Składnia języka polskiego

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Sposoby wyrażania poszczególnych części zdania

Niezależne części zdania

W niektórych zdaniach spotyka się elementy niepowiązane składniowo z innymi. Przybierają one postać wyrazów, wyrażeń lub zwrotów. Należą do nich:

• wołacze i wyrazy pełniące ich funkcje: Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie. Beata, byłaś już u Agnieszki?
• wykładniki wyrażające postawę uczuciową mówiącego: Jezu, daj mi spokój. Do licha, to nie tak ma być. A, jesteś.
• wykładniki stosunku mówiącego do treści zdania: Nie, to nie ja. Słowo honoru, to nie ja. Niestety, nie mogę. To może, jak sądzę, być prawdą. Na takie słowa, jak rozumiesz, nie mogłem nie zareagować. Jestem tym oczywiście zainteresowany. Naturalnie, wolno ci tak zrobić. Istotnie, było jak mówisz. Ona widocznie o tym zapomniała. Przyznam szczerze, wolałbym coś innego. Rzeczywiście, masz rację. Pewnie przyjdzie później. Może się mylę. Widocznie źle cię zrozumiałem.
• nawiązania do treści wyrażonych poza danym zdaniem: Po pierwsze, musisz o nim zapomnieć. Po drugie, poniesiesz konsekwencje swojego czynu. Reasumując, zdarzenie wygląda na poważne. Właśnie, to jest problem. Pociąg tymczasem minął małą stacyjkę. Wtem rozległ się huk wystrzału.

Uwaga: za niezależne części zdania można uznać także równoważniki zdań przydawkowych i egzemplifikacje, omówione niżej. Dotyczy to zwłaszcza wyrażenia na przykład, które może poprzedzać dowolną część zdania, informując o niekompletności wzmiankowanego zbioru przedmiotów czy zjawisk, np. Systemem informatycznym jest na przykład edytor tekstu. Mógłbym teraz cię na przykład pocałować. Wąskotorowe tramwaje można spotkać na przykład w Łodzi. Wczoraj na zebraniu był na przykład Kowalski. W wolnych chwilach na przykład oglądam telewizję albo czytam książkę. W opracowaniach poświęconych składni nie zajmowano się dotąd tym wyrażeniem.

Negacja

W języku polskim używa się partykuły przeczącej nie (pomijam tu dyskusję, czy to rzeczywiście i zawsze partykuła), która zawsze poprzedza wyraz, do którego się odnosi (stąd np. ang. is not = polskie nie jest). Również krótka odpowiedź ma postać nie, nie ma więc różnicy odpowiadającej angielskiemu not – no, np. nie, nie jestem dzieckiem – no, I am not a child. Specjalne formy przeczące mają natomiast zaimki, np. ktoś – nikt, coś – nic, któryś – żaden, kiedyś – nigdy, gdzieś – nigdzie. Dużo problemów sprawia pisownia łączna i rozdzielna nie z różnymi częściami mowy. Nie wdając się w szczegóły, obecnie nie pisze się rozdzielnie z czasownikami: On nie przyszedł, z imiesłowami przysłówkowymi: nie idąc, a także przy przeciwstawieniach wszelkiego typu: Nie ja śpiewałem, ale siostra. Nie pijący, ale palący. Trudno nie odnieść wrażenia, że tylko w tym ostatnim przypadku pisownia rozdzielna jest uzasadniona, mimo pisowni nie ma, nie jest, nie będąc wymawia się jak jeden wyraz, o czym świadczy także akcent (nie ma, nie jest, nie rób). Zgodnie z wymową stosuje się natomiast pisownię łączną w niewymienionych wyżej przypadkach, w tym z imiesłowami przymiotnikowymi: nieidący, niepalący. Pisownia typu *Uprasza się o nie palenie jest błędna, należy zgodnie z wymową i logiką pisać Uprasza się o niepalenie.

W języku polskim, w przeciwieństwie np. do angielskiego, obowiązuje zasada wielokrotnego przeczenia. Oznacza to, że w zdaniach przeczących wszystkie użyte zaimki muszą mieć formę przeczącą, np. Nikt nigdzie i nigdy nic nie zrobił w tej sprawie.

Powrót do początku składni

Źródła przykładów

ramka w nowym oknie

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14