Gramatyka języka polskiego

Część piąta

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Morfologia – części mowy odmienne, cz. 2

Deklinacja, część 2

Kategoria przypadka wydaje się kategorią trudną do zrozumienia i poprawnego zastosowania. Jeśli ktoś zna język angielski, nie powinien mieć z tym jednak problemów, gdyż w rzeczywistości w języku angielskim przypadki istnieją, jedynie są o wiele mniej widoczne w systemie języka. Język polski posiada siedem przypadków:

1. Mianownik – Nominativus
2. Dopełniacz – Genetivus
3. Celownik – Dativus
4. Biernik – Accusativus
5. Narzędnik – Instrumentalis
6. Miejscownik – Locativus
7. Wołacz – Vocativus

W porównaniu z deklinacją łacińską brak tu oddalnika (ablativu), który w swojej funkcji właściwej przypadka oddalenia (od kogo? od czego?) zlał się w językach słowiańskich z dopełniaczem. Zachowały swoją odrębność narzędnik i miejscownik, które w łacinie zlały się z ablativem. Funkcje przypadków omówiono w rozdziale poświęconym składni.

Formy przypadków tworzy się dodając do tematu wyrazu (który może się przy tym zmieniać) odpowiednie końcówki. Nie zawsze formy poszczególnych przypadków muszą się różnić. Często jedna końcówka spełnia kilka funkcji – mówimy wtedy o synkretyzmie przypadków. W szczególności, identyczną formę mają:

• zawsze mianownik i wołacz liczby mnogiej (chłopi, bracia, mężczyźni, koty, stoły, siostry, krzesła); u przymiotników i zaimków także mianownik i wołacz liczby pojedynczej (to jest dobry chłop – dobry chłopie!);
• w rodzaju męskoosobowym: dopełniacz i biernik obu liczb (twarz dobrego chłopa – widzę dobrego chłopa, twarze dobrych chłopów – widzę dobrych chłopów); jeżeli jednak rzeczownik odmienia się jak żeński, synkretyzm występuje tylko w liczbie mnogiej (nie dotyczy to oczywiście stojącego przy nim przymiotnika czy zaimka: twarze dobrych mężczyzn – widzę dobrych mężczyzn, ale: twarz dobrego mężczyzny – widzę dobrego mężczyznę);
• w rodzaju męskożywotnym: dopełniacz i biernik liczby pojedynczej (pysk dobrego kota – widzę dobrego kota), ale mianownik i biernik liczby mnogiej (to są dobre koty – widzę dobre koty);
• w rodzaju męskonieżywotnym: mianownik i biernik obu liczb (to jest dobry stół – widzę dobry stół, to są dobre stoły – widzę dobre stoły);
• w rodzaju nijakim: mianownik, biernik i wołacz obu liczb (to jest wysokie drzewo – widzę wysokie drzewo – wysokie drzewo!, to są wysokie drzewa – widzę wysokie drzewa – wysokie drzewa!);
• w rodzaju żeńskim: celownik i miejscownik liczby pojedynczej (przyglądam się siostrze – mówię o siostrze) oraz mianownik i biernik liczby mnogiej (to są dobre siostry – widzę dobre siostry).

Końcówki przypadkowe imion zależne są od rodzaju gramatycznego. Nadto inne końcówki przybierają rzeczowniki, inne przymiotniki. Jednak:

• istnieją rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej we wszystkich formach (czesne, królowa, luty, myśliwy) lub tylko w niektórych (hrabia, sędzia, chorąży, pani – por. dobra pani – widzę dobrą panią, ale dobra gospodyni – widzę dobrą gospodynię);
• istnieją przymiotniki tworzące pewne formy rzeczownikowe, tzw. krótkie, o czym bliżej tutaj;
• istnieją rzeczowniki męskoosobowe o postaci żeńskich (mężczyzna, poeta);
• w liczbie mnogiej forma wyrazu nie zależy od jego rodzaju, z wyjątkiem mianownika (i równego mu wołacza: ci wielcy ludzie – te wielkie zwierzęta) oraz biernika; forma dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników (ale nie przymiotników) może także zależeć od rodzaju;
• w liczbie pojedynczej formy męskie i nijakie przymiotników są odpowiednio takie same w każdym z przypadków z wyjątkiem mianownika, biernika i wołacza; często zasada ta odnosi się także do rzeczowników, zwłaszcza w narzędniku i miejscowniku;
• przymiotniki mają ponadto identyczny narzędnik i miejscownik rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedynczej (pod wysokim drzewem, pod wysokim stołem – o wysokim drzewie, o wysokim stole), narzędnik i biernik rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej (z dobrą kobietą – widzę dobrą kobietę), a także dopełniacz i miejscownik liczby mnogiej (wszystkich rodzajów: liście wysokich drzew – o wysokich drzewach).

Dość częste w deklinacji są formy oboczne z identycznym znaczeniem (np. liczba pokojów = liczba pokoi) – poszczególni mówiący mogą preferować jedną z tych form. Czasami jedna z form obocznych ma nieco inny odcień znaczeniowy (np. profesorowie brzmi dostojniej niż profesorzy). Nadto rzeczowniki męskoosobowe mogą obok zwykłej formy mianownika (i wołacza) liczby mnogiej tworzyć deprecjatywną, nacechowaną, silnie zabarwioną stylistycznie formę niemęskoosobową, łączącą się z odpowiednimi formami przymiotników i zaimków (ci profesorowie, ci profesorzy – te profesory). Istnieje grupa rzeczowników męskoosobowych, która „właściwych”, męskoosobowych form mianownika liczby mnogiej praktycznie nie tworzy (te anioły, te diabły; formy ci anieli, ci diabli są archaiczne, w tekstach religijnych spotyka się natomiast formę ci aniołowie) lub w ogóle są one praktycznie niemożliwe (ten klecha, ten cham – te klechy, te chamy; formy ci klechowie, ci chami pozostają w zasadzie czysto teoretyczne). O przynależności takich rzeczowników do rodzaju męskoosobowego świadczą formy biernika (widzę tych klechów, tych chamów). Niekiedy obie formy, nacechowana i zwykła, są identyczne, ale łączą się z różnymi formami przymiotnika (ci ludzie – te ludzie).

Niekiedy praktycznemu brakowi formy niedeprecjatywnej towarzyszy możliwość zmiany rodzaju na męskożywotny. Tak jest w wypadku rzeczownika anioł: obok widzę tych aniołów można powiedzieć również widzę te anioły. Podobnie zachowuje się rzeczownik klecha: obok widzę tych klechów (lub tych klech) można spotkać także biernik widzę te klechy. W takich przypadkach obie formy nie różnią się znaczeniem i mówimy o rodzaju zmiennym. O mężczyźnie obok ten niedojda (rodzaj męskoosobowy, w użyciu praktycznie wyłącznie forma deprecjatywna te niedojdy, niedeprecjatywna forma ci niedojdowie pozostaje całkowicie teoretyczna) można także powiedzieć ta niedojda (rodzaj żeński).

W języku polskim występują jednak także homofoniczne leksemy rzeczownikowe o zróżnicowanym rodzaju i znaczeniu, które błędnie traktuje się jako jeden wyraz słownikowy (na mocy dawnej, przestarzałej tradycji nieodróżniania trzech odrębnych rodzajów męskich). Np. myśliwiec rodzaju męskoosobowego oznacza pilota samolotu myśliwskiego, w przeszłości także myśliwego (to są ci myśliwcy, widzę tych myśliwców), natomiast myśliwiec rodzaju męskożywotnego lub męskonieżywotnego oznacza samolot (widzę tego myśliwca lub ten myśliwiec, to są te myśliwce, widzę te myśliwce). Niekiedy obraz jest nawet bardziej skomplikowany, np. maluch to rzeczownik rodzaju męskożywotnego, kiedy oznacza samochód (fiat 126p) lub dziecko nieokreślonej płci (to są te maluchy, widzę te maluchy), ale obok niego istnieje też inny rzeczownik maluch rodzaju męskoosobowego, oznaczający na ogół małego chłopca (to są te maluchy, wyjątkowo to są ci maluchowie, widzę tych maluchów). Podobnie rzeczownik karzeł rodzaju męskożywotnego oznacza rodzaj gwiazdy lub osobę o nieokreślonej płci (to są te karły, widzę te karły), a inny rzeczownik karzeł, rodzaju męskoosobowego (to są te karły, rzadko to są ci karłowie, widzę tych karłów) oznacza już tylko osobę, i to na ogół płci męskiej. Rzeczownik bliźniak rodzaju męskonieżywotnego (widzę ten bliźniak, to są te bliźniaki, widzę te bliźniaki) oznacza rodzaj domu, natomiast bliźniak rodzaju męskoosobowego to dziecko pochodzące z ciąży mnogiej (widzę tego bliźniaka, to są ci bliźniacy lub deprecjatywnie to są te bliźniaki, widzę tych bliźniaków). Warto przy tym zauważyć, że forma niedeprecjatywna ci bliźniacy na ogół (choć nie wyłącznie) odnosi się do chłopców, natomiast forma deprecjatywna te bliźniaki częściej odnosi się do dzieci obu płci.

Niejednokrotnie niełatwo jest przewidzieć formy deklinacyjne poszczególnych imion. Obraz deklinacji zostanie więc przedstawiony na trzy sposoby.

Tutaj znajduje się przegląd form deklinacyjnych według znanego polskiego językoznawcy Jana Tokarskiego. Jego podział na grupy deklinacyjne używany jest powszechnie w różnych słownikach wydawanych w Polsce. Niestety, wiele rzeczowników nie odmienia się dokładnie według podanych wzorów. W dobrych słownikach podaje się niezgodne z regułami formy przy poszczególnych hasłach.

Tutaj znajduje się (obszerny!) kompletny przegląd wszystkich form deklinacyjnych wraz z listami imion odmieniających się według poszczególnych wzorów. Okazuje się, że polska deklinacja jest o wiele bardziej złożona niż sugerowałyby popularne słowniki, gdyż ilość samych tylko wzorów odmiany rzeczowników znacznie przekracza 100.

Wreszcie tutaj przedstawiono deklinację rzeczowników w inny sposób, a mianowicie analizując kolejno poszczególne przypadki i podając, kiedy używa się jakich zmian tematu i jakiej końcówki.

Kategoria stopnia dotyczy tylko niektórych przymiotników (w tym imiesłowów) i przysłówków. W zasadzie stopniowaniu nie podlegają przymiotniki relacyjne (odrzeczownikowe), a jedynie przymiotniki jakościowe. Rozróżnia się stopień równy (equativus), wyższy (comparativus) i najwyższy (superlativus). Tak samo jak w angielskim, niektóre przymiotniki wyrażają stopień wyższy przy pomocy sufiksów -szy, np. stary – starszy, lub -ejszy, np. ładny – ładniejszy, inne zaś opisowo, przy pomocy przysłówka bardziej, np. komfortowy – bardziej komfortowy. Stopień wyższy przysłówków zawiera sufiks -ej, np. staro – starzej, ładnie – ładniej, albo tworzy się go opisowo, np. komfortowo – bardziej komfortowo. Stopień najwyższy zawsze utworzony jest z pomocą prefiksu naj- dodawanego do formy stopnia wyższego: najstarszy, najładniejszy, najbardziej komfortowy, najstarzej, najładniej, najbardziej komfortowo.

Pewne imiesłowy bierne mają syntetyczny stopień najwyższy obok analitycznego i tylko opisowy stopień wyższy, np. ukochany – bardziej ukochany – najukochańszy, najbardziej ukochany. Niekiedy w ogóle brak stopnia wyższego, np. przeróżny – najprzeróżniejszy, rozmaity – najrozmaitszy. Używa się także stopnia niższego i najniższego, form wyłącznie analitycznych: ładny – mniej ładny – najmniej ładny.

Formy opisowe stopnia wyższego i najwyższego rozpowszechniają się coraz bardziej w dzisiejszym języku, jedynie najpospolitsze przymiotniki tworzą formy sufiksalne jako jedyne dopuszczalne. Częste w mowie wyrażenie ekscesywne typu bardzo zuchwały stanowi podstawę do tworzenia form stopnia wyższego i najwyższego bardziej zuchwały, najbardziej zuchwały. Formy te są bliskie znaczeniowo właściwym, sufiksalnym formom stopniowania przymiotnika zuchwały – zuchwalszy, najzuchwalszy, a ponieważ tworzone są regularnie, wypierają formy sufiksalne.

Strona główna – Gramatyka polska

2024-03-22