Tworzenie form imion

Część czwarta

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

1. Wstęp
2. Forma słownikowa
3. Temat i końcówka
4. Podział imion według zakończenia tematu
5. Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe
6. Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe
7. Rozszerzenia tematu
8. Inne nieregularności tematu
9. Ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników
10. Dobór końcówek fleksyjnych

Dobór końcówek fleksyjnych

Imiona (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki) mogą odmieniać się według jednej z trzech głównych deklinacji:

1. rzeczownikowej – większość rzeczowników i liczebniki zbiorowe,
2. przymiotnikowej – przymiotniki, niektóre rzeczowniki, zaimki, liczebniki, w tym liczebnik główny jeden,
3. liczebnikowej – liczebniki główne (z wyj. jeden).

Uwagi.

• Pomijam tu całkowicie pewne zaimki (kto, co, ja, ty, my, wy) mające tzw. odmianę zaimkową, w rzeczywistości indywidualną (np. końcówek ~ogo, ~omu używa się tylko w odmianie zaimka kto).
• Pewne wyrazy będące znaczeniowo i składniowo np. rzeczownikami bywają odmieniane jak przymiotniki. Ustalenie typu odmiany rzeczownika może więc czasem napotkać na trudności, por. głowa, głowy – dekl. rzeczownikowa, ale królowa, królowej – dekl. przymiotnikowa.
• Końcówki powodujące wymiany spółgłosek oznaczono gwiazdką (*); należy pamiętać, że przed nieoznakowanym w ten sposób e zachodzi ponadto wymiana k, g : ki, gi.

Deklinacja rzeczownikowa

Ten typ odmiany jest mocno zróżnicowany, zwłaszcza w liczbie pojedynczej, gdzie daje się wyodrębnić szereg typów odmiany; odrębne końcówki charakteryzują też rzeczowniki poszczególnych rodzajów gramatycznych. Należy pamiętać, że:

• według deklinacji męsko-nijakiej odmienia się większość rzeczowników męskich i wszystkie nijakie (o ile w ogóle są odmienne);
• według deklinacji żeńskiej odmieniają się rzeczowniki żeńskie i niektóre rzeczowniki męskoosobowe, w tym wszystkie zakończone na ~a, np. mężczyzna,
• według deklinacji żeńskiej odmieniają się niektóre rzeczowniki męskoosobowe zakończone na ~o, np. tato;
• inne rzeczowniki m-os. na ~o należą do deklinacji męsko-nijakiej, np. maestro, dziadzio;
• w obrębie deklinacji żeńskiej wyróżnia się deklinacje: samogłoskową twardą (kl. 1–5, np. kobieta), samogłoskową miękką (kl. 6–13, np. ziemia) i spółgłoskową (tylko kl. 6–11), np. kość; podział na deklinacje twardą i miękką w obrębie deklinacji męsko-nijakiej jest mniej wyraźny;
• rzeczowniki dekl. żeńskiej samogłoskowej są rodzaju żeńskiego (np. kobieta, skrobia) lub męskoosobowego (poeta, hrabia);
• rzeczowniki dekl. żeńskiej spółgłoskowej są rodzaju żeńskiego z wyjątkiem archaicznego dziś m-os. mość;
• w liczbie mnogiej nie ma wyraźnego podziału na deklinacje;
• rzeczowniki nijakie obcego pochodzenia zakończone na ~um są nieodmienne w liczbie pojedynczej (odmieniają się w liczbie mnogiej);
• rzeczownik m-os. państwo występuje formalnie w liczbie pojedynczej, choć składniowo jest to liczba mnoga we wszystkich przypadkach.

Mianownik liczby pojedynczej jest podany w słowniku. Typowe końcówki to:

• ~ZERO w dekl. męsko-nijakiej w rodzaju męskim i w dekl. żeńskiej spółgłoskowej,
• ~o, ~e, ~ę w rodzaju nijakim,
• ~a, ~i w dekl. żeńskiej samogłoskowej.

Mniej typowymi końcówkami są:

• ~o w rodz. męskoosobowym; rzeczowniki tego typu należą, bez wyraźnych reguł, do deklinacji męsko-nijakiej (dziadzio, maestro, Mieszko) lub żeńskiej (Fredro, tato),
• ~o w rodz. męskożywotnym, np. Reksio,
• ~o w rodz. męskonieżywotnym, np. brzusio,
• ~ę w rodz. m-os. w wyrazie książę,
• ~um w rodz. nijakim, np. muzeum (ale np. sum – m-żyw.); rzeczowniki nijakie na ~um są nieodmienne w lp.

Końcówki M lp zestawiono też w punkcie dotyczącym rodzaju.

Dopełniacz liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~a w dekl. męsko-nijakiej w rodzaju męskoosobowym, męskożywotnym i nijakim,
• ~u w dekl. męsko-nijakiej w rodzaju męskonieżywotnym (istnieje wiele wyjątków od tej reguły),
• ~y w dekl. żeńskiej w kl. 1–4, 11, 12,
• ~i w dekl. żeńskiej w kl. 5–10, 13 (obocznie też 12).

Nieregularne są:

• końcówka ~u u rzeczowników męskożywotnych bawół, wół;
• końcówka ~a u wielu rzeczowników męskonieżywotnych (dekl. męsko-nijakiej), przede wszystkim oznaczających narzędzia (bat, młotek – bata, młotka, choć korkociąg – korkociągu), ale i u wielu innych bez wyraźnej reguły (np. kościół, owies – kościoła, owsa, choć popiół, len – popiołu, lnu);
• końcówka przymiotnikowa ~ego u rzecz. m-os. dekl. żeńskiej hrabia, sędzia – hrabiego, sędziego.

Celownik liczby pojedynczej ma końcówkę:

• ~owi w dekl. męsko-nijakiej w rodzaju męskim,
• ~u w dekl. męsko-nijakiej w rodzaju nijakim,
• *~e w dekl. żeńskiej dla rzeczowników kl. 1–5,
• ~i w dekl. żeńskiej dla rzeczowników kl. 6–10, 12, 13,
• ~y w dekl. żeńskiej dla rzeczowników kl. 11.

Nieregularne są:

• końcówka „nijaka” ~u występuje w odmianie pewnych rzeczowników m-os. (arcyksiążę, bóg, brat, chłop, chłopiec, czart, czort, diabeł, ksiądz, książę, ojciec, pan, pop, praojciec, także państwo ze znaczeniem lm), m-żyw. (kot, lew, mrówkolew, pies), m-nżyw. (łeb, świat – ale nie pochodne, które mają formę regularną, np. wszechświatowi);
• formy oboczne mają rzeczowniki m-os. człek – człeku, człekowi; kat – katu ~ katowi, m-żyw. orzeł – orłu ~ orłowi; osioł – osłu ~ osłowi oraz m-nżyw. owies – owsu ~ owsowi;
• końcówka przymiotnikowa ~emu u rzecz. m-os. dekl. żeńskiej hrabia, sędzia – hrabiemu, sędziemu.

Biernik liczby pojedynczej:

• ma odrębną końcówkę ~ę w deklinacji żeńskiej samogłoskowej,
• u pozostałych rzeczowników (tj. w dekl. męsko-nijakiej i żeńskiej spółgłoskowej):
  • w rodz. m-os. i m-żyw. jest równy dopełniaczowi (także hrabia, sędzia – hrabiego, sędziego),
  • w rodz. m-nżyw., nijakim i żeńskim jest równy mianownikowi.

Rzeczownik żeński pani przybiera końcówkę przymiotnikową ~ą: panią (por. gospodyni – gospodynię).

Narzędnik liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~em w deklinacji męsko-nijakiej,
• ~ą w deklinacji żeńskiej.

Miejscownik liczby pojedynczej:

• ma końcówkę *~e u większości rzeczowników kl. 1–3,
• ma końcówkę ~u u rzeczowników dekl. męsko-nijakiej kl. 4–11,
• jest równy celownikowi w deklinacji żeńskiej.

Niezgodnie z regułami:

• końcówkę ~u mają pewne rzeczowniki kl. 1–3: m-os. pan – o panu, syn – o synu, m-nżyw. dom – domu, nijakie dobro – o dobru, zło – o złu; forma w ręku (zamiast w ręce) jest dziś przestarzała;
• końcówka przymiotnikowa ~im występuje (obok regularnego ~i) w odmianie rzecz. m-os. dekl. żeńskiej hrabia, sędzia – o hrabim, o sędzim – o hrabi, o sędzi.

Wołacz liczby pojedynczej:

• ma końcówkę ~o w dekl. żeńskiej samogłoskowej na ~a,
• ma końcówkę ~i w dekl. żeńskiej samogłoskowej na ~i oraz spółgłoskowej, kl. 6–10,
• ma końcówkę ~y w dekl. żeńskiej spółgłoskowej, kl. 11,
• jest równy miejscownikowi u większości rzeczowników męskich dekl. męsko-nijakiej,
• jest równy mianownikowi w rodz. nijakim, u większości rzeczowników m-os. na ~o (tato, maestro) oraz ~ę (książę).

Nieregularne formy wołacza:

• końcówkę *~e mają niektóre rzecz. m-os. kl. 11 na ~ec, np. chłopiec – chłopcze, młodzieniec – młodzieńcze, ojciec – ojcze, starzec – starcze, także ksiądz – księże, oraz kl. 5: bóg – boże (obok regularnych człeku, człowieku istnieją też archaiczne człecze, człowiecze),
• spośród rzeczowników kl. 1–3 mających nieregularną dla nich końcówkę ~u w miejscowniku, pan ma wołacz panie, natomiast syn, dom – synu, domu,
• końcówka ~u występuje u rzeczownika m-nżyw. lud – ludu,
• końcówka ~u występuje u rzecz. zdrobniałych kl. 5, 6, 7, 10 dekl. żeńskiej, tak m-os. (dziadzia – dziadziu), jak i żeńskich (mamuśka, mamusia, Maja, Ola – mamuśku, mamusiu, Maju, Olu).

Mianownik liczby mnogiej (i zawsze równy mu wołacz liczby mnogiej) ma dwie odrębne formy: męskoosobową i niemęskoosobową. Rzeczowniki męskoosobowe tworzą zwykle obie formy, pozostałe tylko formę niemęskoosobową. Forma męskoosobowa przybiera końcówki:

• *~i u większości rzecz. kl. 1, 2, 4,
• *~y u większości rzecz. kl. 3, 5,
• ~e u większości rzecz. kl. 6–11,
• ~owie u wielu rzeczowników m-os.; nie istnieje reguła mówiąca, które rzeczowniki przybierają tę końcówkę.

Uwagi:

• Końcówka *~e występuje także u rzeczowników mających w lp rozszerzenie ~in~, np. Słowianin – Słowianie, oraz u kilku rzeczowników zakończonych na ~an, np. Hiszpan – Hiszpanie.
• Końcówka ~owie występuje czasem obok regularnego ~i / ~y lub ~e tworząc formy bardziej „dostojne”, np. profesorzy, jegomoście – profesorowie, jegomościowie.
• Rzeczowniki kl. 11 zakończone na ~ec, ~ca mają końcówkę ~y, np. młodzieniec – młodzieńcy, łowca – łowcy; także szewc – szewcy.
• Wyjątkową końcówkę ~a mają brat – bracia, ksiądz – księża, książę – książęta.

Forma niemęskoosobowa ma końcówki:

• ~y u rzeczowników męskich i żeńskich kl. 1–4, 12,
• ~i u rzeczowników męskich i żeńskich kl. 5,
• ~e u rzeczowników męskich i żeńskich kl. 6–11, 13,
• ~a u rzeczowników nijakich.

Wyjątki:

• końcówkę ~a przybierają pewne rzeczowniki m-os. zakończone na ~o, ~ę (o ile występują w formie niemęskoosobowej: mikado, książę – te mikada, te książęta – ale regularne te wariatuńcie);
• końcówkę ~a ma też rzeczownik m-nżyw. cud – cuda;
• końcówkę ~i mają dwa rzeczowniki m-nżyw. kl. 6.: dzień, śmieć – dni, śmieci;
• końcówkę *~i ma rzeczownik nijaki dziecko – dzieci;
• końcówkę ~i mają niektóre rzeczowniki żeńskie spółgł. kl. 6–10 bez wyraźnych reguł: sieć, brew, myśl – sieci, brwi, myśli, choć płeć, konew, sól – płcie, konwie, sole;
• końcówkę *~y mają rzeczowniki nijakie oko, ucho – oczy, uszy;
• końcówkę ~y mają niektóre rzeczowniki żeńskie spółgł. kl. 11 bez wyraźnych reguł: mysz – myszy, choć noc – noce;
• końcówkę *~e ma rzeczownik żeński ręka – ręce;
• końcówkę przymiotnikową ~e (bez wymian spółgłoskowych) ma szereg rzeczowników m-nżyw. na ~ans, np. seans – seanse (choć sekstans – sekstansy) oraz żeńskich na ~ansa, np. szansa – szanse.

Dopełniacz liczby mnogiej ma końcówki:

• ~ów u rzeczowników męskich,
• ZERO u rzeczowników nijakich i żeńskich samogłoskowych (z wyj. kl. 12, 13),
• ~i u rzeczowników żeńskich kl. 12, 13 i spółgłoskowych kl. 6–10,
• ~y u rzeczowników żeńskich spółgłoskowych kl. 11.

Końcówka ~ów występuje u pewnych rzeczowników nijakich:

• nacechowanych stylistycznie: chłopisko, pysio – chłopisków, pysiów,
• zakończonych w M lp na ~um: muzeum – muzeów,
• innych obcego pochodzenia: ranczo, studio – ranczów, studiów.

Końcówkę ZERO przybierają pewne rzeczowniki męskoosobowe:

• niektóre z przyrostkiem ~in, np. Słowianin – Słowian, choć Amerykanin – Amerykanów, bez określonej reguły,
• niektóre deklinacji żeńskiej: mężczyzna – mężczyzn, sługa – sług, choć artysta – artystów,
• rzeczownik przyjaciel – przyjaciół.

Końcówka ~i występuje też w odmianie:

• Rzecz. m-os. brat – braci,
• Rzecz. nijakiego dziecko – dzieci,
• wielu rzeczowników kl. 6–10 bez wyraźnych reguł, porównaj:
  • m-os. leń, złodziej, cieśla – leni, złodziei, cieśli, choć uczeń, wuj, król – uczniów, wujów, królów,
  • m-żyw. słoń, żółw, mól – słoni, żółwi, moli, choć miś, wij – misiów, wijów,
  • m-nżyw. dzień, pokój, szczaw, lokal – dni, pokoi, szczawi, lokali, choć kić, słój, bal – kiciów, słojów, balów,
  • nijakie narzędzie, ślepie, wole – narzędzi, ślepi, woli, choć danie, przysłowie, pole – dań, przysłów, pól,
  • żeńskie samogłoskowe bazia, zbroja, głębia – bazi, zbroi, głębi, choć świnia, szyja, ziemia – świń, szyj, ziem.

Końcówka ~y występuje też w odmianie:

• Rzecz. m-os. ksiądz – księży,
• wielu rzeczowników kl. 11 bez wyraźnych reguł, porównaj:
  • męskoosobowe lekarz – lekarzy, choć mąż – mężów,
  • męskożywotne zając – zajęcy, choć piesiec – pieśców,
  • męskonieżywotne miesiąc – miesięcy, choć koc – koców,
  • nijakie pnącze – pnączy, choć słońce – słońc,
  • żeńskie samogłoskowe sadza – sadzy, choć owca – owiec.

Końcówka liczebnikowa ~u występuje w odmianie rzecz. nijakich oko, ucho – oczu, uszu.

Celownik liczby mnogiej ma zawsze końcówkę ~om.

Biernik liczby mnogiej nie ma nigdy odrębnej formy i jest równy:

• dopełniaczowi rzeczowników męskoosobowych,
• mianownikowi rzeczowników niemęskoosobowych.

Narzędnik liczby mnogiej:

• ma zwykle końcówkę ~ami;
• końcówka ~mi występuje u pewnej liczby rzeczowników:
  • m-os. brat, gość, ksiądz, przyjaciel – braćmi, gośćmi, księżmi, przyjaciółmi, także ludzie – ludźmi,
  • m-żyw. koń – końmi,
  • m-nżyw. liść, pieniądz – liśćmi, pieniędzmi, także gwóźdź – gwoźdźmi obok gwoździami, spotkałem też żołądź – żołędźmi (obok żołędziami), choć słowniki nie notują tej formy,
  • nijakich dziecko – dziećmi,
  • żeńskich dłoń, gałąź, gęś, kość, nić, ość, skroń – dłońmi, gałęźmi, kośćmi, nićmi, ośćmi, skrońmi, także sanie – sańmi (dopuszcza się regularne dłoniami, gałęziami, gęsiami, ościami, saniami, w pewnych wyrażeniach dopuszcza się także kościami, trafiające się skroniami nie uważa się za poprawne, choć mnie wydaje się naturalne, w końcu słowniki milczą na temat zasłyszanego pięść – pięśćmi obok pięściami).
• końcówka ~yma występuje w obocznych (przestarzałych) formach rzecz. nijakich oko, ucho – oczyma, uszyma, obok oczami, uszami;
• końcówka ~oma występuje w starszej formie rzecz. żeńskiego ręka – rękoma, obok rękami;
• w pewnych wyrażeniach używa się archaicznej końcówki ~y: przed wieloma laty, dawnymi czasy, innymi słowy (poza tym obowiązują normalne formy latami, czasami, słowami).

Miejscownik liczby mnogiej ma stale końcówkę ~ach. Nazwy państw Niemcy, Węgry, Włochy mają jednak wyjątkowo ~ech: w Niemczech, na Węgrzech, we Włoszech. Archaiczna forma rzeczownika ręka z końcówką ~u była odczuwana także jako forma liczby pojedynczej, przetrwała tylko w pewnych wyrażeniach z dzieckiem na ręku, z mieczem w ręku.

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14