Składnia języka polskiego

Część poprzedniaPowrót do pierwszej strony

Zdania złożone

Zdania podrzędnie złożone

W zdaniu podrzędnie złożonym wyróżniamy zdanie nadrzędne i podrzędne. Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne i zastępuje jedną z jego części. Najczęściej odpowiada na jakieś pytanie stawiane przez treść zdania nadrzędnego. Taka składnia określana jest jako hipotaksa. Zdanie podrzędne łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy wskaźnika zespolenia, którym może być spójnik (zdania spójnikowe) lub zaimek względny (zdania względne). W pewnych typach zdań podrzędnie złożonych brak jest wskaźnika zespolenia (zdania bezspójnikowe). Niekiedy wyróżnia się ponadto 4. typ zdań podrzędnych, w których wskaźnikiem nawiązania jest zaimek pytajny (zdania pytajno-zależne) – często zdania te włącza się do kategorii bezspójnikowych. Metody odróżniania zdań pytająco-zależnych od zdań względnych podano w innym miejscu.

Lista wskaźników zespolenia (spójników, zaimków i partykuł) rozpoczynających zdania podrzędne przedstawia się następująco: aby, acz, aczkolwiek, albowiem, aniżeli, aż, azali, ażeby; bo, boć, bowiem, by, byle, byleby; chociaż, chociażby, choć, choćby, chyba, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj; dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki; gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek; ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, inaczej, innymi słowy, iż, iżby; jak, jak gdyby, jakby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jakoby, jednak, jedynie, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby; kędy, kiedy, kiedyż, kiedykolwiek, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który; ledwie, ledwo; mimo że, mimo iż; na co, niech, nim, niż, niżby; odkąd, o ile; po co, po czym, podczas gdy, podobnie jak, pomimo że, pomimo iż, ponieważ, póki, przecież, przeto, przy czym; skąd, skądkolwiek, skoro; tak jak, tylko że, tym bardziej że; w miarę jak, w razie gdyby, wprzód nim; za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza że; że, że aż, żeby.

Z kolei zdanie nadrzędne może być samodzielne znaczeniowo – wtedy zdanie podrzędne można pominąć, a wypowiedzenie pozostanie sensowne. Czasem jednak zdanie nadrzędne jest niesamodzielne znaczeniowo i obecność zdania podrzędnego jest konieczna dla zachowania sensu. Zdanie nadrzędne może zawierać korelat, którym jest odpowiednia forma zaimka wskazującego ten, taki itd., i który odpowiada wskaźnikowi zespolenia. W języku polskim:

Oczywiście mogą istnieć zdania wielokrotnie złożone, w których zdanie podrzędne może być z kolei nadrzędnym dla innego zdanie podrzędnego. Zdanie nadrzędne najwyższe w hierarchii zdania wielokrotnie złożonego to zdanie główne, każde inne to zdanie poboczne.

W poniżej podanych przykładach zdanie podrzędne podano czcionką wytłuszczoną, wskaźnik zespolenia jest wytłuszczony i podkreślony, natomiast korelat jest podkreślony.

Zdania podrzędne podmiotowe

Zdanie podmiotowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy kto, co, że, czy. Test pytaniem: kto?, co?

Względne

Jeżeli oba zdania składowe mają ten sam podmiot, wskaźnikiem zespolenia jest zaimek względny kto, co, rzadziej ktokolwiek, cokolwiek, który, czyj. We współczesnym języku w tego typu zdaniach jest często obecny korelat; przy wskaźniku który jest on obowiązujący.

Jeżeli zaimek stanowiący korelat zastąpimy rzeczownikiem, zdanie podrzędne stanie się zdaniem przydawkowym (np. Uczniowie, którzy odpowiedzą na wszystkie pytania, mogą opuścić salę). Do podmiotu można wówczas dodać pytanie przydawki (którzy uczniowie?); w zdaniach podmiotowych nie jest to możliwe (! którzy ci?).

Niekiedy analiza zdań tego typu sprawia wielkie problemy, np. w zdaniu złożonym Nie wszystko złoto, co się świeci drugą część da się zinterpretować jako zdanie podmiotowe. Możliwa jest także interpretacja, w której jest to zdanie nadrzędne, za to druga część to zdanie przydawkowe: Problemem jest tu nietypowa składnia, różna od obecnie obowiązującej.

Spójnikowe

Gdy podmiot obu zdań jest różny, wskaźnikiem zespolenia jest spójnik że. Korelat to jest częsty. We współczesnej polszczyźnie takie zdania złożone muszą rozpoczynać się od zdania nadrzędnego albo od korelatu (obowiązuje zasada, że zdania nie zaczyna się od „że”):

Zdania podrzędne podmiotowe występują często wtedy, gdy zdanie nadrzędne zawiera orzeczenie, które nie łączy się normalnie z podmiotem gramatycznym (a jedynie z logicznym), albo nawet z żadnym podmiotem (jest więc to jak gdyby zdanie bezpodmiotowe, w którym, paradoksalnie, podmiot jest zastąpiony przez zdanie podrzędne). Wskaźnikiem zespolenia może być spójnik że. Po pewnych czasownikach może wystąpić zastępczo spójnik jakby (łączący się z trybem przypuszczającym). Czasami występuje korelat to.

Po pewnych czasownikach używa się trybu przypuszczającego, a wskaźnikiem zespolenia jest spójnik żeby, by, aby, ażeby, iżby (spójniki te różnią się tylko wartością stylistyczną: żeby, by znamionują styl neutralny lub potoczny, aby – formalny lub nieco książkowy, ażeby – książkowy, iżby – archaiczny). Jeżeli podmiot w obu zdaniach jest taki sam, używa się bezokolicznika (np. Wypada złożyć im wizytę), jeżeli nie, konieczna jest forma osobowa. Zdanie nadrzędne może, zależnie od treści, zawierać tryb przypuszczający lub nie. Korelat jest rzadki lub w ogóle nieużywany.

W zdaniu nadrzędnym mogą występować również czasowniki implikujące użycie spójnika czy wprowadzającego pytanie ogólne. Zdarza się użycie to w zdaniu nadrzędnym, które jednak nie jest korelatem, gdyż nie odpowiada formie zaimka pytajnego.

Pytajno-zależne

W zdaniach pytajno-zależnych występują zaimki pytajne wprowadzające pytania szczegółowe: gdzie, kiedy, skąd, czyj, kto, kogo itd.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne orzecznikowe

Zdanie orzecznikowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą kto, co, który, jaki, ile w dowolnym przypadku, czasem także że, aby. Korelat jest bardzo częsty. Test pytaniem: kim jest?, czym jest?, jaki jest?

Względne

Najczęściej wskaźnikiem nawiązania są zaimki kto, co, który w dowolnym przypadku. Korelatem jest tym, tą:

Czasami występują zaimki względne jaki, ile, korelatem są taki, tyle, a test pytaniem brzmi jaki jest?, ile jest?:

Spójnikowe

W zdaniach orzecznikowych wskaźnikiem nawiązania może być również spójnik podrzędny że, aby, ażeby, żeby.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne dopełnieniowe

Zdanie dopełnieniowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy że, żeby, kto, co, jak. Test pytaniem: kogo?, komu?, co?, o co?, kim? itd.

Względne

Gdy wskaźnikiem zespolenia jest zaimek względny, korelat jest niemal zawsze możliwy, choć nieobowiązujący:

Spójnikowe

Najczęściej brak korelatu, a wskaźnikiem zespolenia jest spójnik podrzędny że:

Jeśli treść zdania dopełnieniowego jest przedmiotem wątpliwości, wskaźnikiem zespolenia jest spójnik pytający czy, czyli (przestarzałe). Sytuacja może mieć miejsce po czasowniku zaprzeczonym zdania nadrzędnego, ale także po pewnych czasownikach wyrażających pytanie, wątpliwość itp.:

Po czasowniku wyrażającym życzenie wskaźnikiem zespolenia jest spójnik żeby lub równoznaczne by, aby, ażeby, iżby:

Jeżeli nie wymieniono osoby, do której odnosi się życzenie, stosuje się bezokolicznik. Możliwe jest także użycie formy bezosobowej na -no, -to. Potocznie trafia się użycie bezokolicznika także wtedy, gdy pewne jest, do kogo skierowano życzenie:

Bezokolicznik jest konieczny, gdy podmiot zdania nadrzędnego jest też podmiotem zdania podrzędnego:

Spójnik jakoby używany jest w stylu książkowym i wyraża powątpiewanie:

Spójnik występuje rzadko i wyraża życzenie z odcieniem zniecierpliwienia:

W szeregu zdań tego typu korelatu wprowadzić się nie da (np. nie jest poprawne *Przypuszczam to, że jesteś moim bratem). W innych można jednak wprowadzić korelat:

Czasami z kolei nie jest możliwe pominięcie korelatu:

Pytajno-zależne

Swoistym wskaźnikiem zespolenia może być również zaimek pytajny – odnosi się on bowiem tylko do treści zdania podrzędnego. Powstają wówczas zdania pytajno-zależne lub modalno-zależne (uważane często za odmianę zdań bezspójnikowych), dopuszczalne tylko po pewnych orzeczeniach (np. niepoprawne byłoby *Obawiam się, kto to zrobił). Są one mylone ze zdaniami względnymi. Ponieważ gdy może być tylko zaimkiem względnym, więc zdania zawierające gdy lub kiedy, które można zastąpić przez gdy, są zdaniami względnymi, a nie pytajno-zależnymi:

Powrót do początku składni


Źródła przykładów

ramka w nowym oknie



Ciąg dalszy


Strona głównaGramatyka polska

2023-01-19