Składnia języka polskiego

Część poprzedniaPowrót do pierwszej strony

Zdania złożone

Zdania podrzędnie złożone

Zdania podrzędne okolicznikowe miejsca

Test pytaniem: gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?

Względne

Wskaźnikami zespolenia są zaimki gdzie, kędy, dokąd, skąd, którędy, często występują zgodne korelaty tam, stamtąd, tędy.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe czasu

Inaczej zdanie czasowe. Test pytaniem: kiedy?, jak długo?, dokąd?, do kiedy?, odkąd?, od kiedy? Rzadko występują korelaty. Odróżnienie zaimków względnych od spójników jest w zdaniach tego typu często kwestią umowną. Zatem także podział zdań czasowych na względne i spójnikowe jest arbitralny.

Względne

W zdaniu współczesnym wskaźnikami zespolenia są kiedy, gdy, dopóki, ilekroć, co (potoczne), odkąd.

W zdaniu uprzednim wskaźnikami zespolenia są kiedy, gdy, odkąd, dopóki nie, póki nie, aż.

W zdaniu następczym wskaźnikami zespolenia są kiedy, gdy, dopóki nie, póki nie.

Warto podkreślić wieloznaczność dopóki, póki.

Różnicę znaczenia podkreśla najczęściej aspekt czasownika: niedokonany w przypadku czynności równoczesnej, dokonany w przypadku czynności nierównoczesnej (następczej lub uprzedniej).

Spójnikowe

W zdaniu współczesnym wskaźnikami zespolenia są podczas gdy, skoro, jak, tak długo jak.

W zdaniu uprzednim wskaźnikami zespolenia są aż, ledwie, skoro, skoro tylko, jak.

W zdaniu następczym wskaźnikami zespolenia są aż, zanim, nim, wprzód nim, niż.

Bardzo ciekawego przykładu dostarczają zdania czasowe odwrotne w rodzaju Ledwie się położył, gdy obudził go dzwonek telefonu. Zdanie pierwsze (ledwie się położył) jest znaczeniowo zdaniem podrzędnym i zawiera wskaźnik nawiązania (ledwie). Jednak za zdanie podrzędne można również uznać zdanie drugie (gdy obudził go dzwonek telefonu), opisujące zdarzenie następcze względem zdania pierwszego.

Niekiedy w zdaniach czasowych odwrotnych nie ma wskaźnika nawiązania w zdaniu podrzędnym. Tak właśnie mamy w zdaniu Było już dobrze po północy, gdy jego podróż dobiegła końca. Zauważmy, że pierwsze zdanie składowe (było już dobrze po północy) naprawdę jest zdaniem podrzędnym, całość daje się bowiem zastąpić zdaniem prostym Dobrze po północy jego podróż dobiegła końca.

Równoważniki zdań czasowych

Funkcję zdań czasowych mogą pełnić imiesłowowe równoważniki zdań, zawierające imiesłowy przysłówkowe współczesny (czynność równoczesna) lub uprzedni. Charakterystyczne są one raczej dla stylu książkowego, zwłaszcza imiesłów uprzedni w języku mówionym występuje wyjątkowo. Dopuszczalne są przy tożsamości obu podmiotów, przy uwzględnieniu zachodzących relacji czasowych. Możliwe są przy tym 4 wypadki.

1. Równoczesność czynności niedokonanych:

2. W tle czynności niedokonanej w równoważniku ma miejsce czynność dokonana:

3. Równoważnik wyraża czynność uprzednią względem czynności niedokonanej:

4. Równoważnik wyraża czynność uprzednią względem czynności dokonanej:

We współczesnym języku polskim warunkiem użycia tego typu konstrukcji jest tożsamość podmiotu obu części zdania złożonego. Błędem językowym jest stosowanie imiesłowu przysłówkowego, jeśli podmioty obu zdań są różne. Język polski nie zna (z wyjątkiem starej literatury) składni przypominającej łaciński ablativus absolutus czy znany z innych języków nominativus absolutus. Dlatego można powiedzieć jedynie Gdy ojciec usiadł w fotelu, syn zaczął opowiadać zamiast *Ojciec usiadłszy w fotelu, syn zaczął opowiadać. Niegdyś takie zdanie uchodziło za poprawne, dziś jest trudno zrozumiałe.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe celu

Inaczej zdanie celowe. Test pytaniem: po co?, na co?, w jakim celu?

Spójnikowe

Wskaźnikiem zespolenia są spójniki żeby, aby, by, iżby, ażeby. Warunek minimalny wyrażają byle, byle tylko, dziś brzmiące nie zawsze naturalnie w tego typu zdaniach. Rzadko może wystąpić korelat po to. Orzeczenie w formie osobowej występuje tylko wtedy, gdy podmioty są różne:

Przy tożsamości podmiotów występuje bezokolicznik:

Bezokolicznika używa się także po zdaniach bezpodmiotowych:

Bezspójnikowe

Po czasownikach ruchu przy tożsamości podmiotów można opuścić spójnik przed bezokolicznikiem. Zdania tego typu można traktować jako pojedyncze:

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe przyczyny

Inaczej zdanie przyczynowe. Jest czasem trudne do odróżnienia od zdania współrzędnie złożonego wyjaśniającego. Test pytaniem: dlaczego?, czemu?, z jakiej przyczyny?, z jakiego powodu?, przez co?, za co?, wskutek czego?, z jakiego powodu?

Spójnikowe

Wskaźnikami zespolenia są spójniki ponieważ, bo, bowiem, gdyż, że, jako że, dlatego że, przez to, że, skoro, kiedy, gdy. Spójniki bo, gdyż, dlatego że występują jedynie po zdaniu nadrzędnym, spójnik ponieważ może też rozpoczynać zdanie złożone. Książkowy spójnik bowiem tradycyjnie umieszczano na drugim lub trzecim miejscu w zdaniu podrzędnym, dziś już zasada taka nie obowiązuje. Spójnik jako że jest przestarzały, podobnie jak że użyty bez korelatów dlatego, dzięki temu, przez to, które poza tym są rzadkie. Użycie dzięki temu jest możliwe tylko wówczas, gdy przyczyna przyniosła skutki pozytywne:

Zdania ze spójnikiem bo zaliczał Szober do współrzędnie złożonych wynikowych. Taka zmienna klasyfikacja dotyczy bliskości obu typów zdań, a nawet sztuczności podziału na współrzędnie złożone wynikowe i podrzędnie złożone ze zdaniem okolicznikowym przyczyny.

Bezspójnikowe

Niekiedy występują zdania przyczynowe bez wskaźnika nawiązania:

Równoważniki zdań przyczynowych

Przy tożsamości podmiotów może wystąpić imiesłowowy równoważnik zdania (współczesny lub uprzedni, w zależności od tego, czy przyczyna wciąż istnieje, czy nie):

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe skutku

Test pytaniem: z jakim skutkiem?

Spójnikowe

Wskaźnikiem zespolenia są aż, że (czasem że aż), żeby, tak że, tak żeby, a także aby, by (z trybem przypuszczającym przy różnych podmiotach i z bezokolicznikiem przy tym samym podmiocie) i rzadko byle z bezokolicznikiem przy tożsamości podmiotów. Korelat tak jest częsty (porównaj tak, że i tak że w zdaniach wynikowych), a przy rzeczowniku taki lub ten; rzadziej używa się w ten sposób. Zdania tego typu zalicza się czasem do zdań okolicznikowych sposobu, gdyż wyrażają one jednocześnie skutek i sposób wykonania czynności nadrzędnej. Czasami bardzo podobnie zbudowane są też zdania okolicznikowe stopnia i miary:

Powrót do początku składni


Źródła przykładów

ramka w nowym oknie



Ciąg dalszy


Strona głównaGramatyka polska

2022-03-14