Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Połączenia czasowników modalnych i fazowych z bezokolicznikiem można traktować jako złożone orzeczenia werbalne. Ponieważ jednak istnieją podobne konstrukcje z rzeczownikiem odsłownym, równie dobrze można związki tego rodzaju opisać jako połączenia orzeczenia z dopełnieniem. Nie będziemy tu dyskutować, czy bezokolicznik tworzy orzeczenie dalsze czy bliższe. Użycie bezokolicznika nie wyklucza dopełnienia bliższego w bierniku, lecz głównie jako określenie bezokolicznika, a nie czasownika nadrzędnego. Należy jednak stwierdzić, że tego typu konstrukcje są w języku polskim rzadsze niż w niektórych innych językach, np. nie występują po czasownikach oznaczających wrażenia zmysłowe. *Słyszę go śpiewać (= I hear him sing) nie jest poprawnym zdaniem języka polskiego, zamiast tego należy użyć zdania złożonego: Słyszę, że on śpiewa.
Orzeczenia tego rodzaju można podzielić na trzy grupy z kilkoma podgrupami.
Użycie bezokolicznika przy czasowniku z trzeciej grupy jest w języku polskim błędem, uważanym za wynikły z wpływu języka rosyjskiego. W pewnych sytuacjach istotnie bezokolicznika nie spotyka się: *przerywać pracować, *kontynuować protestować (zamiast przerywać pracę, kontynuować strajk) brzmią źle. W niektórych przypadkach składnia bezokolicznikowa chyba już nie razi, choć jest wbrew zaleceniom wydawnictw poprawnościowych: zalecam Panu wypocząć, Robert pomaga ojcu rąbać drewno. Czasami istnieje subtelna różnica w formie czasownika, która jednak decyduje o innej składni: przestać walczyć, ale zaprzestać walki.
Formy proszę, prosimy łączą się z bezokolicznikiem, tworząc specjalną postać trybu rozkazującego: proszę mnie wesprzeć znaczy wesprzyj mnie, a nie proszę cię o wsparcie. Wbrew formie formy takie mają niekiedy znaczenie dość stanowczego nakazu.
W przeciwieństwie do sytuacji w języku angielskim, w języku polskim czasowniki modalne nie stanowią dobrze wyodrębnionej grupy. Możliwe jest też niekiedy (tak samo jak dzieje się to np. w niemieckim) użycie niektórych z tych czasowników bez bezokolicznika. W istocie wówczas bezokolicznik jest domyślny, np. Robert chce twoją porcję może oznaczać Robert chce dostać twoją porcję lub Robert chce zjeść twoją porcję. Podobnie Muszę do ubikacji oznacza Muszę iść do ubikacji. Opuszczenie bezokolicznika nie jest jednak możliwe poza ściśle określonymi wypadkami, np. *mógłbym to dla ciebie byłoby wypowiedzią niegramatyczną, konieczne jest zastosowanie formy pełnej: mógłbym to zrobić dla ciebie.
Rząd nieosobowych form czasownika, mianowicie imiesłowów i bezokoliczników, pokrywa się z rządem form osobowych, nie zachodzi także wymiana biernika na dopełniacz: zakochany w dziewczynie – zakochać się w dziewczynie – zakochał się w dziewczynie, piszący książkę – pisać książkę – pisze książkę, mogący wyjaśnić – móc wyjaśnić – mogę wyjaśnić, przekonujący o słuszności – przekonany o słuszności – przekonywać o słuszności – przekonuje o słuszności. Bezokolicznik wymaga jednak dopełniacza zamiast biernika, gdy jest zależny od czasownika w formie przeczącej, zob. wyżej. Rzeczowniki czasownikowe (na -nie, -cie) omówiono poniżej.
| rząd | przykłady |
|---|---|
| D* | brakować, starczać |
| C | być ciepło, być dobrze, być miło, być przyjemnie, być zimno, być źle |
| B* | czuć, kłuć, mdlić, słychać, widać |
| N* | pachnieć |
| M D | bronić, dobić, dochodzić, dokonać, dotknąć, dotrzymać, kupić, nabyć, narwać, nauczać, nazbierać, naznosić, oczekiwać, odmówić, pilnować, próbować, przestrzegać, słuchać, strzec, szukać, udzielić, unikać, ustrzec, używać, wlać, wymagać, zabronić, zaniechać, zaniedbywać, zapomnieć, zaprzestać, żądać |
| M D* | bać się, chcieć, doczekać, doczekać się, domagać się, dostać (choroby), lękać się, łaknąć, nabawić się, napić się, potrzebować, pragnąć, słuchać (być posłusznym), uczyć, uczyć się |
| M C | być posłusznym, dziwić się, grozić, kłanić się, narazić się, otworzyć (wpuścić), podchlebiać się, podobać się, pomagać, potakiwać, przedstawić się, przeszkadzać, przyglądać się, przypatrywać się, przysłuchiwać się, towarzyszyć, ubliżyć, uciec, ufać, ujść (płazem), ulec, umknąć, wierzyć, wtórować, wygrażać, wyżalać się, zagrażać, zazdrościć, złorzeczyć, zostać |
| M B | bić, brać, cieszyć, czytać, dotknąć, dostać, grać, jeść, kochać, kontynuować, kupić, lać, lubić, martwić, męczyć, mówić, nabyć, obchodzić, odmówić (modlitwę), okrążać, opatrzeć, opowiedzieć, orać, pić, pisać, pokonać, posiadać, prosić, prowadzić, przebić, przechodzić, przestrzegać, rozbić, rysować, słyszeć, smucić, sponiewierać, spotkać, sprzedać, trapić, trzymać, uderzyć, uznać, widzieć, wlać, wziąć, zabrać, zajmować, zaniedbywać, znać, zobaczyć |
| M B* | boleć, mieć, obejść, przejść, przypominać, przypomnieć sobie, swędzić |
| M N | administrować, dowodzić, dyrygować, dysponować, kierować, komenderować, owładnąć, pogardzać, pomiatać, poniewierać, rządzić, rzucić, sterować, władać, zarządzać, zawiadywać, zawładnąć |
| M N* | bawić się, bronić się, brzydzić się, chełpić się, chwalić się, cieszyć się, denerwować się, entuzjazmować się, gardzić, handlować, jechać, latać, legitymować się, machać, męczyć się, natrzeć się, niepokoić się, pachnieć, pasjonować się, pisać, płynąć, podróżować, posługiwać się, ruszać, rysować, skinąć, szczycić się, wrócić, zachwycać się, zajmować się |
| M do D | doczekać |
| M od D | uciec |
| M na B | patrzeć |
| M przez B | przejść |
| M w B | uderzyć, wierzyć |
| M przed N | bronić się, uciec, wyżalać się |
| M za N | tęsknić |
| M o Ms | opowiedzieć, przypomnieć sobie, wiedzieć |
| D* C | brakować, starczać |
| B* N | czuć |
| B* na B | stać |
| B* po Ms | znać |
| M D* B | nabawić, nauczać, pozbawić, uczyć |
| M D C | dać, dolać, dostarczyć, kupić, odmówić, pożyczyć, przysporzyć, przywieźć, udzielić, wykładać, zabronić, zakazać |
| M D* C | zazdrościć, życzyć |
| M C B | czytać, dać, darować, kupić, mówić, obiecać, oddać, ofiarować, opowiedzieć, podać, podpowiadać, podsunąć, poświęcić, pożyczyć, przebaczyć, przedstawić, przekazać, przynieść, przypomnieć, przyrzec, przywieźć, robić, sprzedać, ułatwić, uprzyjemnić, uprzykrzyć, utrudnić, wręczyć, wybaczyć, wyjednać, zabrać, załatwić |
| M C N* | dorównać, grozić, narazić się, wygrażać |
| M B* B* | kosztować |
| M B N* | jeść, kusić, mianować, natrzeć, nawracać, nazwać, obdarować, obwołać, ogłosić, okładać, opatrzyć, opromienić, pisać, powlekać, przewyższać, rąbać, rysować, uderzyć, straszyć, szantażować, uczynić, uznać, zalać |
| M D do D | dołożyć |
| M D przed N | bronić |
| M C na B | spaść |
| M C o Ms | opowiedzieć, powiedzieć, przypomnieć |
| M C w Ms | pomagać, przeszkadzać, towarzyszyć |
| M B dla D | kupić, robić, wyjednać, załatwić |
| M B od D | dostać, pożyczyć, zabrać (to ode mnie) |
| M B na B | rzucić, wybrać |
| M B o B | prosić |
| M B w B | rzucić, uderzyć |
| M B za B | uznać |
| M B przed N | bronić, chronić |
| M N o B | rzucić |
| M N* przed N | bronić się |
| M C B od D | przekazać |
| M C N w B | rzucić |
| M B N* w B | uderzyć |
| M jak Z | słyszeć, widzieć, zobaczyć |
| M że Z | mówić, powiedzieć, przysiąc, słyszeć, widzieć, wiedzieć, zobaczyć |
| M C Bo | kazać |
| M C że Z | mówić, powiedzieć, przekazać |
| M C od D że Z | przekazać |
M, D, C, B, N, Ms to skróty nazw przypadków, Z oznacza zdanie podrzędne, Bo – bezokolicznik. Gwiazdka (*) przy D, B, N oznacza niezdolność do transformacji biernej.
Przymiotniki mogą być określone przez dopełnienie (dalsze), jeśli występują w funkcji orzecznika w zdaniu. Rząd, podobnie jak przy czasownikach, jest tu nieprzewidywalny, to znaczy nie istnieją reguły gramatyki, które by go określały, pomaga jedynie znajomość praktyki językowej lub dobry słownik. Mogą tu wystąpić:
Przy porównywaniu równych sobie pod jakimś względem obiektów używa się jako dopełnienia porównawczego konstrukcji jak + mianownik: niebieski jak niebo, czerwony jak cegła, wysoki jak żyrafa. Konstrukcję tę można też uznać za specjalny typ okolicznika (por. jak wysoki? – okolicznik, ale od czego wyższy? – dopełnienie), porównaj jednak przydawki porównawcze.
Ze stopniem wyższym występuje od + dopełniacz: Janek jest wyższy od Roberta. Twoje wypracowanie jest dłuższe od mojego. Napisałem je lepiej od ciebie. Tkanina była bielsza od śniegu, obocznie także niż + mianownik: Janek jest wyższy niż Robert. Szympans jest bliższy człowiekowi niż goryl. Będziesz szybszy niż wiatr. W mowie potocznej trafia się w tej funkcji również (uważane za niepoprawne) jak + mianownik: Był bledszy jak śnieg. Jesteś wyższy jak ja (poprawnie: wyższy niż ja lub wyższy ode mnie). Za poprawne uważa się tylko postacie z przeczeniem: Nie ma nic lepszego jak aromatyczna herbata.
Ze stopniem najwyższym łączy się z + dopełniacz (liczby mnogiej). Porównywanych obiektów musi być przy tym co najmniej trzy: Gepard jest najszybszym ze ssaków. Dorota była najmilsza ze wszystkich dziewczyn, które znał. Malinowski był najbogatszym z zaproszonych. Warto zwrócić uwagę na częste (choć nieobowiązkowe) użycie narzędnika w funkcji orzecznika: jest najszybszym ze ssaków znaczy tyle co jest najszybszym ssakiem ze wszystkich. Stopień najwyższy często występuje również bez tego typu określenia, wtedy jednak w taki czy inny sposób określa się granice zbioru obiektów, które się charakteryzuje: Największym lasem na Ziemi jest amazońska puszcza. Najbliższą Słońcu planetą jest Merkury. Marcin jest najsilniejszy w szkole. Aby określić obiekt charakteryzujący się jakąś cechą w stopniu najwyższym z wszystkich dostępnych obiektów tego rodzaju, można też użyć konstrukcji jak + stopień najwyższy: Kup jak najtańsze pomidory.
Gdy są tylko dwa obiekty, używa się z konstrukcją z + dopełniacz stopnia wyższego, nie najwyższego: wyższy z chłopców, szybszy z koni. Podobnej konstrukcji używają liczebniki porządkowe, zwłaszcza jeśli liczone przedmioty tworzą szereg: pierwszy z zawodników, druga z dziewcząt, dziesiąty z mężczyzn.
Jeżeli przymiotnik ma formę krótką, występuje ona jako orzecznik, także z dopełnieniem: był wart posłuchania, jest niewart złamanego grosza, był pełen nadziei, będzie rad ze zwycięstwa, był gotów na śmierć, jest godzien uznania, będzie gotów do rokowań, także z bezokolicznikiem: jest gotów poczekać, rad bym (był) was zobaczyć.
Niekiedy przymiotnik z dopełnieniem występuje także w roli przydawki: Bielsze od śniegu kwiaty było widać aż po horyzont. Tylko ktoś podobny do ciebie może tak powiedzieć. W tego typu zdaniach form krótkich nie powinno się używać: Twój godny uznania czyn ocalił nam życie. Gotowy na wszystko skazaniec zaczął uciekać.
Wszystkie omówione wyżej reguły stosują się do przysłówków pochodzących od przymiotników. Trzeba jednak zauważyć, że dopełnienie przy przysłówkach jest w ogóle rzadkie (częstsze przy stopniu wyższym i najwyższym), a nadto czasem może różnić się jednak rządem: Był już blisko rozwiązania problemu. Tańczysz podobnie do mnie (dziś częściej Tańczysz podobnie jak ja). Szczęśliwie dla siebie zdążył na ostatni pociąg. Skoczył wysoko jak kangur. Biegł szybciej niż wiatr. Skoczył najwyżej z chłopców. Przyjdź do nas jak najszybciej.
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14