Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2013-12-24

Grzegorz Jagodziński

Prześwit linii kolejowych i tramwajowych na świecie

Prześwit, szerokość toru, rozstaw szyn

Prześwitem toru (linii kolejowej lub tramwajowej) nazywa się odstęp między wewnętrznymi krawędziami szyn, po których poruszają się pojazdy szynowe. Prześwit zwany jest inaczej szerokością toru lub rozstawem szyn.

Prześwit używany w Polsce i na świecie

Poniżej podano tylko wyciąg z zamieszczonych w tych tabelach informacji.

Prześwit podaje się w milimetrach, albo też w stopach (ft.) i calach (in.)

Na świecie najczęściej używa się obecnie następujących prześwitów torów:

Uwaga: jako tor wąski Decauville’a (od nazwiska inżyniera, zobacz tutaj) określa się każdy tor o prześwicie mniejszym niż 750 mm, w praktyce 400–700 mm. Oryginalna „przenośna” kolejka Decauville’a zaprezentowana na Światowej Wystawie Techniki w Paryżu w 1887 roku miała prześwit 600 mm (na cześć tej wystawy wybudowano Wieżę Eiffela).

Najmniejszy prześwit używany w linii kolejowej powszechnego użytku wynosi 381 mm (w przeszłości – 250 mm). Największy prześwit wśród istniejących linii obsługiwanych przez pojazdy szynowe ma prawdopodobnie metro na gumowych kołach w Sapporo, poruszające się po torach o prześwicie 2150 mm (w przeszłości – kolej w Oregonie o prześwicie 2438 mm). Istniały i istnieją linie o nietypowym przeznaczeniu, mające jeszcze większy prześwit.

w Polsce używa się lub używało się następujących prześwitów torów:

Tory kolejowe w Polsce
dziś ponadto w przeszłości
  • 241 mm – kolejka parkowa w Cichowie;
  • 600 mm – niektóre koleje wąskotorowe;
  • 630 mm – kolej przem. (huta stali „Jedność” w Siemianowicach);
  • 750 mm – typowe koleje wąskotorowe;
  • 785 mm – koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku;
  • 900 mm – koleje przemysłowe, do niedawna kolej parkowa w Chorzowie;
  • 1000 mm – niekt. koleje wąskotorowe, koleje linowo-terenowe;
  • 1067 mm – kolej przem. (nasycalnia podkładów w Czeremsze);
  • 1435 mm – koleje normalnotorowe;
  • 1520 mm – tor szeroki, gł. Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS).
  • 500 mm – kolej cegielniana Gozdnica;
  • 615 mm – kolej przem. (huta „Kościuszko” w Chorzowie);
  • 620 mm – koleje gospodarcze i folwarczne;
  • 640 mm – kolej przem. (KWK Dębieńsko);
  • 716 mm – kolej cukrowni w Kruszwicy;
  • 760 mm – niektóre koleje wąskotorowe gł. w zaborze austriackim;
  • 780 mm – kolej cukrowni Cedry Wielkie;
  • 800 mm – koleje wąskotorowe w okolicach Warszawy;
  • 1064 mm – kolej Częstochowa – Herby (do 1911).
Tory tramwajowe w Polsce
dziś ponadto w przeszłości
  • 1000 mm – tramwaje wąskotorowe, m.in. w Łodzi;
  • 1435 mm – tramwaje normalnotorowe.
  • 630 mm – tramwaj konny w Gdańsku Brzeźnie;
  • 785 mm – tramwaje wąskotorowe na Górnym Śląsku;
  • 800 mm – tramwaj konny w Sopocie;
  • 900 mm – tramwaje wąskotorowe w Krakowie;
  • 1525 mm – tramwaje szerokotorowe w Warszawie.

Dlaczego 1435 mm i inne rozstawy?

Istnieje kilka wyjaśnień, dlaczego taką właśnie nierówną (zarówno w systemie metrycznym, jak i angielskim) wartość przyjęto jako standard obowiązujący w większości krajów świata.

Powodami, dla których budowano linie wąskotorowe, były:

Pierwsza publiczna linia wąskotorowa miała prześwit 23½″ (597 mm) i połączyła miasta Festinjog i Tremadoc w Wielkiej Brytanii w 1832 roku. Później konkretny rozstaw stanowił zwykle jakąś okrągłą ilość jednostek metrycznych (1000 mm, 750 mm, 600 mm) lub lokalnych (2 stopy angielskie, 3 stopy szwedzkie itd.). Niekiedy argumentem za wyborem konkretnego rozstawu była wygoda pasażerów: rozstaw metrowy (1000 mm) lub przylądkowy (3′6″) pozwala na instalowanie 4 miejsc pasażerskich obok siebie (lub trzech miejsc i przejścia).

Powodami wprowadzenia linii o prześwicie szerszym niż normalny były:

Choć większość pociągów w Japonii porusza się po torach 1067 mm, koleje Shinkansen wykorzystują rozstaw normalny 1435 mm właśnie z uwagi na duże prędkości pociągów.

W historii wielu linii kolejowych i sieci tramwajowych następowała zmiana stosowanego na nich prześwitu. Przyczyną była chęć unifikacji kolei w danym kraju lub regionie (projekt Unigauge w Indiach zmierzający do likwidacji rozstawu 1000 mm i zastąpienia go standardowym 1676 mm, przekucie linii 760 mm i niektórych 600 mm na 750 mm w Polsce, obecnie realizowany projekt zmiany prześwitu z 1520 na 1435 mm w krajach nadbałtyckich) lub tramwajów w danym mieście (likwidacja linii wąskotorowych w Krakowie, używanych obok normalnotorowych jeszcze w latach 50-tych ubiegłego wieku), zmieniające się warunki ekonomiczne (linie wąskotorowe są tańsze w eksploatacji, ale mają ograniczony potencjał przewozowy), dostępność taboru (przekucie kolejki w WPKiW w Chorzowie z 1000 na 900 mm w latach 60-tych).

Ciekawa historia związana ze zmianą prześwitu wydarzyła się w Szwecji. Istniała tam linia o prześwicie 1093 mm, choć w założeniu miała mieć 1067 mm. Projektując lokomotywy na tę linię pomylono jednak odległości między zewnętrznymi a wewnętrznymi krawędziami szyn, w wyniku czego wyprodukowano kilka lokomotyw z niewłaściwym rozstawem kół. Dopasowanie prześwitu trasy okazało się tańsze i łatwiejsze od poprawienia tego błędu konstrukcyjnego.

Korekty i uzupełnienia

Dołożono wszelkich starań, aby prezentowane tu informacje były na tyle kompletne, na ile to możliwe. Podstawowym źródłem była strona Railroad Gauge Width, zawierająca najbardziej kompletny z dostępnych wykazów rozstawów szyn. Wszystkie podane tam dane są również dostępne tutaj. Inne źródła podano poniżej w dziale linków.

Każdy, kto ma informacje uzupełniające i chce się nimi podzielić z innymi, może skorzystać z poczty internetowej w celu skontaktowania się z autorem. Mile widziane są również wszelkie uściślenia i korekty. Wystarczy kliknąć na nazwisku na dole strony. Najlepiej przy tym nie zmieniać domyślnego tematu wiadomości.

Autor dziękuje serdecznie wszystkim tym osobom, które już napisały. Szczególne podziękowania zechce przyjąć Roman Witkowski, który dostarczył wielu cennych informacji dotyczących głównie polskich kolei wąskotorowych.

Linki

W języku polskim – koleje:

W języku polskim – tramwaje:

W innych językach (gdy nie podano inaczej, w angielskim):




Sygnalizacja kolejowa dla niekolejarzy Obsługa symulatora EU07