Składnia języka polskiego

Część poprzedniaPowrót do pierwszej strony

Zdania złożone

Zdania podrzędnie złożone

Zdania podrzędne okolicznikowe sposobu

Test pytaniem: jak?, w jaki sposób? Czasem łączone ze zdaniami podrzędnymi stopnia i miary, zdaniami porównawczymi i zdaniami stopnia i miary.

Spójnikowe

Występują tu spójniki że, iż, żeby, aby, ażeby lub wyrażenia spójnikowe w ten sposób, że, w taki sposób, żeby; zdania takie często spotykane są w treści zadań matematycznych:

Równoważniki zdań okolicznikowych sposobu

Właściwe zdania sposobowe są możliwe tylko przy tożsamości podmiotów. Występują wtedy imiesłowowe równoważniki zdań zawierające imiesłów współczesny:

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe porównawcze

Test pytaniem: jak?, jak co?, jak bardzo? Często traktowane jako zdania okolicznikowe sposobu, czasem łączone ze zdaniami stopnia i miary. Istnieją opisy gramatyczne, w których przynajmniej niektóre tego typu zdania opisuje się jako współrzędnie złożone (porównawcze).

Względne

Wskaźnikami zespolenia są jak, jakby, jak gdyby, w starych tekstach również jako, jakoby, niby. Może wystąpić korelat tak, czasami obowiązkowo:

Gdy w obu zdaniach orzeczenie jest to samo, zdanie podrzędne staje się okolicznikiem porównawczym.

Spójnikowe

Mogą zawierać spójniki jeżeli, jeśli (zwłaszcza w starszych tekstach) i korelat to, i wtedy przypominają zdania warunkowe:

Przy stopniu wyższym (lub niższym) wskaźnikami zespolenia są spójniki niż, niżeli, aniżeli, niźli, jak:

W wypadku użycia stopnia najwyższego przymiotnika występuje spójnik jak bez korelatu:

Równoważniki zdań porównawczych

Równoważniki mające znaczenie porównawcze zawierają spójniki jakby, niby:

Zdania podrzędne okolicznikowe stopnia i miary

Test pytaniem: jak bardzo?, w jakim stopniu?, na ile?, o ile?. Czasem włączane do zdań podrzędnych sposobu lub skutku.

Względne

Można tu zaliczyć zdania ze stopniem wyższym przymiotnika lub przysłówka ze wskaźnikiem nawiązania im, wymagające korelatu tym w zdaniu nadrzędnym:

Istnieją też zdania zawierające wskaźnik nawiązania na ile, zwykle z korelatem tyle w zdaniu nadrzędnym:

Spójnikowe

Gdy używa się spójników aż, że (czasem że aż), zdanie przypomina zdanie skutkowe. Najczęściej występuje korelat tak, taki:

Gdy zdanie okolicznikowe stopnia wyraża jednocześnie cel i skutek, używa się spójników żeby, ażeby, aby, by. W przypadku skutku dodatniego występują korelaty tak i forma osobowa orzeczenia:

Przy skutku ujemnym używa się korelatów za, dość, na tyle i bezokolicznika:

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe warunku

Inaczej zdanie warunkowe. Test pytaniem: pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku? Zdanie warunkowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy spójników jeżeli, jeśli, jeśliby, gdyby, żeby, kiedy, gdy, jak, a także w przypadku, gdy. Czasem występuje korelat to.

Spójnikowe

Przy spójnikach jeżeli, jeśli, żeby, kiedy, gdy, jak, o ile występuje w obu zdaniach tryb orzekający (w różnych czasach zależnie od sensu), a zdanie złożone stanowi okres rzeczywisty:

Jedyny i konieczny warunek niespełnienia czynności podanej w zdaniu nadrzędnym wyrażają (bez różnicy znaczeniowej) chyba że, chyba żeby, w tekstach dawnych także chyba, chybaby:

Jedyny, konieczny i pożądany warunek spełnienia czynności podanej w zdaniu nadrzędnym wyrażają byle, byleby, oby, oby tylko. Jeżeli zdanie nadrzędne jest drugie, może być poprzedzone przez a:

Przy spójnikach jeżeliby, jeśliby, gdyby, w razie gdyby, jakby, żeby, by w obu zdaniach występuje tryb przypuszczający. Całość stanowi okres hipotetyczny (okres możliwości). Znaczeniowo część podanych przykładów wyraża niemożliwość:

Okres nierzeczywisty (okres niemożliwości, wymagający w obu zdaniach II formy trybu przypuszczającego) jest we współczesnej polszczyźnie rzadki i zastępowany przez okres hipotetyczny (z dodaniem określenia czasu, gdy zachodzi obawa nieporozumienia):

Podobnie jest w okresach mieszanych. Przykłady na okres hipotetyczno-nierzeczywisty:

Przykłady na okres nierzeczywisto-hipotetyczny:

W wyrażeniach bezosobowych używa się bezokolicznika:

Tryb użyty w obu zdaniach nie musi być taki sam:

Równoważniki zdań warunkowych

Przy tożsamości podmiotów może wystąpić imiesłowowy równoważnik zdania. Przykłady na okres rzeczywisty:

Okres hipotetyczny:

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe przyzwolenia

Zdanie przyzwalające wyraża przeszkody i inne niesprzyjające okoliczności, które jednak nie przeszkodziły zajściu zdarzenia wyrażonego w zdaniu nadrzędnym. Czasami okoliczność wyrażona w zdaniu przyzwalającym powinna wręcz wywołać skutek odwrotny niż wyrażony w zdaniu nadrzędnym. Test pytaniem: mimo co?, wbrew czemu?, na przekór komu?

Spójnikowe

Wskaźnikami zespolenia zdania przyzwalającego są chociaż, choć, choćby, mimo że, pomimo że, wbrew temu że, na przekór temu że, jakkolwiek, aczkolwiek, przestarzałe lubo, by, żeby, acz:

Równoważniki zdań przyzwalających

Możliwe jest użycie imiesłowowego równoważnika zdania, zwykle zawierającego słowo nawet. Częsty jest imiesłów współczesny, lecz uprzedni też jest możliwy:

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe czynnika towarzyszącego

Test pytaniem: w jakich okolicznościach? Inaczej zdania akcesoryjne. Często trudne do odróżnienia od zdań czasowych lub zdań okolicznikowych sposobu.

Względne

Zawierają zaimek jakkolwiek:

Równoważniki zdań akcesoryjnych

Imiesłowowy równoważnik zdania możliwy jest przy tożsamości obu podmiotów:

Powrót do początku składni


Źródła przykładów

ramka w nowym oknie



Ciąg dalszy


Strona głównaGramatyka polska

2022-03-14