Wersja z 2023-11-08

Słownik poprawnej polszczyzny

Zebrał Grzegorz Jagodziński, autor internetowej gramatyki języka polskiego i kursu języka polskiego dla cudzoziemców. Skróty i symbole objaśniono tutaj.

A Ą B C Ć D E Ę F G H I J K L Ł M N Ń O Ó P Q R S Ś T U V W X Y Z Ź Ż

Hasła powiązane tematycznie

Najczęstsze błędy językowe i ortograficzne

Nazwy geograficzne

Czasowniki wymagające dopełnienia w dopełniaczu, celowniku lub narzędniku

UWAGA: mówienie o normach językowych, gramatyce normatywnej itd. rodzi szereg problemów. O niektórych z nich można przeczytać na stronie poświęconej polskiej ortografii. Zob. zwłaszcza głos językoznawcy w tej sprawie. Polecam także moją stronę na temat poprawności językowej i omówienie ogólnych błędów w SGJP i w WSPP.

Prezentowany tutaj słownik zawiera uwagi na temat wybranych zagadnień polskiej ortoepii i ortografii, zebrane w postaci haseł. Powodem jego opracowania były różnice występujące we współczesnych publikacjach normatywnych, wśród których wymienić należy przede wszystkim następujące pozycje:

• CP — Saloni Z., Czasownik polski. Odmiana. Słownik, wyd. 3 zm., WP, Warszawa 2007.
• EPWN — Encyklopedia PWN, wydanie internetowe.
• ISJP — Inny słownik języka polskiego pod red. M. Bańki, PWN, Warszawa 2000.
• ŁM497 — Mackiewicz Ł., 497 błędów, e-book, wyd. 1 poprawione, Elbląg 2019.
• NSPP — Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego, PWN, Warszawa 1999.
• PBB — Tytuła M., Łosiak M., Polski bez błędów. Poradnik językowy dla każdego, ParkEdukacja, Warszawa – Bielsko-Biała 2008.
• SGJP — Saloni Z., Gruszczyński W., Woliński M., Wołosz R., Słownik gramatyczny języka polskiego, WP, Warszawa 2007.
• SGJP2 — Saloni Z., Woliński M., Wołosz R., Gruszczyński W., Skowrońska D., Słownik gramatyczny języka polskiego, WP, Warszawa 2011, wydanie 2.
• SGJP3 — Saloni Z., Woliński M., Wołosz R., Gruszczyński W., Skowrońska D., Słownik gramatyczny języka polskiego, Warszawa 2015, wydanie 3 online.
• SJP — Słownik języka polskiego, PWN, wydanie internetowe.
• SJPDor — Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, PWN, wydanie internetowe.
• SJPSzym — Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, PWN.
• SNW — Grzenia J., Słownik nazw własnych, PWN, Warszawa 2003.
• SPPDor — Słownik poprawnej polszczyzny pod red. W. Doroszewskiego, PWN, Warszawa 1980 (faktyczna podstawa NSPP i następnie WSPP).
• SPPGrze — Grzenia J., Słownik poprawnej polszczyzny, Świat Książki, Warszawa 2004.
• SSiZ — Bańko M., Drabik L., Wiśniakowska L., Słownik spolszczeń i zapożyczeń, PWN, Warszawa 2007.
• SWK — Bańko M., Krajewska M., Słownik wyrazów kłopotliwych, PWN, Warszawa 1994.
• SWOKop — Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, WP, Wyd. XVI rozszerzone, Warszawa 1998.
• SWOTok — Słownik wyrazów obcych pod redakcją J. Tokarskiego, PWN, Warszawa 1971.
• SZAP — Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie, PWN, Warszawa 2010.
• SZNP — Słownik zapożyczeń niemieckich w polszczyźnie, PWN, Warszawa 2008.
• WolET — Wolański A., Edycja tekstów, PWN, Warszawa 2008.
• WSJP — Wielki słownik języka polskiego PAN, wydanie internetowe.
• WSO — Wielki słownik ortograficzny pod red. E. Polańskiego, PWN, Warszawa 2006; także wydanie internetowe.
• WSPP — Wielki słownik poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego, PWN, Warszawa 2004 (nowe wydanie NSPP).

Zestawienie odmiany rzeczowników można znaleźć także na witrynie odmiana.net.

Zalecenia normatywne znajdujące się w jednym dziele są często niezgodne z tym, co podają autorzy innego. Zdarza się nawet i tak, że w jednej publikacji udziela się wzajemnie sprzecznych rad poprawnościowych (zob. np. hasło ponad albo hasła dopóki i tak). Niebagatelnym problemem jest też nagminny fakt rozbieżności między publikowanymi normami a zwyczajami językowymi, określanymi ogólnie mianem uzusu.

Celem niniejszej publikacji internetowej jest zebranie tych rozbieżności i uświadomienie Czytelnikom ich istnienia. Odniesiono się także do szczegółowych pomysłów publikowanych na prywatnej witrynie internetowej miłośnika języka polskiego, Mirosława Nalezińskiego, a szereg zawartych tu uwag wprost powiela jego spostrzeżenia. Informacje na ten temat zebrano w odrębnym artykule.

Skróty nazw publikacji wyszczególniono tutaj. Zapis w nawiasach kwadratowych oznacza zawsze wymowę.

Uwagi

1. Autorzy SGJP utrzymują, że ich słownik obejmuje całość polskiego słownictwa. Okazuje się, że nie jest to prawdą.

2. Autorzy SGJP konsekwentnie stosują tezę o istnieniu w języku polskim większej ilości rodzajów niż trzy: męski, żeński i nijaki, znane z łaciny i greki, i utrwalone w szkolnej nauce. Należy ocenić to pozytywnie. Oto pełna lista używanych w SGJP dziewięciu rodzajów (podrodzajów) wraz z ich skrótami i cechami charakterystycznymi:

• m₁ – rodzaj męskoosobowy (biernik liczby mnogiej równy dopełniaczowi, np. poeta – nie ma poetów – widzę poetów),
• m₂ – rodzaj męskożywotny (według SGJP męski zwierzęcy; biernik liczby mnogiej równy mianownikowi, ale biernik liczby pojedynczej różny od mianownika, często, choć niekoniecznie, równy dopełniaczowi, np. kot – widzę kota – koty – widzę koty),
• m₃ – rodzaj męskonieżywotny (według SGJP męski rzeczowy; biernik równy mianownikowi w obu liczbach, np. widzę stół – stoły),
• n₁ – rodzaj nijaki pierwszy (do liczenia używa się liczebników zbiorowych, np. dziecko – pięcioro dzieci),
• n₂ – rodzaj nijaki drugi (do liczenia używa się zwykłych liczebników, np. drzewo – pięć drzew),
• ż – rodzaj żeński,
• p₁ – rodzaj przymnogi pierwszy (łączą się z przymiotnikiem w liczbie mnogiej, w formie męskoosobowej, np. dobrzy państwo),
• p₂ – rodzaj przymnogi drugi (łączą się z przymiotnikiem w liczbie mnogiej, w formie niemęskoosobowej, do liczenia używa się liczebników zbiorowych, np. dobre sanie – pięcioro sań),
• p₃ – rodzaj przymnogi trzeci (łączą się z przymiotnikiem w liczbie mnogiej, w formie niemęskoosobowej, ale nie łączą się bezpośrednio z liczebnikami i wymagają użycia konstrukcji opisowej, najczęściej z rzeczownikiem para, np. dobre majtki – pięć par majtek, lub wyrażają pojęcia niepoliczalne, np. pomyje).

3. W SGJP konsekwentnie prezentowana jest kategoria deprecjatywności. Jest ona widoczna tylko w mianowniku (i wołaczu) liczby mnogiej rzeczowników rodzaju m₁. Na przykład w odmianie rzeczownika chłop obok zwykłej, niedeprecjatywnej formy mianownika liczby mnogiej (ci) chłopi używana bywa forma deprecjatywna (te) chłopy. Formy te oznaczane są skrótowo M. lm ndepr oraz M. lm depr.

Ramka nadrzędna