obok mę̑ta, s-ch. mȅtva, mȅtvica obok mȅta; ← germ. *mintō, por. sgn minza, niem. Minze, stang. minte, ang. mint; ← łac. menta, ← gr. mínthē z nieznanego źródła; bezpośrednia etymologia łacińska prawdopodobna zwłaszcza dla postaci *męta);

misa (wiązane z germańską nazwą miedzi, widoczną w niem. Messer ‘nóż’, Messing ‘mosiądz’, por. etymologię łacińską, może przez hipotetyczne germ. *mēsa ‘stół’, zaświadczone goc. mēs ‘stół’; także etymologia rodzima *meidhsā ‘naczynie na krew ofiarnego bydła’, por. skr. medha- ‘ofiara z bydła’);

*molto ‘słód, pozostałości jęczmienia po wymłóceniu’ (← germ. *malta ‘jęczmień’, uważane też za rodzime i związane z czasownikiem *melti ‘mleć’, wówczas wyraz germański zapożyczony ze słow.);

*mosęgъ, *mosęʒъ ‘mosiądz’ (postać z -g jest zachowana w kaszubskim mosąg; ← germ. *massinga-; według niektórych etymologii wyraz germański wywodzi się z łac. māssa ‘stop’, które z kolei miałoby być pochodzenia greckiego od mássō ‘mieszę, zagniatam’);

*mostъ ‘most’ (← germ. *mastaz, ang. mast ‘maszt’; wyraz ten bywa też uważany za odziedziczony i łączony z metati ‘miotać’);

myto (← sgn bawar. mūta ‘cło, opłata za wjazd’, niem. Maut, por. goc. mōta, stang. mōt ‘podatek’, stnord. múta ‘łapówka’, ← późnołac. mūta ‘podatek’, może od mūtāre ‘wymieniać’, a może z goc., które wówczas niejasne; forma bawarska jest zapożyczeniem z ostrogockiego w czasach Teodoryka, stąd brak drugiej przesuwki, ale zaświadczono też śrbawar. muoze ‘zapłata dla młynarza’);

*mъlinъ, *mъlynъ ‘młyn’ (← sgn mulīn, ← łac. molīna, molīnum od molere ‘mielić’, może wprost z łaciny);

*mъnixъ ‘mnich’ (← sgn munih, ← łac. lud. monicus < łac. monachus, ← gr. monakhós ‘pustelnik, samotnik’);

*mъrky ~ *mъrxy ‘marchew’ (por. PG *murhon-, sgn moraha, morha, niem. Möhre, Mohrrübe, stang. moru, ang. more (zastąpione przez carrot ze stfr.), szw. morot, wyraz jest zapewne zapożyczeniem z języków przedIE, występuje też w wal. moronen, pl. moron; na korzyść hipotezy pośrednictwa germańskiego przemawia wahanie k ~ x w słowiańskim);

*mьrzěti ‘czuć złość, wstręt, obrzydzenie’, *mьrziti ‘mierzić, wzbudzać złość’ (← goc. marzjan; z uwagi na znaczenie zapożyczenie bardziej prawdopodobne niż związek z marznąć i rodowód IE: *merəǵ- ‘butwieć, próchnieć, gnić, namakać’);

*mьzda ‘zapłata’ (← goc. mizdō);

*naboʒězъ, *neboʒězъ ‘drewniane wiertło’ (stpol. niebozas, cz. nebozez; ← germ. *nabagaiza-, goc. *nabagáis, sgn nabagēr, niem. Naber, Näber, duń. avegaar, agger; złożenie z *nabō ‘piasta koła’ < IE *Hʷnebh-, por. gr. omphalós ‘pępek’, łac. umbō ‘umbo’ (środkowa część tarczy), i *gaiza- ‘włócznia, oszczep’ < IE *ǵhaisó-, por. celt. *gaiso-, łac. (z celt.) gaesum; w słow. oczekiwane oryginalne *no- zostało upodobnione do znanych przedrostków *na- lub *ne-; w kasz., słowiń. i połab. zachowane są ślady formy z -r- w miejscu -z-, co dowodzi zapożyczenia w czasie, gdy zachodził rotacyzm w zach.-germ.);

*nuta, *nutъ ‘bydło’ (scs., ← germ. *nauta, sgn nōz, stang. nēat ‘bydło, krowa, zwierzę’; por. niem. Nutzen ‘użytek’, lit. naudà ‘mienie’, łot. naûda ‘pieniądze’);

*ocьtъ ‘ocet’ (← goc. aket, akit; por. niem. dial. Achiss, stang. eced, æcced, stsas. ekid, edik, sgn ezzih, niem. Essig; ← łac. acētum; w sgn forma przestawiona prawd. z romańskiego *atēcum, w stsas. z *adēcum, które miało *d w wyniku lenicji – jednak wówczas nie wiadomo, dlaczego *c pozostało niezlenizowane; bardziej prawdopodobne, że acētum uległo wpływowi acidum ‘kwaśne’, stąd stang. eced i inne; w słow. mało prawdopodobne bezpośrednie zapożyczenie z łaciny z uwagi na -ь-; rozważa się też pośrednictwo albań.);

*opa, *opica ‘małpa’ (por. ang. ape, niem. Affe);

*orka, *orky ‘skrzynia’, ‘grobowiec’, ‘relikwiarz’ (scs. raka ‘grobowiec’, cz. rakev ‘trumna’, ukr. rákva ‘półmisek na masło’, pol. rękawka ‘obrzęd kultywowany w Krakowie we wtorek wielkanocny’, ros., błg. ráka ‘relikwiarz’, może też ros. rákovina ‘muszla’, o ile nie od rakъ; ← goc. arka ‘arka (Noego), kasetka na pieniądze’, por. niem. Arche, ang. ark, ← łac. arca ‘skrzynia, pojemnik’, łac. ludowa z Dalmacji ‘grób, grobowiec’, od arceō ‘zawierać’; postać *orky ‘skrzynia’ wskazuje raczej na pośrednictwo germańskie, natomiast *orka ‘grobowiec, relikwiarz’ uważane jest za bezpośrednią pożyczkę z łaciny lub greki; znaczenie ‘grobowiec, trumna’ najwcześniej od wieku IX, wcześniej Słowianie kremowali zmarłych);

*osьlъ ‘osioł’ (← goc. asilus, por. niem. Esel, ← łac. asinus, asellus; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny; wyraz łac., obok gr. ónos, to zapożyczenia z sem.; łac. sufiks -in- był zwykle zastępowany w germ. przez -il-);

*ovotjь, *ovotje ‘owoc’ (← zach.-germ. *uba-ēta- ‘dodatek, przystawka, owoc’, por. sgn obaz, niem. Obst, stang. ofet, ofæt, śdn ovet, avet; problemy sprawia odpowiedniość germ. *u > *o ~ słow. *a > *o oraz germ. *b ~ słow. *v (ale w dolnoniem. zdarzają się formy z av-), a także końcowe -j-, dlatego wyraz uważany jest też za odziedziczony, z IE *awoǵ- ‘rosnąć’, wątpliwości znów wzbudza jednak sugerowany podwójny wokalizm rdzenia);

*oxabiti, znaczenie niejasne: ‘oszczędzić’, ‘zostawić’, ‘osłabić’, ‘ograbić’, por. pol. dial. ochabić ‘ujrzeć, dostrzec’ (← goc. gahaban ‘złapać, zatrzymać’);

*ǫborъ ‘wiadro; miara ziarna’ (pol. dial. węborek, wębor ‘wiadro’, słwń. obǫ̑rək, dop. obǫ̑rka ‘miara ziarna’; ← germ. *ambara-, por. sgn ambar (VIII w.), stang. amber ‘naczynie, miara’, szw. ämbar, wskutek etymologii ludowej także *ainbara- ‘naczynie z jednym uchwytem’, por. stang. āmber ‘miara ziarna’, sgn eimbar (IX w. i młodsze), niem. Eimer; ← łac. amphora ‘naczynie o dwóch uchwytach’, ← gr. amphoreús < amphiphoreús; czasem forma słow. uważana za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, ale znaczenie form słow. i germ. jest zbieżne, ponadto -b- na miejscu -ph- można łatwo wyjaśnić na gruncie germ.);

*pany ‘panew, rodzaj patelni’ (← sgn pfanna, ← łac. panna < patina, ← gr. patánē ‘rodzaj półmiska’);

papežь ‘papież’ (scs., ← sgn bābes, *pāpes, ← stfr. papes ← łac. pāpa, gr. páppas ‘ojczulek’; por. niem. Papst);

*pergynji ‘niedostępna kryjówka’ (scs. prěgynji, prěgynja, pol. Przeginia; ← goc. fáirguni ‘pasmo górskie’; por. sgn Fergunna, Firgunnea ‘Rudawy’, ‘Góry Fichtel / Smreczany’, stang. firgen, fyrgen ‘góry porośnięte lasem’; prawdopodobnie zapożyczone z praceltyckiego *perkūniā przed utratą *p-; postać słow. jest starsza niż zaświadczone postacie germ., gdyż zawiera *ū > y);

*petьlja ‘pętla, sidła’ (← germ. *fatila- ‘pęto, taśma’, por. sgn fezzil, fezzara, niem. Fessel ‘kajdany, łańcuch’, stang. fetel ‘pas’, ang. fetter ‘kajdany’ (z *fetura-), z IE *ped-/*pod- ‘noga’, łac. pedica, gr. pédē; późna pożyczka z zach.-germ. (dolnoniem.), już w czasach działania umlautu; germańskiemu l odpowiada jak zwykle lj; w stpol. zaświadczona postać petlica obok pętlica upodobnionej do pęta; wyraz niezachowany w scs., postać polska sugeruje *petъlja, ale o jerze miękkim świadczy ros. pétel′ka);

*pěnęʒь, *pěnęgъ ‘pieniądz’ (scs. pěnęʒь, pěnęgъ, pol. pieniądz; ← sgn pfenning, pfending, stang. pending, penning, pening < *pandinga- lub *panninga-, ← może łac. pondus, por. niem. Pfant ‘zastaw, fant’, stsas. pand, lub łac. panna ‘patelnia’, skąd ‘wklęsła moneta’; nieznane w goc., gdzie skatts, w sgn od VIII w., gdzie wcześniej tylko scaz; w słow. zapożyczone późno, *ě zastępuje germ. *ä powstałe w wyniku przegłosu);

*pigy ‘pigwa’ (pol. pigwa, stcz. pihva; ← sgn *figō, figa ← łac. ficus; powtórnie zapożyczone jako figa);

*pila ‘piła, pilnik’ (← germ. *finxalō, por. sgn fīhala, fīhila, niem. Feile, stsas. fīla, stang. fēol, ang. file, stnord. þél; gr. pikrós ‘ostry’, skr. piṁśati ‘rzeźbi, wycina’, pol. pisać; wyraz uważany także za odziedziczony i pokrewny lit. peĩlis ‘nóż’, jednak dokładna odpowiedniość semantyczna słow. i germ. wskazuje na zapożyczenie);

*plakati ‘płakać’ (← goc. flōkan ‘opłakiwać, bić się w piersi’, jeśli odziedziczone, to postać IE niepewna; znaczenie słow. i goc. zbieżne);

*plosky ‘manierka’ (← germ. *flaskō, por. sgn flaska);

*plugъ ‘pług’ (← germ. *plōga-, por. niem. Pflug, ang. plough, z przedIE, może z retyckiego; plaumorati u Pliniusza ‘nowe narzędzie do orki wśród Galów, na dwóch kołach’, langobardzkie plovum w VI–VII w.; w goc. znane tylko hōha w tym znaczeniu, sgn huohili);

*popъ ‘ksiądz, pop’ (← goc. papa, por. sgn pfaffo, niem. Pfaffe, ← łac. papa, ← gr. papãs ‘kapłan, osoba duchowna’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny);

*postъ ‘post’ (← goc. *fasta, fastubni, sgn fasta f, fasto m, niem. Fasten, stang. fæsten, < IE *pH₂s-tó- od *peH₂s- ‘strzec’; pol. pościć jest innowacją, scs. zna zwrotne postiti sę, podobnie inne języki słow.; także w gockim fastan sik silban ‘powstrzymywać się’; goc. fastubni < *-umnija- < *-m̥n-);

*pǫgy ‘guzik, kulista ozdoba, kulka’ (← goc. puggs ‘kiesa’; por. jednak łot. puõga ‘guzik’, skr. puñjas ‘kupa, masa’, może goc. ze słow?);

*pudъ ‘pud, jednostka ciężaru’ (← nord. lub goc. pund, ← łac. pondus);

*pudъlo ‘pudło’ (← śdn pudel ‘puszka, torba’, znane też w dial. czeskich i słowackich);

*pъlkъ ‘gromada ludzi, oddział wojska’ (scs. plъkъ, pol. pułk, arch. pełk, ← goc. *fulks, por. sgn folk, niem. Volk, stang. folc, stnord. folk);

*redьky ~ *redъky ~ *rьdьky ‘rzodkiew’ (pol. rzodkiew, strus. redьkovь, retьka, ukr. réd′ka; ← zach.-germ. *radika-, por. sgn ratih, retih, niem. Rettich, stang. rǣdic, ang. radish, śdn redik ← łac. rādīx ‘korzeń’; wyraz zapożyczony z dolnoniem. po zajściu umlautu; forma ukr. zdaje się wskazywać na *rьdьka, ale może być zapożyczona z ros.; wyjątkowe formy z -t- trafiają się w strus. w wyniku asymilacji lub z gniem.; w płd.słow. zapożyczono ten sam wyraz bezpośrednio z łaciny);

*retęʒь ‘łańcuch’ (ros. rétjaz′, stpol. rzeciądz ‘krótki łańcuch’, pol. wrzeciądz ‘okucie do zamykania’, cz. řetěz; ← germ. *rakind- ‘łańcuch, kajdany’, por. sgn rahhinza, stang. racente, stnord. rekendi, rekendr; z niejednolitą formą i niepewną etymologią, może od stnord. rakki ‘kratownica’, stang. racca < IE *Hʷreǵ- ‘rozciągać’; forma słow. od niezaświadczonego zach.-germ. *rekinga, ze zmianą sufiksu na produktywny *-inga, z przegłosem (*a > *e) i podmianą t zamiast *k jak w vitęʒь i skъlęʒь);

ryba (← germ. *rūbjō, sgn rūppa, rūpa ‘gąsienica’, niem. Raupe; Vasmer podaje w „Słowniku etymologicznym języka rosyjskiego”, że słowo to miało także w sgn znaczenie ‘miętus’ (Lota); być może jest to niezależne zapożyczenie z nieznanego źródła; jest charakterystyczne, że ogólny termin ‘ryba’ tworzono uogólniając nazwę konkretnego gatunku, np. łac. piscis i ang. fish mają związek z pol. piskorz, a skr. mīna- spokrewnione jest ze starą polską nazwą miętusa: miń lub mień (dop. mnia); niejasne są też nazwy różnych gatunków ryb, jak karaś, karp, kiełb, kleń, lipień, okoń);

*sakъ, *saky ‘sak, sakwa, torba, worek’ (← goc. sakkus, ← łac. saccus, ← gr. sákkos, ← fenic. lub hbr. śaq);

*sedъlo ‘siodło’ (← germ. *sadula-; odwrotny kierunek zapożyczenia wymagałby objaśnienia krótkiego -e-, zatem brak działania reguły Wintera);

*selьdь, *seldь ‘śledź’ (stnord. sildi, szw. sill);

*skotъ ‘bydło’, prawd. zapożyczone ze słow. do germ.

*skrini, *skrinija, *skrina ‘skrzynia’ (scs. skrinja, skrinica, cs. i strus. też skrina, cz. skříň; ← sgn skrīni, por. niem. Schrein ‘skrzynia, lada, szafa’, stang. scrīn, ang. shrine ‘relikwiarz, świątynia’; ← łac. scrīnium ‘puszka na dokumenty i listy, pudełko’; zapewne z lm scrīnia);

*skutъ ‘rąbek, oblamowanie; nogawica’ (w płd.-słow. ‘rąbek’, w starorus. ‘nogawica, cholewka’; ← goc. skauts ‘rąbek’, por. sgn scōz ‘zakładka, spódnica, poła płaszcza’, niem. Schoß, stang. scēat ‘rąbek, róg, zakładka, biust, stanik’, ang. sheet ‘arkusz, prześcieradło’; pochodzenie niepewne; słow. z goc., bo tylko tu znaczenie ‘rąbek, brzeg’);

*skъlęʒь, *scьlęʒь, *stьlęʒь, *ščьlěgъ ‘drobna moneta’ (scs. skъlęʒь, cs.-rus. skljazь, stьljazь, strus. ščьlěgъ; ← goc. skilliggs ‘solidus, moneta bizantyńska’; może od *skild-lings ‘tarczka’ lub zdrobnienie od IE *(s)kel- ‘ciąć’; zamiast germ. *ski- wahanie między stwardniałym *skъ-, spalatalizowanym *ščь- oraz formą z podstawionym t na miejscu k, *stь-, podobnie jak w vitęʒь i skъlęʒь);

*smokъ ‘smok’ (por. ang. snake ‘wąż’ od IE rdzenia ‘pełznąć’, por. snail ‘ślimak’; w słowiańskim sm- nieregularne zamiast sn-);

*smoky ‘figa’, możliwy odwrotny kierunek zapożyczenia;

*sokъ ‘oszczerca’ (← goc. sōkāreis ‘badacz’, sōkjan ‘szukać’, por. też stpol. osoczyć ‘donieść, oskarżyć’);

*stěna ‘ściana’ (← goc. stains ‘kamień, skała’, może odziedziczony, por. lit. stìngti ‘twardnieć, marznąć’, skr. styāyate ‘tężeje’, gr. stía ‘kamyki, żwir’);

*stǫpa ‘tłuczek, moździerz’ (stpol. stępa, stępor, ros. stúpa, ← goc. *stampa, sgn stampf m., niem. Stampfe, Stampfer, Stampf, stang. stampe f.);

*stъlpъ ‘słup’ (← germ. stulp-, por. stnord. stulpi ‘słup, filar, kolumna’, śnider. stolpe ‘belka’; wyraz uważany za pokrewny lit. stul̃bas ‘słup, filar’, łot. stùlps ‘słup; łydka’, jednak różnica spółgłoski zwartej zdaje się wskazywać na zapożyczenie z germ.; w słow. występuje też postać *stъlbъ, por. Słubice, ros. stolb, która może być odziedziczona; intonacja lit. wskazuje na IE *stl̥bho-; możliwe, że wyraz germ. został zapożyczony z BS przed 1. przesuwką spółgłosek; istnieje też lit. stul̃pas);

*stьklo ‘szkło’ (← goc. stikls ‘róg do picia, puchar, kubek’, por. sgn stechal ‘kielich’; pierwotnie wyraz germański oznaczał coś z ostrym końcem, np. stang. sticel ‘cierń’, potem koniec rogu, np. stnord. stikill; nazwę z rogu przeniesiono na inne naczynia, w końcu na materiał; proponowano odwrotny kierunek zapożyczenia, bo częściej nazwę materiału przenosi się na przedmiot, ale Słowianie nie znali szkła przed kontaktem z Gotami);

*stьlęʒь, zob. skъlęʒь;

*sytъ ‘syty’ (← goc. sōþ ‘nasycenie’; jeśli odziedziczone, to postać IE niepewna);

*šatъ, *šata ‘szata, ubiór’ (← germ. *xǣta-, por. niem. dial. Häß);

*ščirъ, *čirъ ‘szczery’, cz. čirý ‘przezroczysty’ (← goc. skeirs ‘wyraźny’, stnord. skírr ‘czysty’; może odziedziczone, ale uderza podobieństwo postaci i znaczenia form słow. i germ., por. stir. cír ‘czysty’, gr. skíros ‘parasol’);

*ščьlěgъ, zob. skъlęʒь;

*šelmъ ‘hełm’ (scs. šlěmъ, stpol. szłom, ukr. šolóm ← germ. *xelmaz, por. goc. hilms, stang. sgn helm, niem. Helm, spokr. z skr. śárman- ‘ochrona’, łac. cilium ‘powieka’; stare zapożyczenie, które jeszcze uległo I palatalizacji, nie z goc., który miał -i-; pol. hełm powtórnie zapożyczone z niem.);

*š(ь)koda ‘szkoda’ (← sgn scado, por. niem. Schaden < *skaþōn- ‘strata, uszkodzenie, szkoda’, od *skaþja- ‘uszkadzać’);

*terba, *treba ‘trzeba’ (por. goc. þaúrban ‘potrzebować’; wyraz mógłby być odziedziczony, por. gr. térpō ‘nasycam się’, skr. tarpati ‘syci się’, prus. enterpo ‘przynosi korzyść’, ale -b- tylko w słow.; na *treba wskazuje ukr. trebuváty, na *terba – scs. trěba);

*tjudjь ‘cudzy’ (por. germ. *þiudisk ‘narodowy’, por. sgn diutisk, dzisiejsze Deutsch ‘niemiecki’);

*trǫba ‘trąba’ (← sgn trumba ← płac. trumba, por. niem. Trommel, ang. trumpet; w gockim używano terminu þuthaúrn; możliwe także zapożyczenie bezpośrednio z łaciny);

*tynъ ‘płot’ (scs. tynъ ‘mur, ściana’, ros. tyn ‘płot’, pol. dial. tyn, tyniec ‘płot z gałęzi’ ← goc. *tūns (ale zaświadczone tylko faþa w tym znaczeniu), p. sgn zûn, niem. Zaun, stang. tūn ‘podwórze, posiadłość, gospodarstwo’, ang. town ‘miasto’; w germ. zapożyczone z celt. *dūnum jeszcze przed pierwszą przesuwką spółgłosek, por. stir. dún ‘twierdza’ < IE *dhuHno- ‘zagroda’);

*usьręʒь, *useręʒь ‘kolczyk’ (strus. useręzь, znane także w stch.; ← goc. *ausihriggs, w innych jęz. germ. rotacyzm, por. niem. Ohrring, stang. ēarhring, ang. earring; ros. sér′ga zapewne niezwiązane, z jęz. turkijskich);

*užasъ ‘przerażenie, strach, zdumienie, osłupienie’ (ros. užas, cz. úžas, także scs. užasnǫti, užasati ‘zdumieć się’, cs. žasati, žasiti ‘przerażać’, ros. užasnút′, užasát′ ‘straszyć, przerażać’, cz. žasnout ‘dziwić się, zdumiewać się’, užasnout ‘zdumieć się, osłupieć’, stpol. urzasnąć ‘wywołać przerażenie’, urzasnąć się ‘zdrętwieć ze strachu’, zrzasnąć ‘napełnić lękiem’, zrzasnąć się ‘zatrwożyć się’, przerzasnąć się ‘przelęknąć się, przerazić się’ (z odpodobnieniem spółgłosek na odległość), nowsze przeżasnąć się ‘zdumieć się’; ← goc. us-gáisjan ‘straszyć’ por. goc. us-geisnan ‘przestraszyć się, zdumieć się’, stnord. geiskafullr ‘pełen obawy’, sgn geis, geist ‘duch’, ang. ghost; nowe pol. żachać się, żachnąć się ‘oburzyć się, obruszyć się’ znane dopiero od XIX wieku przez analogię do machać; może etymologia rodzima, por. lit. gą̃sti, gą̃sta, gañdo ‘straszyć’, gañdinti ‘t.s.’, ale za zapożyczeniem przemawia dokładna odpowiedniość semantyczna wyrazów gockich i słow., zarówno ‘przestraszyć się’, jak i ‘zdumieć się’, typowe zastąpienie goc. us- przez słow. u-; warto zauważyć, że *g uległo pierwszej palatalizacji (goc. -gais- → *gēs- > *žěs- > žas-), zatem zapożyczenie musi być bardzo stare);

*vaga ‘waga (przyrząd i ciężar); znaczenie, ciężar gatunkowy’ (pol. waga, cz. váha, ros. dial. vága, ukr. vahá, słwń. vȃga; ← sgn wāga, por. niem. Waage, stang. wǣġ(e); od czasownika *wag-a- ‘poruszać się’; zapożyczenie musiało nastąpić kilkakrotnie, stąd różne schematy akcentowania w słow.; por. też pol. ważyć, ważny i wahać);

*valъ ‘wał, nasyp ziemny’ (← śgn wal, por. niem. Wall, ← łac. vāllum ‘wał, palisada’);

*varovati ‘warować, strzec, pilnować’ (← sgn warōn ‘uważać’, por. też goc. warjan ‘zabraniać, udaremniać’);

*velьbǫdъ, *vъlьbǫdъ ‘wielbłąd’ (← goc. ulbandus ‘wielbłąd’ < ‘słoń’ ← gr. eléphas, gen.sg. eléphantos ← egip. elu ‘kość słoniowa’, jēbu, ābu ‘słoń’, kopt. ebou);

*velьrybъ ‘wieloryb’ (półkalka za śgn walvisch ‘wieloryb’, z upodobnieniem do *velьjь ‘wielki’; por. także nowsze zapożyczenie wal);

*vetъ, *veta ‘odpłacenie, odwzajemnienie’ (← śgn wette ‘spłata, zakończenie’, por. pol. wet za wet, nawet, odwet);

*vino ‘wino’ (← goc. wein, ← łac. vīnum; wyraz bywa uważany bezpośrednie zapożyczenie z łaciny, ponieważ inne germańskie neutra były przejmowane jako masculina, być może jednak wyraz jest pochodzenia gockiego, a jego rodzaj utrzymał się z powodu zapożyczenia złożenia *vinogordъ).

*vinogordъ ‘winnica; winorośl’ (ros. vinográd; ← goc. weinagards, dosł. ‘ogród winny’, por. stang. wīnġeard, ang. vineyard);

*vitęʒь ‘rycerz, bohater’ (ros. vítjaz′, cz. vítěz ‘mistrz, zwycięzca zawodów’, por. stpol. wycięski, pol. zwyciężyć; ← germ. *wīkinga-, stang. wīcing ‘pirat’, od VII w., może od stang. wīc ‘osada, wioska, osiedle’, nider. wijk ‘dzielnica’, ← łac. vīcus ‘osiedle’, lub od stnord. vík ‘zatoka’, stang. wīc ‘zatoka, zatoczka’; brak w goc.);

*volxъ ‘osoba mówiąca po romańsku’ (scs. vlaxъ, pol. Włoch, Wołoch, por. też wałach, ← germ. *walxa- ‘Celt, Rzymianin, obcy’, stang. wealh ‘obcokrajowiec, niewolnik’, nider. Waal ‘Walon’, ← łac. Volcae, celtyckie plemię w zach. Germanii);

*vъrtogordъ ‘ogródek’ (scs. vrъtogradъ, strus. vьrtogradъ, ← goc. aúrtigards, pierwsza część może z łac. hortus ‘ogród’, por. stdfrank. ortbōm ‘drzewo owocowe’, szw. örtagård ‘ogród’, stang. ortġeard ‘ogród warzywny’ > ‘sad’, ang. orchard, lub raczej z germ. *wurti- ‘korzeń, zioło’ + *gardōn- ‘ogród’, por. goc. waúrts, sgn wurz, śgn wurzegarte, wurzgarte ‘ogródek z ziołami’, niem. Wurz ‘korzeń, zioło’, stang. wyrt ‘t.s.’, ang. wort, stang. wyrtġeard ‘ogród kuchenny’ < IE *wrH₂di-; por. łac. rādīx ‘korzeń’, wal. gwraidd ‘korzenie’);

*xalupa ‘chałupa’ (z nieznanego źródła germańskiego, dokąd wyraz trafił z domniemanego ilir. *kaluba, gdzie z kolei z przedIE; z tego samego pierwotnego źródła pochodzi też koliba, rumuń. colibă, alb. kalibe, gr. kalýbē);

*xlěbъ ‘chleb’ (por. goc. hláifs, hláib- ‘chleb’, niem. Laib ‘bochenek’, ang. loaf; gr. klī́banos ‘piec chlebowy’, zapewne zapożyczenie z substratu przedIE);

*xlěvъ ‘chlew, domostwo’ (← goc. hlaiw ‘jama, grób’, hlija < *xleuja- ‘chatka, buda, schron przed deszczem’ lub stsas. hleo ‘schron, osłona przed deszczem’, por. stnord. runiczne hlaiwa ‘grób’, niem. Lee ‘strona zawietrzna’, stang. hlēo ‘osłona’, hlǣw ‘wzniesienie, kopiec grobowy’);

*xolpъ ‘chłop’, pierwotnie ‘poddany’ (← germ. *xelpō, por. goc. hilpan ‘pomagać’, wiązane też z goc. halbs ‘połowa, nieparzysty, eunuch’, por. jednak ros. xolóp wskazujące na intonację akutową, wyraz może być więc odziedziczony, istnieje też etymologia ałtajska);

*xomǫto ‘chomąto’ (← germ. *xamand- ‘hamujący’, cf. śgn hamen ‘hamować’, istnieje też etymologia ałtajska);

*xorbrъ ‘chrobry’ (← goc. gaþrafstjan ‘zachęcać, dodawać otuchy’, wyraz może też być odziedziczony);

*xorǫgy ‘chorągiew’ (← goc. hrugga ‘laska, kij’, istnieje też etymologia ałtajska);

*xǫdogъ ‘zręczny’ (stpol. chędogi ‘schludny, porządny, ładny’, ros. xudóga ‘sztuka’; por. goc. handugs ‘mądry, rozumny, zręczny’, sgn handeg ‘ostry, surowy’; analog. ang. sharp także znaczy ‘ostry’ lub ‘pojętny’; wyraz germ. prawdopodobnie od *xandu- ‘ręka’ oraz *xanda- ‘ostry’ < IE *ḱonto- ‘przebijający’);

*xǫsa ‘banda’ (stpol. chąsa, chąza ‘banda grabieżców’, chąśba ‘kradzież’, scs. xusarь, xusьnikъ ‘złodziej’, xusa ‘pułapka’, s-ch. (arch.) husa ‘pułapka, inwazja’, ← goc. hansa ‘oddział wojska’, por. sgn hansa ‘kohorta’, stang. hōs ‘banda, oddział’, fiń. kansa ‘lud, naród’);

*xǫtěti ‘polować; chcieć’ (późn. *xotěti obok *xъtěti, skąd pol. chcieć, ale także *xǫtь, pol. chęć i *oxǫta > *oxota, ros. oxóta ‘polowanie’, pol. ochota, ← germ. *xuntō ‘myśliwy’, *xuntōn-, *xuntōjan- ‘polować’, ang. hunt, sgn. hunda ‘łup’);

*xrǫstjь,*xręstjь ‘chrząszcz’ (← goc. þramstei ‘szarańcza’, wyraz może też być utworzony od dźwiękonaśladowczego chrzęst);

*xrьstъ, zob. *krьstъ;

*xula ‘obraza’, *xuliti ‘obrazić’ (scs. xula, xuliti, ros. xulá, xulit′, ukr. hulá, hulýty, s-ch. hȕla ‘bluźnierstwo’, hȕliti ‘bluźnić’; ← sgn huolian ‘oszukiwać’, por. goc. hōlōn ‘oczerniać’, stang. hōlian, helan; w słow. zmieszane z odziedziczonym rdzeniem: stcz. chúlost ‘wstyd’, słwc. chúliť sa ‘kulić się’, chúlostivý ‘wstydliwy’, pol. dial. chulić się ‘kuląc się, chować się’ < IE *skeuH₂-, *keuH₂- ‘zginać’);

*xvila ‘chwila’ (← goc. ƕeíla);

*xyzъ, *xyza, *xysъ, *xyžь, *xyšь, *xyša, *xyčь ‘chatka, buda, szałas’ (por. stpol. chyżyna, chyża, chyż, cz. chýše, słwń. hiša; *xyža < *xyzja według *kǫtja; jakoby z germ. *hūzá-, choć zaświadczone tylko *hūs, goc. tylko gudhūs ‘świątynia’; istnieje też etymologia semicka, por. akad. ḫussu ‘chata z trzciny’, irańska oraz turkijska);

*xъlmъ (stpol. chełm ‘wzgórze’; ← germ. *xulma-, goc. *hulms, por. niem. Holm ‘kępa’, stang. holm ‘fala, woda, morze’, stnord. holmi, holmr ‘wyspa’, spokr. z łac. columen ‘punkt, szczyt, kolumna’, collis ‘wzgórze’, lit. kálnas ‘góra’);

*xъlstъ ‘płótno’ (stpol. chełst, dziś dial. rozchełstany ‘w rozpiętym ubraniu’; por. śgn hulst ‘powłoka, pokrowiec’);

*želdǫ, *želsti ‘zapłacić, zrekompensować stratę’ (scs. žlědǫ, žlěsti oraz žladǫ, žlasti; ← germ. *geldan, por. goc. fragildan ‘odpłacić’, stnord. gjalda, niem. gelten ‘mieć wartość’, stang. ġieldan, ġeldan, ġyldan, ang. yield ‘przynieść, wydać z siebie, dostarczyć’; wyraz słow. znany tylko w scs. i stamtąd zapożyczony do strus., uważany czasem za rodzimy i pokrewny słow. *želěti ‘żałować, boleć, ubolewać’ lub homofonicznego *želěti ‘chcieć’).

Zapożyczono pewne elementy słowotwórcze:

-arjь ‘-arz’ (wykonawca czynności, ← goc. -āreis);

-ava ‘-awa’ (w nazwach rzek, ← goc. aƕa ‘rzeka’);

*-měrъ ‘wielki, wspaniały’ w imieniu *Voldiměrъ ‘wielki w swej władzy’ (← goc. -mērs, por. nord. Valdemar, niem. Waldemar oraz scs. Vladiměrъ, zastąpione przez *Voldimirъ z *mirъ ‘pokój’, i następnie pol. Włodzimierz, właściwie nazwa miejscowości; por. trac. -mēr, gr. egkhesímōros ‘potężny swoją włócznią’, stisl. már ‘wielki’, ir. mór, már, w słow. poza tym nieznane);

*vy- (← germ. *ūt, znane niemal wyłącznie w słowiańszczyźnie północnej, na południu szczątkowo: scs. vygъnati, bułg. dial. vírasten).

a także nazwy geograficzne i etniczne:

*Bugъ > Bug (rzeka na Białorusi i w Polsce, ← goc. *baugs ‘pierścień’ < ‘coś wygiętego’; kwestionowane, ale brak kognatów w słow.);

*Drybokъ > Drybok, lewy dopływ Wisły pod Tczewem (← germ. *baki- ‘potok’, pierwsza część niejasna);

*Dunovь oraz *Dunajь > Dunaj (← goc. Dōnawi, ← celt. Dānuvius w przekazie łac., ← irań. dānu ‘rzeka’);

*Gopъlo > Gopło (por. stnord. Gǫpul, od *gap- ‘szczelina, zagłębienie, otchłań’, por. ang. gap);

*Grudęʒь > Grudziądz (pierwotnie chyba nazwa wzniesienia, zawiera germ. sufiks -inga używany na oznaczenie miejsca, reszta niejasna);

*Gъdanьskъ > Gdańsk (← goc. *Gutiskandja, Gothiscandza u Jordanesa, albo BS *gud-, por. prus. gudē ‘zarośla’, ch. gdinjica ‘mały las’);

*Gъdovъ > Gdów (wieś niedaleko od Krakowa nad Rabą, także ros. Gdov, gród nad Jez. Czudzkim, od *Gъdъ albo od BS *gud-);

*Gъdynja > Gdynia (od nazwy *Gъdъ ‘Got’ lub od BS *gud- ‘zarośla’; w Czechach miasto Kdyně, w Chorwacji Gdinj na wyspie Hvar);

*Gъdъ ‘Got’, zachowane w lit. gùdas ‘Białorusin’ (por. goc. Gutþiuda ‘lud Gotów’);

*Gъdъčь > Giecz, wieś w pow. średzkim, dawniej ważny gród, z którego wywodzili się pierwsi Piastowie, od *Gъdъ;

*Koldobokъ > Kłodobok, wieś na Opolszczyźnie, pow. nyski (por. niem. Kaltbach ‘Zimny Potok’; nie jest to nowsza pożyczka, skoro nazwa wsi znana jest od XIII wieku, a jej niemiecka postać to Klodebach);

*Lusobokъ > Łusobok, rzeka i miejscowość pod Środą Śląską, obecnie Cicha Woda (← germ. *lūs- ‘wesz’ lub *lausa- ‘pusty, próżny, ubogi, biedny’, *baki- ‘potok’, odpowiednik polskiego Sucha Rzeka);

*Moraxva > Morachwa, lewy dopływ Dniepru, Morafa (← goc. *maraƕa ‘bagnista rzeka’);

*Motlava > Motława (← germ. *mat- < IE *mad- ‘mokry’);

Nysa (możliwe, że ← germ. *nōs-ahwō, por. Nusacus, nazwa dolnego Dniepru podana przez Jordanesa, od *nōs ‘nos’ > ‘cypel, fiord, skała’);

*Olobokъ > Ołobok, dopływ Prosny pod Kaliszem, dopływ Odry pod Krosnem, jezioro oraz miejscowości (← germ. *baki- ‘potok’, pierwsza część niejasna);

Oskobłok, dopływ Wełny, dopływu Warty, a także dawna wieś pod Ciechanowem, może związane z nazwą Osobłoga, cz. Osoblaha, dopływ Odry (← germ. *aska- ‘jesion’, druga część niejasna);

*Oskobъrgъ > Oškobrh, wzgórze w Czechach, okolice miasta Poděbrady (← germ. *Aska-burga ‘Jesionowa Góra’);

*Pergyni > Przeginia (← goc. faírguni ‘grzbiet górski, góry pokryte dąbrową’, por. etymologię wyrazu piorun);

*Pъlty > Pełtew, rzeka płynąca przez Lwów, także Pełta, wcześniej Połtwa, rzeka koło Pułtuska, oraz Poltva w dorzeczu Horynia (← goc. *fulþō ‘pole’);

*Stěnava, *Stinava > Ścinawa, także np. rzeczka koło Prudnika, cz. Stěnava, ukr. Stynava, dopływ Stryja (← germ. *stainahwa ‘kamienista rzeka’);

*Strъky > *Strkwa > Skrwa, prawy dopływ Wisły poniżej Płocka, lewy dopływ Wisły w tych samych okolicach, Skwa lub Raciążnica, dopływ Wkry, Szkwa lub Rozoga – dopływ Narwi (← germ. *strukō, por. Struka, rzeka w Norwegii oraz słow. struga);

*Stьblęgъ, *Stьblęʒь > Śćblądz, obecnie Zbląg, wieś na Kujawach (← germ. *Stibl-inga- z niejasną pierwszą częścią);

*Svortъka > Svrátka, rzeka płynąca przez Brno (← germ. *swarta- ‘czarny’, por. niem. schwarz).

*Sьlęžьsko ‘Śląsk’, por. stcz. Slézsko, łac. Silēsia (← germ. Silingi, nazwa plemienna, w przekazie grec. Silíggai, pewnie od pierwotnej nazwy góry Ślęży, istnieje etymologia słow. związana z rdzeniem slęg- ‘mokry’, por. stpol. ślęgnąć ‘zmoknąć’, ślęganina ‘plucha’, która nie wyjaśnia samogłoski -i- w pierwszej sylabie formy łacińskiej, a ponadto nie zgadza się z topografią terenu; istnienie jeru w słowiańskim bywa podawane w wątpliwość); od tego samego rdzenia Ślęża, rzeka i góra, dawniej Ślęza, Ślędza;

*Torunь > Toruń (← goc. þaúris ‘gigant’ lub *þunar- ‘bóg Thor, piorun’; nazwa może być też zniekształceniem pierwotnego Tarnów);

*Trъlęgъ, *Trъlǫgъ > Trląg, jezioro na Kujawach, największe po Gople (← germ. *trull-inga- < *truzl-inga- ‘miejsce trolli’);

*Trъloga > Trłoga, rzeka i wieś nad Orzycem koło Przasnysza (← germ. *trull-ag- ‘trollowy’);

*Tynьcь > Tyniec (← goc. *tūns, p. wyżej tynъ);

*Tьny, *Tъny, *Tany > Tanew, prawy dopływ Sanu (jeżeli z germ. *tōnō < IE *dōn-, to słow. -a- niejasne; w najstarszych zapisach Tnew, porównywalna z nazwami Dniestru i Dniepru < *dun-);

*Vęgrъ > Wiar (z ukraińskiego *Vjahr), dopływ Sanu w Przemyślu (← germ. *wingr- ‘kręty, krzywy’);

*Vidava > Widawa, dopływ Odry we Wrocławiu, także dopływ Warty (← germ. *wīda-ahwō ‘szeroka rzeka’; na uwagę zasługuje możliwy związek z ptolemejską formą Ouiadoúa, odnoszoną do Odry);

*Voldava > Włodawa, rzeka i miejscowość na Podlasiu (← germ. *walþa-ahwō ‘leśna rzeka’);

*Volxъ ‘Włoch, Wołoch’ (← germ. *walx, ← łac. Volcae, możliwe też było tu pośrednictwo celtyckie);

*Vьldjęʒь > Wieldządz, jezioro i wieś na Ziemi Chełmińskiej, pierwotnie też zapewne nazwa rzeki, noszącej dziś nazwę Bacha (← germ. *wilþja- + -inga- ‘dzikie miejsce’);

*Vьda > Wda, dopływ dolnej Wisły, od tego nazwy pochodne Wieck, Wiecko dowodzące istnienia jeru miękkiego (← germ. *widu- ‘las’);

*Vьdęʒь > Wdzydze, jezioro na górnej Wdzie (← germ. *wid-ing- ‘miejsce leśne’).

Istnieją jednak podstawy, by kwestionować cały szereg innych przykładów uznawanych czasem za zapożyczenia gockie (m.in. Kiparsky), a które mogą być (w większości) odziedziczone równolegle z prajęzyka. Należy tu m.in. *čerda (p. wyżej), a także:

*ablъko ‘jabłko’ (← goc. apel, wyraz odziedziczony lub zapożyczenie wędrujące, o rodowodzie małoazjatyckim);

*běda ‘biada, bieda’ (← goc. gabaidjan ‘zmusić’, lit. baidýti ‘straszyć, przerażać’, łac. foedus ‘wstrętny, szkaradny’ < IE *bhoidhos);

*bolъ ‘ból’ (← goc. balwjan ‘męczyć’, sgn balo ‘zepsucie, zło’, skorn. bal ‘choroba’ < IE *bhel- ‘uciskać’);

*cělъ ‘cały, zdrowy’ (por. ocalić ‘uzdrowić’; ← goc. hails, sgn heil ‘zdrowy, cały’, prus. kailūstikan ‘zdrowie’, może część słownictwa północno-zachodniego lub północnego);

*dělъ ‘dział, podział’ (← goc. dails, możliwe, że wyraz jest odziedziczony lub że kierunek pożyczki był odwrotny);

*gostь ‘gość’ (← goc. gasts, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, prawdopodobnie element słownictwa północno-zachodniego);

*grьča, gryka (← goc. Krēks ‘Grek’, forma pol. może być pierwotniejsza, pol. Grek, strus. grьkъ, sugerują odwrotny kierunek zapożyczenia; grьkъ ‘Grek’ wydaje się pożyczką łacińską);

*ino ‘tylko’ (← goc. ains ‘jeden’, nieprawdopodobne, poza tym w znaczeniu ‘tylko’ w gockim raczej ainaha, spokr. z łac. ūnicus i słow. inokъ);

*istъba ‘izba, ogrzewane pomieszczenie’ (sgn stuba było zapożyczone równolegle z łaciny, do słow. wyraz dotarł bez germańskiego pośrednictwa, por. stang. stofa, ang. stove ‘cieplarnia, kuchenka, piecyk’);

*konopja ‘konopie’ (← goc. *hanaps, prędzej zapożyczenie łacińskie, a wyraz germański zapożyczony przed przesuwką spółgłosek);

*križь ‘krzyż’ (← sgn krūzi, kriuzi, por. niem. Kreuz; ← łac. klas. crux, crucis; z uwagi na brak odpowiedniości słow. ž i sgn z [ts] zapożyczone z łaciny);

*lajati ‘łajać’ (← goc. láian, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, por. np. skr. rāyati ‘łaja’ < IE *laH-);

*lice, *likъ ‘policzek’ (← goc. leiks ‘podobny’, leik ‘ciało’; ir. lессо ‘policzek’ sugeruje rodowód IE: *leikH-, por. skr. likhati ‘znakować, pisać’);

*ljubъ ‘luby, drogi, pożądany’ (← goc. liufs, wyraz odziedziczony, IE *leubh-, teza o zapożyczeniu jest pozbawiona podstaw);

*ljudъ ‘lud’ (← goc. liuds, wyraz odziedziczony, IE *H₁leudh-);

*lъgati ‘łgać’ (← goc. liugan, w gockim inna postać apofoniczna, wyraz odziedziczony, IE *lugh-, *leugh-);

*męso ‘mięso’ (← goc. acc. mimz, zapewne odziedziczone, por. skr. māṁsám < IE *mēmsa-);

*motji, *mogǫ ‘móc’ (← goc. magan, wyraz odziedziczony z rozwojem kentumowym);

*murinъ ‘Murzyn’ (← sgn mōr, por. niem. Mohr, Maure, isl. mór; ← łac. Maurus ‘Maur, Murzyn północnoafrykański’; pośrednictwo germańskie mało prawdopodobne, bo nazwy grup etnicznych z przyrostkiem -inъ mają zwykle rodowód łaciński);

*mъnogъ ‘mnogi, liczny, obfity’ (← goc. manags, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie);

*obrъ ‘olbrzym’ (← goc. abrs ‘silny, gwałtowny’, biabrjan ‘być zaskoczonym’; zapewne z IE *abhro-, *obhro-, lub od etnonimu Avar);

*opona ‘powłoka, to, co opięte’ (← goc. fana ‘część ubrania, łach, gałganek, pielucha’; wyraz słow. ma przejrzystą etymologię związaną z czasownikiem pęti ‘piąć’);

*plęsati ‘tańczyć, pląsać’ (← goc. plinsjan, wyraz BS, prawie na pewno zapożyczenie ze słow. do goc.);

*prijati ‘sprzyjać’ (← goc. frijōn ‘kochać’, wyraz odziedziczony, por. skr. priyāyate ‘traktuje serdecznie’);

*serьga ‘kolczyk’, ros. ser′ga, dial. iserga (← goc. *ausahriggs, por. wyżej, bardziej prawdopodobna jest etymologia turkijska);

*skotъ ‘skot, bydło’, raczej wyraz odziedziczony, zapożyczony ze słowiańskiego do gockiego;

*Slověninъ ‘Słowianin’ (← goc. slawan ‘milczeć’, mało prawdopodobne, por. artykuł o etymologii nazw Słowian);

*smoky ‘figa’ (← goc. smakka, raczej zapożyczenie ze słow. do goc.);

*sǫbota ‘sobota’ (← goc. sabbatō < *sambatō, raczej bezpośrednio z gr. lud. sámbaton, jednak w pol. jak w goc. także zanik -m-);

*strěla ‘strzała’ (niem. Strahl ‘promień, struga, strumień’, sgn strāla, stang. strǣl; raczej wyraz odziedziczony, por. lit. strėlà ‘strzała’, łot. strē̦la ‘smuga, pręga, strumień wody’);

*svekry ‘świekra, matka męża’ (← goc. swaíhrō, przykład rozwoju kentumowego);

*svekъrъ, *svekrъ ‘świekier, ojciec męża’ (← goc. swaíhra, przykład rozwoju kentumowego);

*tysętja, *tysǫtja ‘tysiąc’ (← goc. þūshundī, stisl. þúsund, þúshund; por. lit. tū́kstantis, prus. acc.pl. tūsimtons);

*valiti ‘walić, przewracać’ (← goc. walwjan ‘toczyć’, por. lit. vélti ‘gnieść, filcować’, skr. válati ‘kręci’, łac. volvere ‘toczyć’);

*věra ‘wiara’ (← goc. *wērjan ‘strzec, zachowywać’, tuzwērjan ‘wątpić’, sgn wāra ‘wierność, układ, obrona’, por. łac. vērus ‘prawdziwy’);

*větje ‘wiec’, *větjь ‘rzecz’ (← goc. waíhts ‘przedmiot, rzecz’, por. stpol. wiecić ‘ogłaszać’, prus. waitiāt ‘mówić’, aw. vaēθ- ‘ustalać sądownie’);

*voldati ‘władać’ (w pol. bohemizm, p. włodarz; goc. waldan ‘rządzić, władać’, lit. valdýti ‘władać’, element słownictwa północnego);

*vorgъ ‘wróg’ (← goc. wargs ‘potępiony, banita’ < ‘dusiciel’; niejasny element słownictwa północnego, por. też goc. wraks ‘prześladowca’);

*xoldъ ‘chłód’ (← goc. kalds, hipoteza o germańskim rodowodzie nie objaśnia słow. x-, wyraz o niezbyt jasnej etymologii);

*žьrdь ‘żerdź’ (związane z gród, p. *gordъ).

Germański mógł być też źródłem kalk językowych, np. milosьrdьnъ ‘miłosierny’ utworzono na wzór goc. armahairts (co z kolei kalkuje łac. misericordia), vojevoda utworzono na wzór wyrazu zaświadczonego w sgn heri-zogo.

Stare zapożyczenia germańskie  Według niektórych autorów (np. Vasmer) pierwsze germańskie zapożyczenia w słowiańskim dokonały się przed germańską przesuwką spółgłosek, którą nieprecyzyjnie datuje się na okres między V w. p.n.e. a III w. n.e. I tak, z form starszych od gockich hairda, hōra mają wywodzić się wyrazy *čerda ‘trzoda’ (wobec IE *ḱerdh- – jednak także w bałt. formy kentumowe) i *kury ‘prostytutka, kurwa’, pierwotnie może ‘kura’ (wobec takich samych wahań znaczenia w germańskim). Równie dobrze mogą to jednak być słowa odziedziczone lub zapożyczone z całkiem innego źródła (zob. tutaj).

W III–IV wieku n.e. (migracja Gotów z ujścia Wisły na Ukrainę) do języka słowiańskiego przedostało się sporo pożyczek germańskich. Część pożyczek ma niegocki charakter (np. zawierają e, które w goc. zmieszało się z i), inne wywodzą się od wyrazów germańskich niezaświadczonych w gockim. Nie dowodzi to bynajmniej, że źródłem był na pewno inny dialekt germański. Gockie słownictwo nie jest znane tak dobrze jak greckie czy łacińskie; wielu wyrazów znanych Gotom z pewnością brakuje w znanych dokumentach. Poza tym najwcześniejsze zachowane teksty w tym języku, głównie Biblia Ulfilasa, pochodzą z VI wieku, i nie wiadomo, na ile wiernie oddają językowe cechy tłumaczenia dokonanego 200 lat wcześniej. Pierwsze kontakty słowiańsko-gockie miały zapewne miejsce jeszcze wcześniej, zatem zapożyczenia mogły zachować cechy językowe już nieobecne w znanych tekstach. Źródłem zapożyczeń mogły być też w zasadzie zupełnie nam nieznane języki innych plemion: Gepidów, Herulów czy zwłaszcza Wandalów. Nie można więc zakładać, że jakiś wyraz słowiański nie jest zapożyczeniem germańskim tylko dlatego, że oczekiwanego źródła nie znaleziono w języku gockim.

Część powyższych etymologii bywa kwestionowana lub przemilczana, ciekawe jednak, że w zamian nie proponuje się żadnych wiarygodnych etymologii alternatywnych (np. wyrazy bok, gotowy w słowniku Borysia są uznane za ciemne). Bańkowski uznaje germański rodowód wyrazów chleb i mleko za „niemożliwy”, ale nie podaje żadnych argumentów za tą „niemożliwością” – wydaje się, że jedyną przesłanką jest jego subiektywna niechęć do Germanów, a takiego argumentu poważnie traktować się nie da. Na pewno argumentem nie może być dodatkowa samogłoska -u- w gockiej formie miluks: w językach germańskich tego typu samogłoski są rzeczą zwykłą, np. sgn arbeit ~ arabeit wobec goc. arbeiþs, niem. Arbeit ‘praca’. Nadto identyczność semantyczna germańskich hláifs, melk ~ miluk i odpowiednich wyrazów słowiańskich przy ich ewidentnym podobieństwie fonetycznym, jak również zachowanie odziedziczonego terminu oznaczającego mleko (*melza, *melzivo > pol. młodziwo) z ograniczeniem jego pola semantycznego (‘siara, pierwsze mleko po urodzeniu cielęcia’) jasno wskazują, że chodzi o zapożyczenia.

Nie jest też trudno wytłumaczyć, dlaczego doszło do tych licznych zapożyczeń. Czyżby Słowianie dlatego zapożyczyli germańską nazwę mleka czy chleba, że sami byli dzikusami i nie znali tych produktów? Nie mamy podstaw do formułowania takiej opinii. Być może odpowiednie produkty słowiańskie różniły się jakością, smakiem, sposobem wytwarzania czy kształtem od germańskich, i to właśnie było powodem zapożyczenia. Jednocześnie musimy przyznać, że często nie da się wskazać przyczyny. Rzymian nie można przecież posądzić o prymitywny poziom życia czy nieznajomość sztuki toczenia wojen – a mimo to ich potomkowie przejęli obcojęzyczne, germańskie i słowiańskie nazwy wojny (*werra, *razbojь) i zapomnieli rodzimego terminu bellum. Znali też doskonale konia (equus), a mimo to zastąpili jego nazwę obcym caballus. Z takich samych zagadkowych powodów i Słowianie mogli przyjąć gockie nazwy chleba, mleka itd.

Za wyrazy germańskie pochodzenia słowiańskiego lub przejęte za pośrednictwem słowiańskim uważa się:

• *bilk- (niem. Bilche; pol. pilch);
• *dajla- (ang. deal; po-dział), nie jest wykluczony odwrotny kierunek zapożyczenia lub równoległe przejęcie z nieznanego źródła;
• *drap- (niem. Trappe; pol. drop);
• *karmalō (sgn karmala ‘przewrót, rewolta, rebelia’; słow. *kormola), sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia;
• *kursinna (sgn chursinna, niem. Kürsch, stang. crusne, crusene, por. scs. krъzьno < *kъrzьno ‘futro zwierzęce’);
• *kumeli- (chmiel, prawdopodobnie z turkijskiego, sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia);
• *kunō (stryz. cona ‘rodzaj monety’, śrniem. kunne ‘jednostka miary w handlu futrami’, stszw. cunas, kunen ‘skóra kuny’; pol. kuna);
• *lǣswō (stang. lǣs ‘pastwisko’, śang. leasow; pol. las < IE *loiḱo-, por. łac. lūcus ‘gaj’, ang. lea ‘łąka, kawałek ziemi’, stang. lēah);
• *malta ‘słód’ (ang. malt, niem. Malz; por. cz. mláto; istnieje też hipoteza o odwrotnym kierunku zapożyczenia);
• *neþija- ‘kuzyn, krewny’ (← goc. niþjis, stang. niþþas, stisl. niðr; por. scs. netьjь, stpol. nieć ‘wnuk stryja, wuja lub ciotki’);
• *plat(j)a (por. ros. plat′je);
• *plensjan- (goc. plinsjan ‘tańczyć’, niesłusznie uważane niekiedy za pożyczkę do słow., bo poza tym nieznane w germ., por. pląsać);
• *prangan- (prężyć);
• *sarka- (stnord. serkr ‘koszula, tunika’, ang. dial. sark ← nord.; por. ros. soróčka ‘koszula’, słow. *sorka ‘koszula; torba na futra’);
• *skatta- (goc. skatts ‘pieniądz’, sgn scaz, gen.sg. scazzes ‘denar, pieniądze, wartość’, niem. Schatz ‘skarb’, stang. sceatt ‘własność, mienie, skarb, podatek, jednostka monetarna’, stfrez. sket także ‘bydło’; ← słow. skotъ ‘bydło’, wyjątkowo ‘pieniądze’ (Nowogród), także skot ‘polska moneta z XII–XIV w.’; być może od kotiti ‘wydawać na świat’, dosł. ‘wyrzucać’, anal. do pomiot od miotać, jednak mamy tu s-, nie sъ-, zatem nie jest to przedrostek, prędzej s- ruchome; może też od *skoptъ ‘wykastrowany wół’, stąd łatwo wytłumaczyć podwójne tt w germ.; sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia, co mało prawdopodobne z uwagi na -tt- w gockim, poza tym wyraz germ. ma znaczenie bardziej abstrakcyjne niż słow. i nie ma przekonującej etymologii);
• *skāpa- (skop);
• *skūbō (śgn schûbe, niem. Schaube ‘szeroki płaszcz, kożuch’; pol. szuba ‘obszerne okrycie z adamaszku lub sukna, podbite futrem’);
• goc. smakka ‘figa’ (płd.-słow. smoky, smokъva; z uwagi na -kk- w gockim odwrotny kierunek zapożyczenia mało prawdopodobny, por. *skatta-; wyraz nieznany poza gockim i płd.-słow.; dalsza etymologia nie jest znana);
• germ. *stulp- ‘słup, filar’ (stnord. stulpi, śnider. stolpe ‘belka’; por. słow. *stъlbъ, lit. stul̃bas ‘słup, filar’ < IE *stl̥bho-; słow. alternatywna postać *stъlpъ może być zapożyczona z germ.);
• *twarag- (śgn twarc, niem. Quark; pol. twaróg);
• *xamustr- ‘chomik’ (sgn hamustro, ang., niem. Hamster, z irań., być może zapożyczone równolegle do słow.).

Sentencje i powiedzenia

Osobną kategorię zapożyczeń stanowią sentencje, przysłowia, powiedzenia wzorowane na niemieckich:

każdy kupiec swój towar chwali, z niem. jeder Krämer lobt seine Ware,

kłamstwo ma krótkie nogi, z niem. Lügen haben kurze Beine,

początki bywają trudne, z niem. aller Anfang ist schwer,

trening czyni mistrza, z niem. Übung macht den Meister, znane i w innych językach, ale w polskim mamy kopię składni niemieckiej (czyni mistrza zamiast czyni mistrzem),

tu jest pies pogrzebany ‘w tym cała tajemnica, w tym rzecz, o to właśnie chodzi’, wzorowane na niem. da liegt der Hund begraben,

wino, kobieta i śpiew, z niem. Wein, Weib und Gesang.

Zapożyczenia z polskiego w niemieckim

Niektóre wymienione tu wyrazy mogły być zapożyczone z innych języków słowiańskich, zwłaszcza Słowian Połabskich.

(das) Berlin (miasto) ← połab. berl, birl ‘bagno, trzęsawisko’,

(das) Chemnitz (miasto) ← Kamienica, słow. *kamenica ‘kamienisty potok’,

die Doline ‘dolina krasowa’ ← słow. dolina,

(das) Dresden (miasto) ← słow. *Dręždžany ‘miejsce osadników w podmokłym lesie’ od *dręzga ‘las’,

die Graupe ← krupa,

(das) Graz (miasto w Austrii) ← słoweń. Gradec, ze słow. *gordьcь, pol. Grodziec, Grójec, od gród,

die Grenze ← granica,

die Gurke ← ogórek (przed wiekiem XVI pisany ogurek i będący zapożyczeniem z języka greckiego),

die Horde ← horda,

die Jauche ‘gnojówka, ropa, posoka’ ← jucha ‘zupa rybna’,

die Jause (austriackie) ‘podwieczorek’ ← słwń júžina, od słow. jugъ ‘południe’,

die Karausche ← karaś (prawdopodobnie z pomorskiej formy karus),

die Knute ← ros. кнут, pol. knut, wyraz oznaczający bicz z węzłami i pochodzący z nord. knútr ‘węzeł’,

das (Polnische) Konik ← konik polski (rasa konia o cechach tarpana),

das Kummet (Kumt) ← chomąto,

(das) Leipzig (miasto) ← Lipsk, od lipa,

(das) Lübeck (miasto) ← słow. Ljubice, od rdzenia czasownika lubić,

(die) Oder (rzeka) ← Odra (nazwa o niesłowiańskiej etymologii, spokrewniona z Adriatyk),

das Ogonek ← ogonek (znak diakrytyczny),

die Peitsche ← bicz,

der Peitzker ← piskorz,

der Pflug ← pług (możliwe też zapożyczenie w przeciwnym kierunku, pierwotnym źródłem jest wyraz staroeuropejski / przedindoeuropejski),

die Plinse (wschodnioniemieckie) ← górnołuż. plinc ‘naleśnik’, z dawniejszego mlinc, od rdzenia występującego w mleć, mielić,

die Plötze ← płoć,

der Quark ← twaróg,

die Rendzina ← rędzina,

der Rittmeister ← rotmistrz,

der Roboter ← cz. robot,

(das) Rostock (miasto) ← słow. roztok ‘odnoga rzeki’,

der Säbel ← szabla,

(das) Schwerin (miasto) ← połab. zvěŕin ‘zwierzyniec, stadnina’,

der Stieglitz ← szczygieł,

der Ulan ← ułan,

der Wodka ← wódka,

der Zander ← sandacz,

der Zeisig ← czyżyk,

dalli, dalli ← dalej, dalej,

tschüss ← cześć.

Bibliografia

• zapożyczenia w językach słowiańskich
• zapożyczenia