Tworzenie form imion

Część druga

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

1. Wstęp
2. Forma słownikowa
3. Temat i końcówka
4. Podział imion według zakończenia tematu
5. Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe
6. Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe
7. Rozszerzenia tematu
8. Inne nieregularności tematu
9. Ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników
10. Dobór końcówek fleksyjnych

Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe

W odmianie imion często podlega zmianie spółgłoska kończąca temat, czasami dwie kończące temat spółgłoski. Poniżej omówiono poszczególne typy tematów: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13.

W poniższych uwagach całkowicie pominięto fakt, że różnica między spółgłoską dźwięczną a odpowiadającą jej bezdźwięczną (np. g : k, z : s) zanika na końcu wyrazu – wymowa dźwięczna lub bezdźwięczna zależy tu bowiem tylko od charakteru następującego dźwięku. Zjawisko to pomija także polska ortografia. Zachodzi ono w toku mowy i nie ma nic wspólnego z morfologią, stąd opisano je w innym miejscu.

1. Imiona bez wymian spółgłoskowych. W tematach zakończonych na j po spółgłosce (ortograficznie także i; typ 8), l (typ 10), c, dz, cz, dż, sz, ż, rz (typ 11) oraz na samogłoski (typy 12 i 13) nie ma wymian spółgłoskowych – patrz jednak uwagi o przymiotnikach i rzeczownikach odmieniających się jak przymiotniki oraz o wyjątkach w typie 11. W mowie potocznej w typie 12 wyjątkowo może zjawić się dodatkowe l w miejscowniku kakal~e (od kaka~o). W języku starannym wyraz ten jest nieodmienny.

2. Imiona miękkotematowe na ć, dź, ń, ś, ź. Czysto ortograficzny charakter mają regularne i stałe oboczności końcowych zadziąsłowych spółgłosek tematu (typ 6): ci : c : ć, dzi : dz : dź, si : s : ś, zi : z : ź, ni : n : ń. Pierwsza postać występuje przed samogłoską końcówki a, ą, e, ę, o, ó, u, druga przed i, trzecia przed spółgłoską oraz gdy brak końcówki. Wymowa przy tym nie zmienia się.

3. Imiona na spalatalizowaną wargową. Nieco podobne oboczności występują, jeżeli temat kończy się na [p′, b′, f′, w′, m′], jednak przed spółgłoską i na końcu wyrazu następuje depalatalizacja.

Gdy postać słownikowa rzeczownika nie ma końcówki i kończy się na spółgłoskę p, b, w, m, nie sposób przewidzieć, czy oznaczają one pierwotnie spalatalizowane czy niespalatalizowane dźwięki – nie wiadomo więc, czy temat jest typu 1 czy 9. UWAGA: w miejscowniku liczby pojedynczej oba typy wykazują palatalizację, różnią się jednak końcówką. Porównajmy:

Większość tego typu wyrazów należy do typu 1. Do typu 9 należą (w nawiasach wahania pomiędzy typem 1 a 9):

1. męskoosobowe: gap, Kurp;
2. męskożywotne: cietrzew, czerw, drop, gołąb, jastrząb, karp, kiełb, kiełp, krąp, paw, skarp, żółw, żuraw;
3. męskonieżywotne: (białodrzew), drób, głowotułów, (jarząb), jedwab, korab, modrzew, nów, ołów, przedtułów, rząp (=żąp, żomp), szczaw, śródtułów, tułów, wab, zatułów, (złotogłów); nazwy miejscowości: Bolesław, Borzym, Borzytuchom, Bytom, Chocim, Dobiegniew, Golub, Inowrocław, Jarosław, Jastrząb, Miłosław, Okocim, Oświęcim, Pcim, Pęcław, Przecław, Radom, Siepraw, Stradom, Strzegom, Torzym, Tuchom, Unisław, Walim, Wodzisław, Wolbrom, Wrocław, Zadzim, Zakroczym, Żelim;
4. żeńskie: brew, brzoskiew, brukiew, bukiew, cerkiew, chorągiew, driakiew, gązew, głąb, jątrew, konew, kotew, krew, krokiew, łagiew, łuskiew, małgiew, marchew, mątew, ostew, ostrew, płatew, półkrew, rukiew, rzodkiew, stągiew, warząchew, żagiew (niektóre z tych terminów brzmią dziś obco dla przeciętnego Polaka); nazwy miejscowości: Cerekiew, Gołdap, Mełgiew, Narew, Omulew, Ostrów (Mazowiecka), Padew, Panew, Pełtew, Ponikiew, Tanew, Turew, Uszew.

Do typu 9 należą także liczebniki 7 i 8: siedem : siedmiu, osiem : ośmiu.

4. Tematy na j po samogłosce. W typie 7 kończące temat j (po samogłosce) ginie przed końcówką ~i, np. szyj~a : szy~i, pokój : poko~i.

5. Rzeczowniki męskoosobowe zakończone na ~c, ~dz. Niektóre rzeczowniki męskoosobowe typu 11 mogą w wołaczu przybierać (nieregularną) końcówkę ~e, przed którą zachodzi wymiana c : cz, np. chłopiec : chłopcze. W należącym również do typu 11 nieregularnym rzeczowniku ksiądz, następuje wymiana dz : ż, np. ksiądz : księże, księża.

6. Rzeczowniki twardotematowe. Regularne są wymiany spółgłosek imion twardotematowych (typy 1–5). Zachodzą one przed końcówkami ~i (w typach 3 i 5 zamienia się ona w ~y) oraz ~e. W typie 5 następują dodatkowo wymiany przed ~y (które zamienia się tu w ~i) oraz przed ~em.

7. Nietypowe wymiany spółgłosek w odmianie rzeczowników zakończonych na ~k, ~g, ~ch, ~h. Przed końcówką wołacza ~e występującą wyjątkowo w typie 5 następują wymiany k : cz i g : ż, np. człowiek : człowiecze, bóg : boże. Taka sama wymiana następuje w nieregularnym rzeczowniku oko : oczy. Nietypowa oboczność występuje także w ucho : uszy (typ 4), gdyż normalnie sz zjawia się tu tylko przed końcówką ~e.

Spółgłoska h występuje tylko w wyrazach obcego pochodzenia, ponadto tylko w kilku przypadkach kończy temat (typ 4). Dlatego nie podlega regularnym alternacjom: duha : dudze lub duże, wataha : wataże lub watasze, Sapieha : Sapieże lub Sapiesze. Formy z sz szerzą się wbrew tradycji, gdyż obecnie wymowa h, niegdyś spółgłoski dźwięcznej, jest taka sama jak ch (które regularnie wymienia się właśnie do sz).

8. Wymiany w grupach spółgłoskowych. Alternacjom podlega jedynie ostatnia spółgłoska tematu, wyjątkowo podlegają im również s i z w grupach zd, st, sn, zn, sł, zł. Nie zmieniają się s, z w grupach z innymi spółgłoskami, np. izba : zbie, nazwa : nazwie, Polska : Polsce. W grupach sm, zm obserwujemy wahania: pismo : piśmie, ale osm : osmie, pasmo : pasmie (rzadziej paśmie). Niekiedy wymowa nie odpowiada pisowni, zwłaszcza w wyrazach na ~zm, np. komunizm : komunizmie (w wymowie obowiązkowo z wymianą: [komuniźm′e]).