Tworzenie form imion

Część pierwsza

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

  1. Wstęp
  2. Forma słownikowa
  3. Temat i końcówka
  4. Podział imion według zakończenia tematu
  5. Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe
  6. Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe
  7. Rozszerzenia tematu
  8. Inne nieregularności tematu
  9. Ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników
  10. Dobór końcówek fleksyjnych

Wstęp

Zadaniem poniższego artykułu jest pomoc w poprawnym ustaleniu wszystkich form deklinacyjnych imienia w oparciu jedynie o jego formę podaną w słowniku dwujęzycznym (lub wielojęzycznym). Dobre słowniki powinny, gdy to konieczne, podawać informacje o odmianie wyrazów w przypadku języka o tak złożonej morfologii jak polski. Niestety, większość słowników nie należy do kategorii dobrych. Być może więc informacje poniżej podane okażą się pomocne.

Dla poprawnego ustalenia postaci odmiennych form imienia proponuję następujący schemat postępowania:

  1. Na podstawie podanej w słowniku formy ustalić temat i końcówkę.
  2. Ustalić przynależność wyrazu do jednej z 13 klas na podstawie zakończenia tematu.
  3. Ustalić, jakie wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe mogą wystąpić w odmianie, ustalić także ewentualne rozszerzenia tematu (znaleźć wszystkie możliwe postacie tematu).
  4. Ustalić rodzaj gramatyczny (w przypadku rzeczowników).
  5. Ustalić zestaw końcówek i połączyć je z odpowiednimi postaciami tematu.

Forma słownikowa

Formą słownikową imion jest mianownik liczby pojedynczej, w przypadku przymiotników i podobnych – mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego, wyjątkowo dla większości liczebników – mianownik formy niemęskoosobowej. Jeżeli rzeczownika używa się tylko w liczbie mnogiej, formą słownikową jest mianownik liczby mnogiej. W rzadkich wypadkach podaje się w słowniku mianownik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego przymiotnika, np. ciężarna.

Temat i końcówka

Aby poprawnie odmienić imię znając jego formę słownikową, należy przede wszystkim określić temat i końcówkę.

  1. Jeżeli imię (najczęściej rzeczownik) w formie słownikowej kończy się na spółgłoskę, temat równy jest formie słownikowej, a końcówka jest zerowa. Np. gość, pieśń, cel.
  2. Jeżeli imię kończy się na samogłoskę a, e, ę, o, y, należy odciąć ją, aby otrzymać temat. Np. żon~a, serc~e, szczeni~ę, drzew~o, myśliw~y, duż~y, pomyj~e. Końcówkę stanowi odrzucona samogłoska.
  3. Jeżeli imię kończy się na samogłoskę i, należy przestrzegać następujących zasad:
    1. Jeżeli imię kończy się na ~gi, ~ki wystarczy po prostu oderwać końcówkę ~i, np. miękk~i, drog~i.
    2. Jeżeli imię kończy się na ~ci, ~dzi, ~ni, ~si, ~zi (wymawiane w sposób zwykły dla wyrazów rodzimych), należy pamiętać o zasadach polskiej ortografii i zapisując postać tematu po oderwaniu końcówki ~i należy przywrócić pisownię ć, dź, ń, ś, ź.
    3. Jeżeli imię kończy się na ~bi, ~fi, ~mi, ~pi, ~wi odrywamy końcówkę ~i, a dla zaznaczenia, że końcowa spółgłoska tematu jest spalatalizowana, stosujemy zapis b′, f′, m′, p′, w′.

Przy ustalaniu tematu problem mogą stanowić imiona męskoosobowe używane tylko w liczbie mnogiej. Jest to jednak klasa bardzo nieliczna i obejmuje głównie zaimki i rzeczowniki pochodzenia przymiotnikowego: niektórzy, temat niektór~, obecni, temat obecn~ (nie obecń~). Nazwy narodowości i plemion, choć niekiedy używane niemal wyłącznie w liczbie mnogiej, mają jednak rzadsze (czasem niemal nieużywane i dlatego sprawiające wrażenie szokujących) formy liczby pojedynczej, które powinny figurować w słownikach, np. lp od Majowie to (ten) Maja, od Ariowie – (ten) Aria.

Gdy nie podano liczby pojedynczej, nie ma problemu z wydzieleniem tematu i końcówki w liczbie mnogiej nazw mieszkańców, plemion i narodowości na ~owie, np. Serb~owie. W przypadku nazw na ~anie należy przyjąć dwa różne tematy: dla liczby pojedynczej ~anin~ i dla liczby mnogiej ~an~, np. Słowianie: Słowianin~, Słowian~, w rzeczownikach tego bowiem typu występuje przyrostek ~in~ rozszerzający temat. W wyrazach Cyganie, Hiszpanie występuje jednak tylko temat krótszy: Cygan~, Hiszpan~.

Wyrazy obcego pochodzenia, których nie da się sprowadzić do jednej z wymienionych postaci, są zwykle nieodmienne (np. gnu, maksi, pepsi, safari), jedynie niektóre rzeczowniki męskoosobowe (w tym imiona własne) zakończone na ~i po innych spółgłoskach niż wymienione (np. Mahdi) są odmieniane jak przymiotniki; ich temat w różnych formach równy jest części formy słownikowej poprzedzającej ~i bądź dodatkowo rozszerzony o [j] (pisane i), np. Mahd~i, Mahdi~ego, o Mahd~im. Rzeczowniki zakończone na dwie samogłoski, z których końcową nie jest ~a, odmieniają się tylko wyjątkowo i tylko w mowie potocznej. Np. formom kaka~o, szklanka kaka~a, w kakal~e spotykanym w języku mówionym odpowiadają książkowe postacie nieodmienne: kakao, szklanka kakao, w kakao.

Temat zwykle zakończony jest spółgłoską, niekiedy jednak samogłoską a, e, o, u – jest to możliwe tylko jeżeli w formie słownikowej występuje jeszcze samogłoskowa końcówka (prawie zawsze ~a): kaka~o, Nauzyka~a, ide~a, sto~a, statu~a.

Jeżeli końcówkę poprzedza w piśmie litera i, niemal nigdy nie oznacza ona samogłoski, lecz:

  1. zmiękczenie końcowej spółgłoski tematu, np. Słupi~a, skrobi~a, Karwi~a, ziemi~a, babci~a, Jadzi~a, Zosi~a, buzi~a, łani~a; uwzględniając osobliwości polskiej ortografii tematy tych wyrazów zapiszemy Słup′~, skrob′~, Karw′~, ziem′~, babć~, Jadź~, Zoś~, buź~, łań~;
  2. dźwięk j po spółgłoskach b, ch, cz, d, dż, f, g, h, k, l, m, p, r, sz, t, w, ż, np. rupi~a, Arabi~a, mafi~a, rewi~a, armi~a, kuti~a, gildi~a, ari~a, maki~a, magi~a, monarchi~a, lili~a;
  3. wyjątkowo litera i oznacza samogłoskę i w nieprzyswojonych wyrazach obcego pochodzenia: Kia, Mia, Pio (wyrazy tego typu często pozostają nieodmienne).

Należy tu podkreślić, że grupy liter pi, bi, wi, mi w wyrazach odczuwanych jako obce oznaczają połączenia [pj, bj, wj, mj], w innych wypadkach zaś spalatalizowane spółgłoski wargowe (na spalatalizowane fi kończące temat brak chyba przykładów). Nie zawsze potoczna wymowa odpowiada przyjętym w języku literackim regułom, np. zapożyczone słowo armia w języku literackim powinno brzmieć [armja], ale powszechnie słyszy się jedynie [arm′a]. W konsekwencji dopełniacz armii wymawiany jest wbrew pisowni [arm′i] zamiast [armji]. Podobnie zachowują się harpia, relikwia, szałwia, Warmia i inne wyrazy, w których i [j] poprzedzone jest dwoma spółgłoskami (ale np. entalpia może być wymawiana z j). Przykładem odwrotnym jest rodzimy rzeczownik konopie (używany tylko w liczbie mnogiej) wymawiany powszechnie jako obcy: [konopje]. Stąd dopełniacz konopi bywa wymawiany [konopji] i pisany błędnie konopii (nawet w poważnych pracach naukowych).

Podział imion według zakończenia tematu

Ze względu na rodzaj końcowej głoski tematu podzielimy imiona na 13 klas. Wyróżnimy zatem wyrazy o temacie zakończonym na:

  1. b, d, f, m, n, p, s, t, w, z (np. bab~a, grub~y, dziad, chud~y, szaf~a, mam~a, sian~o, brudn~y, tęp~y, wąs, wat~a, żółt~y, drzew~o, łatw~y, wóz);
  2. ł (np. masł~o, biał~y);
  3. r (np. kor~a, ostr~y);
  4. ch, h (np. uch~o, cich~y, duh~a);
  5. g, k (np. wag~a, drog~i, jajk~o, lekk~i);
  6. ć, dź, ń, ś, ź (np. babci~a, koc~i, łódź, pan~i, Zosi~a, Zuzi~a);
  7. j po samogłosce (np. szyj~a);
  8. j po spółgłosce:
    1. zapisywane literą j (po c, s, z, np. lekcj~a, sesj~a, fuzj~a; na dz brak przykładów);
    2. zapisywane literą i (po pozostałych spółgłoskach, np. Arabi~a, hadżi : hadżi~ego).
  9. b′, f′, m′, p′, w′ (np. zagłębi~e, ryb~i, elf~i, ziemi~a, olbrzym~i, ślepi~e, głup~i, krew : krwi~ą, lw~i);
  10. l (np. bal, podstol~i);
  11. c, cz, dz, dż, rz, sz, ż (np. rac~a, rzecz, leśnicz~y, wiedz~a, cudz~y, radż~a, morz~e, kusz~a, nasz, nóż, duż~y);
  12. a, o, u (np. Nauzyka~a, sto~a, statu~a);
  13. e (np. ide~a).

Imiona dzielimy ogólnie na:


Ciąg dalszy

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14