Składnia języka polskiego

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Sposoby wyrażania poszczególnych części zdania

Dopełnienie

Dopełnienie dalsze

Rząd przyimkowy

Dopełnienie dalsze może być wyrażone połączeniem przyimka i rzeczownika w odpowiednim przypadku. Szczególnym rodzajem dopełnień dalszych we współczesnym języku polskim są dopełnienia zależne od wyrażeń przyimkowych takich jak na rzecz, z pomocą, z powodu itd., a właściwie od konstrukcji odwyrażeniowych. Dopełnienia takie są przejawem tendencji analitycznych w języku::

1. dla + D wyraża:
   • osobę odnoszącą korzyść z zaistnienia czynności lub stanu: Załatwię bilet dla Piotra. Przyjaciel wyjednał ułaskawienie dla Norberta. Rysiek kupił sukienkę dla Iwony. Ona śpiewa dla ciebie. Albert pracował dla Marka. Poświęciłam dla ciebie swoje dobre imię. Żyła tylko dla niego.
   • chwilowe przeznaczenie, rozumiane jako cel jakiegoś działania, wyrażone rzeczownikiem odczasownikowym lub odprzymiotnikowym: Marek uprawia sport dla zdrowia. Robię to dla własnej przyjemności. Bił ją dla zabawy. Biegają dla zachowania formy. Postanowienie wydano dla uspokojenia protestów. Zatrzymała się dla nabrania oddechu. Zebraliśmy się tu dla uczczenia wielkiej rocznicy.
   • powód (dziś użycie to zanika, zastępowane przez precyzyjniejsze z powodu): Przyjechałem tu dla festiwalu. Błogosławieni, którzy cierpią prześladowania dla sprawiedliwości.
2. do + D wyraża adresata, przeznaczenie, cel końcowy: Anna pisze do znajomego. Artur odezwał się do ojca. Profesor zwrócił się do zebranych. Przysiadł się do niej z nadzieją. Pies podbiegł radośnie do swojego pana. Przyzwyczaiłem się już do tego klimatu. Bardzo tęskniłem do domu. Słuchaj, przecież mówię do ciebie. Marta uśmiecha się do mnie. Nie wiem, jak doczekam do końca spektaklu. Dążyłem do ugody. Nasz prezydent został stworzony do przewodzenia. Student przygotowuje się do egzaminów. Negocjator nakłaniał strony do zawarcia rozejmu. Podburzał lud do rozruchów.
3. na rzecz + D wyraża:
   • osobę, organizację, instytucję odnoszącą korzyść z czynności: Majątek przekazał na rzecz brata. W czasie wojny fabryka pracowała na rzecz okupanta. Szpiegowała na rzecz Rosji. Wiele lat pracował na rzecz miasta. Część wygranej przeznaczył na rzecz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.
   • ideę, program, poglądy popierane przez podmiot: Uczestnicy manifestowali na rzecz wprowadzenia łagodniejszego prawa aborcyjnego.
   • przedmiot użyty przez podmiot zamiast innego przedmiotu (tylko z drugim dopełnieniem przyimkowym): Należy zrezygnować z siedzenia do późna na rzecz długiego i zdrowego snu.
4. od + D wyraża:
   • dopełnienie przedmiotowe – źródło lub przedmiot sprzeciwiający się: Czuć od niego cebulą. Kocię uciekło od opiekuna. Odwrócił się od niej z odrazą. Odskoczyła od niego jak oparzona. Odwykła od wczesnego wstawania. Uwolnił ją od prześladowcy. Prokurator odstąpił od czynności śledczych. Odzwyczaiłem się już od wczesnego wstawania. Zbaw nas ode złego. Bohater obronił miasto od najeźdźcy (dziś raczej przed najeźdźcą). Nie stronił od przyjemności.
   • dopełnienie porównawcze: Wolę Piotra od Bartka. Magda bardzo różniła się od Ewy.
   • dopełnienie sprawcy (w utartych zwrotach, języku książkowym i archaizowanym, w tekstach modlitw): Zginął od kuli. Od Sopliców byłam za córkę przybrana. Był posłany od Boga. Została od Boga wybrana.
5. przy pomocy + D: Posprzątał mieszkanie przy pomocy odkurzacza. Zamek ów był zbudowany przy pomocy Włochów. Procesy te bada się przy pomocy skomplikowanej aparatury.
6. z + D:
   • dopełnienie czynnika pomocniczego: Myśliwy strzela z łuku (por. strzela z daleka – okolicznik). Będziecie mogli od jutra korzystać z windy.
   • dopełnienie czynnika wywołującego stan uczuciowy: Agnieszka żartuje sobie z Adama. Kpię sobie z tego. Drwisz ze mnie? On śmieje się z tego. Cieszę się z tych wiadomości. Szczycił się ze swoich zbiorów. Przecież ona z ciebie szydzi.
   • dopełnienie przedmiotowe: Proboszcz egzaminuje parę z katechizmu.
7. z pomocą + D: Posprzątał mieszkanie z pomocą siostry. Ten zawór można odkręcić tylko z pomocą odpowiedniego klucza.
8. za pomocą + D: Pasierb wygnał ją i wyzuł z majątku za pomocą możniejszych przyjaciół. Zbioru zbóż dokonuje się za pomocą maszyn.
9. ku + C wyraża kierunek: Wszystko zmierza ku dobremu. Jej myśli zwróciły się ku przyszłości. Wyraźnie mieli się ku sobie.
10. przeciw, przeciwko + C: Wystąpił przeciwko bezprawiu. Tłumy protestowały przeciw tyranii.
11. na + B:
    • Nie zezwalam ci na takie humory. Agnieszka często złości się na swojego chłopaka. Piotr cieszył się na myśl o swoim powrocie do domu. Ludzie często narzekają na władzę. On zasługuje na lepsze traktowanie. Długo patrzeli na chmury. Zanosi się na deszcz. Zbierało się na burzę. Zbiera mi się na płacz. Uważaj na przeszkody. Nie stać jej na samochód. Daj mi pieniądze na bilet. Przeznaczył całą swoją premię na zakup telewizora. Zasadzili się na grubego zwierza. Polowali na jelenie. Zdajemy się na twoją łaskę i niełaskę. Listonosz siadł na rower i odjechał. Skazali go na zapomnienie. Czekam na twoją decyzję. Janek jest uczulony na koty. Kowalski doczekał się na nią. Mój dziadek choruje na serce. Marcin choruje na grypę.
    • dopełnienie czynnika pomocniczego: Żołnierze walczyli na bagnety.
    • dopełnienie orzekające (zbliżone do orzecznika): Na prezesa samorządu wybraliśmy Andrzeja. Wyznaczono ją na opiekunkę osieroconego rodzeństwa. Jeśli chcesz zostać powołany na to stanowisko, musisz wygrać konkurs. Robert jest typowany na przewodniczącego. Daria kształci się na inżyniera. Biskup wyświęcił Anzelma na kapłana.
12. niż + B: Wybiorę raczej rysunek niż muzykę.
13. o + B: Spytaj kogoś o drogę. Proszę o pozwolenie. Wystąpili o nakaz aresztowania. Michał długo starał się o względy Sylwii. Zabiegał o spotkanie z politykiem. Boję się o Anię. Anita martwi się o swego syna. Magda dba o zdrowie. Podejrzewali ich o spisek. Oskarżyli ją o zabójstwo. Chodzi mi głównie o nią. Partyzanci długo walczyli o wolność swojego kraju.
14. po + B: Sięgnij po zeszyt.
15. pod + B: Podjechali pod sam ganek.
16. przez + B oznacza:
    • dopełnienie czynnika pomocniczego: Doręczył list przez posłańca. Otrzymała list przez umyślnego posłańca. Bóg dał przykazania przez Mojżesza.
    • dopełnienie sprawcy – osobowego, rzadziej nieosobowego sprawcę czynności przy orzeczeniu w stronie biernej, zwłaszcza gdy konstrukcja ma znaczenie agentywne: Małysz jest uwielbiany przez Polaków. Został przez nią skrzywdzony. Ta książka została napisana przez znanego pisarza. Chory został zbadany przez lekarza. Mój dom został zaprojektowany przez znajomego architekta. Nie był dotąd opłakiwany przez nikogo. Koleżanka została zbita przez napastnika. Wino zostało dostarczone przez gospodarza. Państwa wypadek był spowodowany przez wiele różnych czynników. Jest to prawda potwierdzona przez badania naukowe. Ciało kobiety było rankiem wyrzucone przez rzekę.
    • dopełnienie przedmiotowe: Wszedł do domu przez okno (w tym przykładzie wyróżniony człon można traktować jako dopełnienie – przez co?, jako okolicznik sposobu – jak? – lub jako perlatywny okolicznik miejsca – którędy?).
17. w + B: Zaopatrzył się w suchary na podróż. Uwierzyłem w jej słowa. Wpatrywał się w nią jak w obrazek. Grali wtedy w karty. Ubrana była w skromne bikini. Odziano go w przydługi płaszcz. Oblecz się w inną koszulę. Opływaliśmy w dobra. Uderzyłem go w nogę. Uderzył się w głowę młotkiem. Uszczypnął się w ucho. Uderzył się w kolano.
18. za + B:
    • Przepraszam za spóźnienie. Podziękował jej za życzenia. Wstydzę się za niego. Lubię go za szczerość i solidność. Obie dziewczyny lubiły się za poczucie humoru. Pracowałem wtedy za kolegę. Wkrótce już odpowiesz za swoje postępki. Zapłacę za towar dolarami. Grzesznik odpokutował za swoje grzechy. Płacą za gruszki. Trzymali się za ręce. Miał wrażenie, że wodziła go za nos. Mocno pociągnął za sznurek.
    • dopełnienie orzekające (zbliżone do orzecznika): Uważam go za mojego dobrodzieja. Uznaliśmy go za naszego przywódcę. Miałem cię za przyjaciela. Wszyscy poczytują Staszka za niedołęgę. Przedmiot ten służy za dowód w sprawie. Uchodził wśród nich za mędrca. Pojął ją za żonę.
19. nad + N:
    • Uczeni długo pracowali nad tym wynalazkiem. Uczeń skupił się nad zadaniem. Ulitowała się nad jego dolą. Zastanowiłem się nad tym. Pielęgniarka czuwała nad nim cała noc. Długo nad tym myślałem. Uważnie przemyśliwuje nad każdym posunięciem (dziś raczej dopełnienie bliższe: Przemyśliwuje każde posunięcie).
    • dopełnienie porównawcze: Górował nad nimi wiedzą. Wieża dominowała nad okolicą.
20. przed + N: Odpowiesz za to przed sądem. Bronił się przed napastnikami. Złodziej ukrył swój łup przed policją. Dziś pierwszy raz wystąpisz przed publicznością. Zataił prawdę przed żoną. Krzysztof wyżalał się przed przyjacielem.
21. z + N wyraża dopełnienie czynnika towarzyszącego: Dlaczego biłeś się z kolegą? Żołnierze walczyli z wrogiem. Marcin idzie z mamą na zakupy. Tańczyłem wczoraj z Agnieszką. Zgadzam się z recenzentem. Marta spotyka się ze Zbyszkiem. Daj sobie z tym spokój. Dam sobie z nim radę. Rozstaję się z tobą bez żalu. Rozmawiałem wczoraj z Kariną. Nasz dom sąsiaduje ze wspaniałą willą. Pogodzę Anię ze Zbyszkiem. Pogodziła się już z tą myślą. Bracia pojednali się w końcu ze sobą. Przywitaj się z gośćmi. Muszę jeszcze tylko pożegnać się ze swoim rodzinnym miastem. Renata skłóciła go z sąsiadami. Młodzi ciągle kłócą się ze sobą.
22. za + N: Ciągle tęsknię za tobą. Klasa powtarzała za nauczycielem.
23. na + Ms:
    • Jan polegał na przyjaciołach. Wojtek wzoruje się na mistrzu. Skoncentruj się na zadaniu. Skup się na tym, co robisz. Na czym zasadza się twoja teoria? Decyzja sądu opierała się na opinii biegłych. Jakaś para siedzi na ławce. Marek siadł na kamieniu.
    • dopełnienie czynnika pomocniczego, może wyrażać narzędzie lub środek transportu: Sekretarka pisze na maszynie. Maciek gra na gitarze. Przyjechał na koniu. Pojechała na rowerze. Przyleciał tu na paralotni.
24. o + Ms:
    • Ona ciągle mówi o swoich sąsiadach. Zbyt często o tym myślisz. Myślę o domu. Myślał o konieczności pójścia do szkoły. Dowiaduję się o twoim zdrowiu. Mówię o tym głośno. Opowiem ci o podróży. Śni mi się o wakacjach. Marzę o raju. Przypomniałem sobie o lekcjach. Zupełnie zapomniałem o swoich obowiązkach. Właśnie rozmawialiśmy o tobie. Rozprawiali po nocach o literaturze i muzyce. Autor pisze o swoich przeżyciach w obozie. Niedawno o tym czytałem. Babcia wspomniała o tym przy obiedzie. Jestem przekonany o słuszności takiego rozwiązania. Będzie o nas słychać na Rusi. Sąd zdecydował o aresztowaniu tego bandyty.
    • dopełnienie czynnika pomocniczego: Szła o kiju. Starzec poruszał się o lasce.
25. po + Ms: Pogłaskała go po głowie. Znać po nim zmęczenie. Barbara stąpała po rosie. Tłum biegał po chodniku. Na strych wchodzi się po drabinie. Depczesz mi po grządkach! Dyliżans jechał po wybojach. Wczasowicze spacerowali po plaży.
26. przy + Ms: Sołtys obstaje przy swoim zdaniu. Robert upierał się przy swoim pomyśle. Pomagał ojcu przy ścince drzewa.
27. w + Ms:
    • Kochamy się w samochodach. Wróżka czytała w myślach. Kąpiemy się w wannie. Franek jest zakochany w tancerce. Wytrwał w swoim postanowieniu. Janusz służy w wojsku. Otrzymałem tę książkę w podarunku od przyjaciela. Wszyscy wzięli udział w wycieczce. Od dawna chodził w okularach. Pomagał ojcu w pracy (czasem używa się tu także przyimka przy, zwłaszcza gdy mowa o konkretnej pracy, zob. wyżej, wyłącznie przyimka w używa się natomiast, gdy mowa o pomocy w nauce).
    • dopełnienie orzekające: Ofiarowałem Basi książkę w prezencie.

W pewnych przypadkach status określenia (dopełnienie czy okolicznik) jest przedmiotem dyskusji. Uwaga ta dotyczy na przykład przypadków typu siedzę w pokoju na krześle. Przedmiot (np. na krześle), na którym odbywa się stan traktuje się ostatnio (słusznie) jako dopełnienie (właściwsze pytanie testowe brzmi tutaj na czym?, a nie gdzie?), podczas gdy określenie w pokoju jest tu okolicznikiem miejsca i odpowiada na pytanie gdzie? W języku polskim, w przeciwieństwie do szeregu innych języków, podobne dopełnienia stosuje się również z czasownikami wyrażającymi początek jakiegoś stanu: siedzę na kamieniu – siadam na kamieniu, stoję w kolejce – staję w kolejce, leżę na tapczanie – kładę się na tapczanie. Natomiast z nazwami środków transportu występują połączenia z biernikiem: siadam na rower (choć siedzę na rowerze). Warto zauważyć, że również w przypadku okoliczników miejscownik oznacza stan, a biernik ruch: Kot jest na dachu – Kot skoczył na dach.

Sporo problemów przysparza również właściwa klasyfikacja wyrażeń essywnych z przyimkiem jako łączącym się z mianownikiem lub biernikiem. W niektórych przypadkach określenia takie łączą się bliżej z rzeczownikiem i dlatego można je uznać za szczególny rodzaj przydawek. Kiedy indziej wyraźniejszy jest związek z czasownikiem, a więc i funkcja dopełnienia orzekającego (por. tu, tu, tu i tu).

Przykłady z mianownikiem:

• Wyjechał, by móc nadal pracować jako lekarz.
• Był generałem, który jako jedyny potrafił w pełni wykorzystać możliwości nowej broni.
• Jako pierwszy przybiegł do mety Nowak (lepiej powiedzieć: Pierwszy przybiegł do mety Nowak, ale konstrukcja z „jako” nie jest niepoprawna).
• Umarł jako więzień.
• Obudził się jako król.
• Stefcia umarła jako panna.
• Widział go jako dziecko.
• Odwiedził Francję jako poseł.
• Ten obóz zapamiętałem sobie jako przyjemniejszy od poprzedniego.
• Został okrzyczany jako bezbożnik.
• Służył jako woźnica.

Przykłady z biernikiem:

• Zapamiętali go jako bezwględnego tyrana.
• Poznali ją jako bezwzględną zabójczynię.
• Wyobraziła go sobie jako złą siłę.
• Dobrze go sobie zapamięta jako jej dobroczyńcę.
• Przedstawił ich jako dobrych dziennikarzy.

Zwykle archaizmem jest użycie jako w funkcji porównawczej, zob. tutaj.

Powrót do początku składni

Dwa lub więcej dopełnień

W języku polskim istnieją czasowniki łączące się z dwoma, a nawet z trzema dopełnieniami (zob. też tutaj), np.:

• D – D: Rodzice nie nauczyli jej posłuszeństwa.
• D – C: Maria odmówiła poparcia Jurkowi. Nalej wina strażnikowi. Zuzia zazdrościła udanych dzieci sąsiadce. Organizatorzy życzyli powodzenia uczestnikom. Marcinowi brakuje piątej klepki. Lekarz zakazał mu picia. Udzielił wywiadu zgromadzonym dziennikarzom. Dostarczała mu rozrywki. Prokurator dowiódł przed sądem winy oskarżonego. Przyniósł jej chleba.
• D – N: Nie nagrodzili zwycięzcy odpowiednio dużą sumą pieniędzy.
• D – dla + D: Nie ugotowała zbyt smacznej zupy dla męża.
• D – do + D: Dołożył drew do ognia. Dolewasz oliwy do ognia. Nie napiszę listu do ojca.
• D – od + D: Żądano posłuszeństwa od niewolników. Szef wymaga od niego punktualności. Nie uwolnię jej od doczesnych utrapień.
• D – na rzecz + D: Zrzekł się majątku na rzecz brata.
• D – za pomocą + D: Zbioru zbóż dokonuje się za pomocą maszyn.
• D – o + B: Nie prosiłem jej o przysługę.
• D – w + B: Kot nie ugryzł jej w palec.
• D – przed + N: Żołnierze bronili ojczyzny przed najeźdźcą. Wojsko nie obroniło miasta przed napaścią.
• D – o + Ms: Nie przekonał sądu o swojej niewinności.
• C – N: Nauczyciel grozi mu złą oceną. Mówca naraził się słuchaczom swoim wystąpieniem. Chuligani wygrażali księdzu pięściami. Borys dorównuje mu siłą. Gepard imponuje nam swoją szybkością.
• C – przez + B: Wino zostało im dostarczone przez gospodarza.
• C – o + Ms: Ojciec opowiadał dzieciom o dawnych czasach. Powiedz mu o tym.
• C – w + Ms: Katarzyna chętnie pomaga ojcu w pracy. Towarzyszył prezydentowi w obiedzie. Hałas przeszkadzał Robertowi w nauce. Potrafił czytać jej w myślach.
• B – D: Rodzice uczą dzieci posłuszeństwa. Oduczyła ją obgryzania paznokci. Przeciąg nabawił Michała zaziębienia (archaiczne).
• B – C: Maria dała książkę Monice. Matka opowiadała dzieciom bajki. Otwórz mi drzwi. Kupił jej nową suknię. Sprawił jej radość. Zadała mu ból.
• B – B: Jego postępek kosztował go życie.
• B – N: Nagrodzili zwycięzcę dużą sumą pieniędzy. Andrzej zalał zbiornik wodą. Chłop orał pole koniem. Przekazal wiadomość posłańcem.  Paczkę doręczą kurierem. Pokroił chleb nożem. Odłupał scyzorykiem trochę kory. Obcęgami wyciągnął z drzwi gwoździe. Maria przewyższa ją urodą. Narysował obraz pędzlem. Obładowali konie owocami. Kamil straszy sąsiadów podpaleniem. Nazwał ją ladacznicą. Uczynię cię królową. Będą chcieli przebłagać bóstwo ofiarami. Obwołano go królem. Ogłosi się go panującym. Mianował Jana swoim następcą. Lud uznał go panem (dziś raczej za pana). Nazwała go dżentelmenem. I taki ktoś bezwstydnie nazywa siebie przyjacielem. Jeśli będziesz się tyle uczyć, przezwą cię jajogłowym. Przezywano ją płaksą. Zrobił go władcą całego stworzenia. Ewa uczyniła go nieszczęśliwym. Prezesem samorządu wybraliśmy Andrzeja
• B – dla + D: Ugotowała smaczną zupę dla męża. Rysiek kupił sukienkę dla Iwony.
• B – do + D: Napiszę list do ojca. Nakłonił Mariannę do zgody. Przekonał mnie do swoich poglądów. Włożył miecz do pochwy.
• B – od + D: Uwolnię ją od doczesnych utrapień. Wolę Annę od Agnieszki.
• B – za pomocą + D: Pasierb wygnał ją i wyzuł z majątku za pomocą możniejszych przyjaciół.
• B – o + B: Prosiłem cię o przysługę. Oskarżono go o zabójstwo. Wciąż wypytywał Renatę o tamtą noc.
• B – na + B: Przyjął ją na służącą. Biskup wyświęcił Anzelma na kapłana. Zapraszam cię na przyjęcie.
• B – przez + B: Doręczył list przez posłańca. Bóg dał przykazania przez Mojżesza
• B – w + B: Kot ugryzł mnie w palec. Uderzyła go w twarz. Pocałował ją w czoło. Uszczypnął Magdę w ucho. Czarownica zamieniła ją w żabę. Wziął ją w ramiona. Ubrała dziecko w ciepły sweterek. Chłopiec otulił psa w koc.
• B – za + B: Tomek uznał Annę za siostrę. Pojął ją za żonę. Będziesz odtąd uważać go za ojca. Przeprosił ją za swoje słowa.
• B – przed + N: Wojsko obroniło miasto przed napaścią.
• B – o + Ms: Przekonał sąd o swojej niewinności.
• N – N: Prezydent rządził krajem twardą ręką.
• N – od + D: Czuć od niego czosnkiem.
• od + D – do + D: Uciekła od męża do kochanka.
• z + D – na rzecz + D: Należy zrezygnować z siedzenia do późna na rzecz długiego i zdrowego snu. Zrezygnowała z noszenia szortów na rzecz długiej spódnicy. Zrezygnował z dalszego czytania na rzecz improwizacji.
• do + D – przed + N: Uciekła do sąsiadów przed mordercą.
• D – C – N: Dostarczała mu rozrywki swoim tańcem. Przywiozą nam chleba swoim autem (określenie środka transportu jest okolicznikiem sposobu, jeśli odpowiada na pytanie jak?, ale dopełnieniem, gdy odpowiada na pytanie czym?).
• D – z + D – do + D: Nie przeniósł syna ze szkoły prywatnej do państwowej.
• D – z + D – na + B: Ten pasożyt nie przenosi choroby z ptaków na ludzi.
• B – C – N: Przywieźli cegły taczkami. Przewiozą nam meble swoją ciężarówką. Przekazał jej wiadomość posłańcem. Morderca zadał ofierze cios nożem.
• B – C – od + D: Przekaż mu ode mnie pozdrowienia (ode mnie można połączyć z pozdrowienia, ale też z przekaż, por. przekaż mu ode mnie, że go pozdrawiam).
• B – C – w + Ms: Ofiarowałem Basi książkę w prezencie.
• B – N – w + B: Uderzył go w głowę pałką.
• B – z + D – do + B: Przeniósł syna z gorszej szkoły do lepszej.
• B – z + D – na + B: Wektor przenosi chorobę z jednego organizmu na inny organizm.
• z + D – do + D – przed + N: Uciekła z domu do sąsiadów przed mordercą.

Jeżeli w zdaniu występują dwa czasowniki o różnym rządzie, należy je rozdzielić i powtórzyć dopełnienie w odpowiedniej formie; najlepiej użyć w tym celu zaimka: Leśnicy powinni znać las i strzec go (znać wymaga dopełnienia w bierniku, strzec w dopełniaczu). Ania czasem lubiła towarzystwo Marty, czasem go nie lubiła (czasownik w formie twierdzącej wymaga biernika, w formie przeczącej dopełniacza).

Powrót do początku składni

Źródła przykładów

ramka w nowym oknie

Strona główna – Gramatyka polska

2024-09-10